– Төлеген Шаңғытбайұлы, Астанада кейінгі жылдары күй өнеріне баса мән беріліп, «Күй анасы» қорының жұмыстары көзге көріне бастады. Аталған қор туралы айта кетсеңіз.
– Соңғы үш-төрт жылда Астана әкімдігінің қолдауымен және «Күй анасы» республикалық қорының бастамасымен қазақтың басты ұлттық құндылығының бірі – күй мұрасын насихаттау мақсатында көптеген мәдени іс-шаралар жүзеге асырылды. Былтыр елордада алғаш рет «Астана – күй қанатында» атты күйшілер сайысы өтті. 40-тан астам үміткерден ұсыныс түсті, соның ішінде 36-сы байқауға қатысты. Дарынды жастар өз мүмкіндіктерін көрсете білді.
Бұрын өткізілген күй додаларының шарттарын қарап шықтық. Жеңімпазды анықтаудың бірнеше шарты дайындалды. Сәйкесінше, қатысушыға атақты күйшілердің туындысын орындаумен қатар міндетті түрде өзі шығарған күйлері болуға тиіс деген талап қойылды. Бұл оңай емес, әрине. Домбырашының бәрі күйші емес. Композиторлық қабілеті бар екенін анықтау және оның шығармашылық дарынына қолдау көрсетуді мақсат тұттық. Байқауға 14-35 жас аралығындағы жастар қатысты. Додаға түскендер Музыкалық жас көрермен театрының сахнасында өнерлерін паш етті. Көрерменнің пікірі қазылар алқасының шешімімен сәйкес келуін анықтау үшін қатысушының өнеріне көрсетілген қошемет те ескерілді. Байқау халықтың көз алдында, ашық және жария түрде өтті. Шынайы жүйріктер озып шыққанын көрерменнің ықыласынан сезініп отырдық.
– «Күй жәрмеңкесі» төрт жылдай тұрақты өтіп келеді. Жұртшылықтың ықыласы қалай?
– Бұл Дина шешеміздің көрікті ескерткішінің салтанатты ашылу рәсімінде айтылған ұсыныстан бастау алды. «Дина ескерткіші алдағы уақытта рухани-мәдени шаралар өтетін алаң болса, онда күйдің құдіретін түсіндіретін, насихаттайтын шаралар өтсе екен» деген идеядан туды. Неге өнердің жәрмеңкесі болмасқа? Бізде Д.Нұрпейісоваға ескерткіш орнату туралы ұсыныс жасаған кезден бастап құрылған ақылдастар алқасы бар. Сондағы ел ағаларымен ақылдаса келе, күйдің жәрмеңкесіне тоқтадық. Кәсіби музыка мамандары, соның ішінде домбыра мен күйді зерттеген ғалым ұстаздар мен ұлтжанды қоғам қайраткерлерінен құралған қазылар алқасы бекітіледі. Қатысушыларға еркіндік бердік. Өнерлі адамдарды арнайы шақырудан аулақпыз. Баспасөз құралдары және интернет желісі арқылы күй жәрмеңкесі өтетіні туралы хабарландыру таратамыз. «Домбыра тарту шеберлігім бар, байқауға қатысамын» деген кез келген адам өнер көрсетуіне жағдай жасаймыз. Бас жүлдеге кәсіби шеберлердің қолынан шыққан, талаптарға сай жасалған, яғни «сөйлеп тұрған» үкілі домбыра беріледі. «Күй анасы – Дина» атты энциклопедиялық кітапты табыс етеміз. Оның ішінде құнды деректермен қатар Дина Нұрпейісованың 25 күйі QR-кодқа жазылған. Нәтижесінде, халық ішінен әлі үлкен сахналарға шыға қоймаған небір жас дарындар көзге түсті. Сөйтіп, жас домбырашының жолын ашамыз. Кішкентай балалардың талабын қақпаймыз.
