Дүниежүзінде жылқы өсірумен айналысатын елдер аса көп емес. Бүгінгі ғылымның жетістігін, жаңа технологияларды пайдаланып, бірқатары жылқыны спорттағы брендке айналдырып үлгерсе, енді бірі еті мен сүтін кәдеге жарата отырып, косметология саласы, балалар тағамын жасап, халықаралық нарыққа шығарып отыр. Олар жылқының байырғы сипатына өзгерістер енгізіп, жылқы өсірудің заманауи мәдениетін қалыптастырды.
Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, республикада 4,5 млн-нан астам жылқы бар. Бірақ атқа міну, ат баптау мәдениеті әлемге тараған қазақ даласындағы жылқы шаруашылығының қазіргі жай-күйі сын көтермейді. Алматыдағы Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университетінде «Атилла – Қаптағай» қорының төрағасы, құрметті профессор Сабыр Қадырұлының бастамасымен «Зооинженерия және тағам өндірісінің технологиясы» факультетімен бірлесіп өткізген дөңгелек үстел мәжілісінде зерттеуші ғалымдар, жылқы өсірушілер, атбегілер, ғылыми зерттеу институттарының өкілдері саладағы түйткілді мәселелерді талқылады.
Жиынды жүргізген KazNARU проректоры, ветеринария ғылымдарының докторы, профессор Пірімқұл Ибрагимов қазақы жылқыны өсірумен қатар, асылдандыру, жылқының бойындағы табиғи қасиеттерін жетілдірудің маңызына тоқталды. «Жылқы малын етті, сүтті, спорт бағытындағы дамыту ғалымдардың араласуымен жүзеге асып келеді. Қазақы жылқының ерекшелігі – еті мен сүттілігінде, төзімділігінде. Әрі оның бойында жабайы жылқының гені сақталған. Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университетінің ғалымдары осы мәселемен жүйелі айналысуда, деп атап өтті проректор өз сөзінде.
«Қазақстан Республикасындағы асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» заңына толықтырулар енгізу, терминдерді жүйелеу қажеттігін алға тартқан «Кетбұқа – Төлегетай» халықаралық қоғамдық қорының жетекшісі Айбек Кәрімовтің айтуынша, қазіргі кезде республикада жұмыс істеп жатқан палаталар қой, ірі қара, жылқы малын асылдандырумен толыққанды айналыспайды. Елімізде асыл тұқымды малдың үлес салмағы да мүлде төмендеген. Сондықтан мал шаруашылығы экономикалық аймақтарын солтүстік, оңтүстік, батыс пен шығыс деп бөліп, аудандастыру қажет. Жылқы саласын асылдандыра отырып, өнім беретін, мініс ат, спортқа икемді түрлерін ғылыми негізде дамыту уақыт күттірмейді. Бұл мәселе тиісті министрлік пен халық қалаулыларына бірнеше рет жолданғанымен, әлі күнге қағаз жүзінде қалып келеді.
Дөңгелек үстелге Абай облысынан арнайы келген белгілі атбегі Мәулетқазы Құлжатаев қазақтың жылқы тұқымын зерттеп, ата-бабамыз ғасырлар бойы сұрыптап келген мықты жауынгер аттарды спортқа баптау мәселесін сөз етті. Былтыр бастамашы топ жұмысының нәтижесінде табиғатқа бейімді, төзімді, күй талғамайтын Адай жылқысы дербес тұқым ретінде танылып, патенттелген болатын. Міне, осының басы-қасында жүрген Мәулетқазы Садықұлының айтуынша, Президент тапсырмасына орай Маңғыстау өңірінде жасалған ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Адай жылқысы асыл тұқымды топқа кіріп, генетикалық сараптамасы жасалды.
– Маңғыстау облысының әкімі Нұрлан Ноғаевтың қолдауымен ғылыми жұмыстарға облыстық бюджеттен қомақты қаржы бөлініп, араб елінен, Ресейден сарапшылар шақыртылды. Жылқы генофондын зерттейтін бүкіләлемдік Ресей ғылыми зерттеу институтының профессоры А.Зайцев, Республикалық ат спорты федерациясы Маңғыстау облыстық филиалының басшысы Орынбасар Құлбеков, «Қазақ мал шаруашылығы және жемшөп өндірісі» ҒЗИ директоры, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор Айбын Төрехан, осы институттың жылқы шаруашылығы бөлімінің меңгерушісі Дәурен Сыдықов сияқты ғалымдардың қолдауының арқасында Адай жылқысын дербес тұқым ретінде тануға байланысты көптеген жұмыс атқарылды. Ендігі кезекте Адай жылқысы дербес тұқым ретінде әрі өңірлік бренд ретінде танылып, алыс ша-қырымға шабысын дәлелдейтін болады. Алда Найман жылқысын тұқым ретінде тану ісі тұр. Найман жылқысын бірінші болып зерттеген ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы Григорий Сизонов болатын. Оның Дәурен Сыдықов, Ғабиден Бақтыбаев сынды ғалымдармен және бүгінгі Жетісу облысының Алакөл ауданындағы Тоқжайлау ауылдық округінде кезінде төраға болған Алексей Бабишевпен бірлесе жүргізген он жыл бойғы зерттеулері әрі қарай жалғасын таппақшы. Найман типі бүгінде Өзбекстанның – 60, Қырғызстанның – 30, Қазақстан даласының – 65, Қытайдың Шыңжаң өлкесі мен таулы Алтайдың 25 пайызын қамтиды. Сонымен қатар қазіргі кезде етті тұқым ретінде бекітіліп кеткен Адай, Найман, Көшім жылқысының мініс жылқы екенін дәлелдеп, осылардың аборигендік тұқымдық қасиетін сақтап қалу бағытында да жұмыстар істеліп отыр. Реті келгенде Қостанайдағы «Қазақ тұлпары» жылқы зауытының директоры болған, академик Нәбидолла Кикебаевтың ондаған жылғы еңбегінің арқасында Мұғалжар қазақтың жетілдірілген ет бағытындағы тұқымы ретінде патенттелгенін айта кеткен абзал. Мұнымен қоса Қостанай жылқысының өнімділігіне де назар аудару уақыт күттірмейді. Академик Н.Кикебаев зерттеген жылдарда жүздің үстінде болған жылқыдан қазір бар-жоғы 25 бие қалды, – дейді Мәулетқазы Садықұлы.