«Күй жәрмеңкесінде» өткізетін жақсы дәстүріміз бар. Күйші, қазақ өнерін өркендетуге еңбегі сіңген қоғам қайраткерлерінің бірі ортаға шығып, «Күй анасы» қорының қаражатына алынған домбыраны жас талапкерге сыйлап, батасын береді. Біз тұрмысы төмен, ұлттық аспапты сатып алуға қаражаты болмай жүрген адамдарды іздеп табуға тырыстық. Мысалы, бір жолы қарапайым еңбек адамының баласына домбыра берілді. Танымал өнер иесінің батасымен домбыра алған балалардың ұлттық құндылығымызға сүйіспеншілігі оянбауы мүмкін емес.
– Қазақтар қуанары сөзсіз. Бастамаларыңызды басқа отандастарымыз қалай қабылдап жүр?
– Бір мысал келтірейін. Дина ескерткішінің жанындағы күйшілер аллеясын жасап, шаңырақты орнатып жатқан едік. Қасымызға бір топ өзге ұлт өкілі келді. Не істеп жатқанымызды сұрады. Мен «бұл – халқымыздың күйші-композиторларының құрметіне салынып жатқан мәңгілік белгі. Ал шаңырақ сол өнер иелерінің рухына тағзым ету үшін өтетін қақпа іспеттес. Сондықтан әр адам оң қолын жүрек тұсына қойып, басын иіп өтеді. Сосын барып даңқты күйшілердің есімдерін оқып танысады. Сол мақсатта жасалып жатыр», деп түсіндірдім. Сонда он шақты өзге этнос өкілдерінің сегізі қолдарын жүрек тұсына ұстап, бастарын иіп, шаңырақтың астынан өтті. Міне, осындай оқиғаға куә болдық.
Мұнда тарихи мазмұны терең, елдік мұрат жазылған Күлтегін тасы бар. Қорқыт бабадан бастап қазақтың 101 күйші-композиторының есімдері жазылған ескерткіш тасты өзге жерден көрген жоқпын. Көрнекті тұлғаға орнатылған ескерткіш жай ғана қара тас сияқты көшенің бір бұрышында жетімсіреп тұрмауға тиіс. Ол халықты ізгілікке бастайтын, өнерге баулитын демалыс аймағы болуға тиіс.
Дина ескерткіші алдында концерттік бағдарламалар қойылғанда орындықтар жеткізіліп жүр. Бірқатар көрермендер тұрып тыңдайды. Келешекте сол маңда амфитеатр салынса деген арманымыз бар. Сонда ол рухани орталыққа айналады. Наурыз мейрамын ұйымдастыруға болады. Біз амфитеатрдың жобасын жасап қойдық. Күйшілер аллеясында субұрқақ болса қандай керемет! Сенбі, жексенбі және мейрам күндері қала қонақтары мен тұрғындары серуендеп жүргенде халық күйлері және Сүгір, Құрманғазы, Тәттімбет, Дина шығармалары орындалып жатса, ол да бір ғанибет! Күмбірлеген күйді естісе, жүрегі елжіремейтін қазақ бар ма?!
– «Күй жәрмеңкесінің» елге әсері қалай деп ойлайсыз?
– Екінші рет ұйымдастырылған «Күй жәрмеңкесіне» Дина шешеміздің туған өңірі Батыс Қазақстан облысы, Жаңақала ауданындағы Қали Жантілеуов атындағы балалар музыка мектебінің елуге жуық шәкірті арнайы келіп қатысып, өнерлерін көрсетті. Қала жұртшылығы үлкен ықылас танытты. Мәселен, кей домбырашыдан қайта тартуын өтінді.
Жалпы, әрбір «Күй жәрмеңкесіне» жиналғандар саны 150-ден кем болмайды. Жеті рет өткенде мыңға жуық адам қатысты деп есептеймін. Жамбыл ескерткіші алдында өткен «Күй жәрмеңкесі» халықтың көп жиналуымен есте қалды. Соңғы жылдары орыс, неміс, корей және басқа ұлт өкілдері күй кешін үлкен қызығушылықпен тамашалайтын болды. «Маған кітап берсеңіз» дей келіп, күйшілердің өмір жолы, ұлттық өнеріміз туралы сұрайды. Жоғары оқу орындарының студенттерінен 7-8 ерікті алдырамыз, олар өзге ұлт өкілдерінің барлық сұрақтарына жауап беріп, салт-дәстүріміз, өнеріміз жайлы баяндайды. Жалпы, осындай мәдени іс-шаралар елді ынтымаққа, бірлікке шақырады.