«Қазақстандағы жылқы шаруашылығының бүгіні және болашағына» қатысты баяндама жасаған KazNARU профессоры Қайрат Исханның айтуынша, малды асылдандырумен Ақтөбеде «Өнімді және әмбебап бағыттағы жылқы тұқымдарының республикалық палатасы» және Алматыда «Зауыт жылқылар тұқымдары бойынша республикалық палата» айналысып келеді. Негізінен спорт бағытындағы жылқылар осы жерде тіркеледі. Профессор екі палатадан алынған мәліметтерге сүйене отырып, тіркелген асыл тұқымды жылқының бар-жоғы 28 мыңға жуықтайтынын айтты. Көрсеткіш республикадағы 4,5 млн жылқының 0,7 пайызын ғана құрайды. Осыған қарап, республикада асыл тұқымды жануардың жалпы жылқы санының бір пайызына да жетпейтініне көз жеткізуге болады.
Профессор саладағы түйткілді мәселенің бірі, зерттеуші ғалымдардың аздығы, дейді. Бүгінде саладағы ғылыми зерттеу жұмыстарымен 30 шақты ғана ғалым айналысып келеді. Алайда олардың дені зейнет жасындағылар. «Республикадағы жылқы санын қаперге алатын болса, ғалымдар санына қарап, зерттеу жұмыстарының да шама-шарқын бағамдауға болады. Бүгінде елімізде екінің бірі жылқы зерттеумен айналысады. «Шымшық сойса да, қасапшы сойсын» деген халық нақылына сүйенсек, салада білім алғандар ғана маман болып есептеледі емес пе?! Осыған қарап жылқыны асылдандыру жұмыстарының қандай күйде екенін көруге болады. Кеңес кезеңінде ғалымдарды ғылыми зерттеу институттары колхоз-совхоздарға жіберіп отырған болса, қазір жеке шаруашылықтар ғалымдарды шақырмаса, өздігінен зерттеу жұмыстарын жасай алмайды. Министрлік тарапынан жүзеге асатын нысаналы қаржыланатын жобалар бар дегенімізбен де, жалпы ғылыми зерттеу жұмыстарының қалыптасқан жүйесі бұзылғаны жасырын емес», дейді профессор.
Ғалымдар қазақ жылқысына «етті, сүтті» деп қараудың қателік екенін үнемі айтып келеді. Мініске де мықты, жорғалығы да таңдай қақтырар тұлпарлар бар. Профессор Қайрат Исхан атап өткендей, 1999-2000 жылдан бергі аралықта республикаға таза қанды жылқы тұқымдары әкеле бастады. Бүгінгі таңда Ұлттық аламан бәйгелерге араб, ағылшын, ақалтеке сияқты таза қанды жылқылар қосылған. Осылайша, атбегілер таза қанды жылқыларды ұлттық бәйгеге бейімдеп алды. Тіптен 3-3,5 шақырымға шабатын жылқыларды 30-50 шақырымға қосып жүр. Бұл елімізде бәйге жылқысының мәдениеті қалыптасып келетінінің айғағы.
– Таза қанды жылқылар аламанға шауып жүрген өз жылқыларымызды ығыстырып шығарып жіберді. Жергілікті жылқылар бәйге сапынан шығып қалғанын жағымсыз жағдай деп қабылдағанмен, таза қанды жылқыларды қазақ жеріне бейімдеп, жарату үлгісінің қалыптасуы оның жағымды жағын көрсетеді. Міне, осы мәселе ғылыми тұрғыдан зерттелуі қажет. Жоғарыда аталған палаталар бәйге жылқыларын тіркеу арқылы асылдандыру ісін де алға оздырмақ. Бүгінде классикалық бәйгеде таза қанды жылқыларды өсіру мәдениеті қалыптасты. Ендігі кезекте 1-3 мың метрге шабатын классикалық бәйгелерге қосылу міндеті тұр. Кейінгі төрт жылда 140 шақырымды қазақ жылқысы ғана бағындырып келеді. Ата-балаларымыз айшылық алыс жерлерге осындай шабандарымен көз ілеспес жылдамдықпен жетіп отырғаны белгілі. Осы бағытта ғылыми зерттеу жұмыстарын жалғастыра отырып, қазақтың қазанаты қалыптасады деген үмітіміз бар. Аудандастыру жұмыстарының нәтижесінде ата-бабадан жеткен жартылай жабайы жылқы түрлерінен төзімді тұқымдарды өрбітуге әбден болады, – дейді профессор.
Жиын барысында қазақ жылқысының тұқымын дамыту туралы ұсыныстарымен бөліскен академик Түлеухан Садықұлов, Қонаев университетінің профессоры Өмірәлі Жалаири, тарих ғылымдарының докторы Ахмет Тоқтабай, ветеринария ғылымдарының докторы Еркін Қасымов осы саланы түбегейлі зерттеп, жылқы түрінің асыл тұқымдық құндылығын арттыру, өсіру технологиясын, жылқы шаруашылығының маңызына қатысты ойларын ортаға салды.
АЛМАТЫ