«Күй жәрмеңкесі» биыл да жалғасын табады. Осы күндері Наурыз мерекесіне дайындалудамыз. Өткен жылы Дина ескерткіші жанында екі киіз үй тігіп, мал сойып, өнер додасын ұйымдастырып, Наурыз мейрамын алғаш рет өткізген едік. Биыл одан да гөрі жандандыра түсеміз.
Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Егемен Қазақстан» газетіне берген сұхбатында Наурыз мейрамының маңыздылығын айта келіп, оны жаңаша атап өту керектігін мәлімдеді. Мен бұл бастамаға толық қосыламын. Наурыз мерекесі тамақ ішумен және концерт өткізумен шектелмеуге тиіс. Қазақ халқының сан түрлі өнері бар. Ұлттық ойындары мен киімдері, озық салт-дәстүрі қаншама. Көрме ұйымдастырып, соларды қайта жаңғыртқымыз келеді. Осындай маңызды іс-шараларға зиялы қауым өкілдері белсенді қатысса, құба-құп болар еді. Бір-ақ мысал: Біз өткізген Наурызға Халық қаһарманы, тұңғыш ғарышкеріміз Тоқтар Әубәкіров келіп, құрметті қонақ ретінде қатысты. «Ұшқыш-ғарышкер келді!» дегенде халық ерекше ықылас танытты. Жиналған қауымда есеп жоқ. Абылай хан даңғылы бойында тұратын тұрғындар өте көп келді. Басында екі қазан тағам жететін шығар деп ойлап едік. Алты қазан тамақ пісірілді, бәрі де тегін таратылды. Халықтың ұйымдастырушыларға деген ризашылығы шексіз болды. Сонда олар: «Бұрын-соңды бұл маңайда мұндай шаралар өтпейтін еді. Кейінгі жылдары осы жерден бір жаңашылдық көріп жүрміз. Бұл жер мәдени демалыс орталығына айналды», деді.
Ендігі бір ойымыз, Дина ескерткіші мен Күйшілер аллеясын Астананың саяхатшылар баратын аймағының картасына енгізсек дейміз. Сол жерде ұлттық өнеріміз және домбыраның қадір-қасиеті туралы құнды деректер айтылса орынды болар еді. Сонда шетелдік меймандар қазақтың өнері, әдебиеті мен мәдениеті жөнінде мол мағлұмат алатыны сөзсіз.
– Жалғыз күй емес, барлық құндылықты насихаттай береді екенсіздер.
– Жуырда кілем тоқитын Ауғанстан қазақтары келіп, олар: «Бізге табан тірейтін мүмкіндік жасасаңыздар, жүзге жуық қыз баланы кілем тоқуға үйретер едік. Түрікмен, Иран кілемдері былай тұрсын, байқауларда олардан озық шыққанбыз. Аң мен құс, қошқармүйізді өрнекпен тоқығанда, кілемдерімізге таңқалмайтындар жоқ. Соның бәрін басқа елде жасағанымызға қынжыламыз. Ұлттық байлығымыз Қазақстанда өркен жайса деген мақсатпен алдарыңызға келіп тұрмыз», деді. Осы орайда, Астанада арнайы орын бөліп, ұсталардың, қолөнер шеберлерінің қалашығын немесе орамын неге жасамасқа?! Бұл ұсынысымды елорда басшылығына жеткіздім. Қазақ халқының 1 500 ұлттық аспабын бір өзі ұстап отырған Азамат Бейсенәліұлы есімді жігіт бар. Өзі жасап, өзі орындайды. Қосшы қалашығының әкімдігі жер учаскесін беріпті, барлық аспабын сонда сақтап отыр екен. Ойпырмай, 1 500 аспабы бар қандай халық бар? Соны Астананың төріне алдырып, ұлттық аспаптар мұражайы етіп, жарқыратып қойса қандай ғанибет? Бұл – еліміздің байлығы. Қаншама баланың ұлттық аспапқа қызығушылығы оянар еді?
– Дұрыс айтасыз, аға. Игілікті істеріңіз жүзеге аса берсін.
Әңгімелескен –
Жәнібек ӘЛИМАН,
«Egemen Qazaqstan»