«Паншер королі» мен «Паншер арыстаны»

арасындағы 1982 жылғы келісім маңызы енді айтылып, бағалана бастады «Жауын аяған жаралы» дейді көнеден қалған бір ұлағат. Бірақ кейде аңдатпай аяғыңнан шалатын жақыныңнан гөрі, ашық айқаста басымдығыңды бағалап, ерлігіңді мойындайтын жаудың өзі артық-ау! Редакция тарапынан қазақтың атақты «қара майоры» хақында шұғыл мақала жазу жөнінде тапсырма алып, талай-талай шығармаға арқау болған Гиндуштың Паншер шатқалындағы «Мұсылман батальонының» командирі Борис Керімбаев пен ауған көсемі Ахмад шах Масудтың арасында болған ұрыс қимылдары туралы оқиғаларды оқи отырып, осындай ойға қалдым. Иә, бірі – «Паншер королі» (Б.Керімбаевтың тағы бір лақап аты) атанған қазақтың батыр ұлы, енді бірі – «Паншер арыстаны» (Ахмад шах Масудтың лақап аты) атанған тәжіктің қайсар ұлы жауласқан қарама-қарсы қос лагерьдің мүдделері үшін соғыса жүріп, бір-бірінің ерлігін таныды, мәрттігін түсінді. Қазақтың «қара майоры» өзінің бір естелігінде ауған моджахед­терінің қолбасшысы Ахмад шах Масудпен үш рет кездескенін айта келіп, соңғы кездесуде «Паншер арыс­танының»: «Сен жауынгерсің, мен де жауынгермін. Ендеше, нағыз жауын­герлер сияқты шынайы келі­сімге келейік», деп атап көрсет­кенін, осы кездесуден кейін ол сөзінде тұрып, бейбіт келісімге қол жеткізілгенін, бейбіт келісімнің екі жылға жуық созылғанын, бұл ауған соғысы кезін­дегі адам шығыны азайған ең бір тыныш күндер болғанын құрметпен еске алады. Қанша жерден жау болса да, қарсыласыңның қасиеттерін тани білу де мәрттік. Елінің азаттығы жо­лында жанқиярлықпен күресіп, сол үшін талибтер қолынан мерт болған тәжік ұлы Ахмад шах Масудты қазақ­тың «қара майоры» осылай та­ныса, әскери стратегияны өте жетік білетін ірі қолбасшы Масуд ең мық­ты қарсылас, ең айлалы командир Б.Керімбаевтың басына 1 миллион  доллар ақша тігетінін жариялап, «қара майордың» ерлігін ерекше мо­йын­дайтынын паш етті. «Паншер арыс­танының» өзі мойындаған осы бір өшпес ерлік қалай өрілген еді... Кеңес Одағы әскерінің Ауғанстан­дағы соғыс қимылдары барысында Паншер шатқалына бақылау жасау басты стратегиялық міндетке айнал­ды. Шындығында да бұл жерге иелік еткен әскердің мерейі үстем болатын. Себебі, Паншер шатқалының ұзын­дығы 120 шақырымға созылып, бір шеті Пәкістан мемлекетінің ау­ма­ғына шықса, бір шеті Кеңес Одағы­нан Ауғанстан еліне кіретін жол­дағы ең маңызды стратегиялық Саланг асуымен жалғасатын. Көтері­ліс­шілерге келетін қару-жарақтың 70 пайызы осы шатқал арқылы та­сыл­са, моджахедтердің оқу-жат­тығу лагерьлерінің басым бөлігі де осында орналасқан. Шатқал ма­ңын­дағы тұрғындардың басым көп­шілігі кешегі Кеңес Одағынан қашқан өзбек, тәжік, қазақ және қырғыздардың ұрпақтары болатын. Олардың кеңес әскеріне деген кегі қайтпаған. Саланг асуы арқылы ғана өтетін КСРО құрамаларына қарсы шабуылдар да осы жерден жасалатын. Паншер шатқалында шоғырланған ауған әскеріне кезінде Кеңес Одағында әскери білім алған талантты қолбасшы Ахмад шах Масуд басшылық жасайтын. Міне, осындай стратегиялық ма­ңы­зы бар жерге тұрақты бақы­лау орнату – КСРО әскери басшы­лы­ғының басты міндетіне айналды. Бұл міндетті жүзеге асыру барысында бұдан бұрын қолданылған бірнеше әскери шабуылдар сәтсіздікке ұшы­рады. Ақыры кеңес әскері 1982 жылы мамыр айында шешуші шабуыл­ға шықты. КСРО тарапынан бұл шабуылға 12 мың жауынгер, 8 мың ау­­ған үкіметі әскерінің солда­ты, 200 МиГ ұшағы мен 300 тікұшақ, жүздеген бронды техника мен артиллерия қатысты. Бірнеше күнге со­зыл­ған кескілескен ұрыс бары­сында кеңес әскері зор шығынмен Паншер шатқалын басып алды. Ауған моджахедтерінің басым бөлігі қару­ларын тығып тастап, шат­қалдың ұзы­на бойындағы қыс­тақтарына сіңіп кетті. Біраз әскер Ахмад шах Масуд­пен бірге Пәкістан аумағына өтіп өтті. Шатқалды алуын алғанымен кеңес әскері үшін оны ұстап тұру қиынның қиынына айналды. Қыстақтарға сіңіп кеткен моджахедтер дүркін-дүр­кін партизандық шабуылдар жа­сап, кеңес әскерін зор шығынға ұшы­ратты. Оның үстіне Пәкістанға өткен Ахмад шах жалпы жұрттың алдында құран ұстап, бір айдан кейін Паншер шатқалын басқыншылардан тазартуға ант беріпті. Енді не істеу керек? Кеңес әскерінің басшылығы моджахедтерге арнайы дайындықтан өткен «мұсылман батальонын» қарсы қоюға шешім қабылдады. Ол – ауған соғысы тарихында ерлік­тің өшпес үлгісін жасаған «Қап­шағай батальоны» еді. Ресми түрде Бас штабтағы Бас барлау басқармасының 177-ші арнайы тапсырмаларды орын­дайтын отряды деп аталатын бұл батальон 1981 жылдың қаң­тар айын­да құрылып, Алматы маңын­да­ғы Қапшағай қаласына орна­лас­­тырылған болатын. Батальон коман­дирі, кәсіби барлаушы, майор Борис Керімбаев әскери бөлімшелер мен гарнизондарды аралай жүріп, әрбір жауынгерді өзі іріктеп ал­ған еді. Сон­дықтан «мұсылман батальоны­ның» жігіттері кілең «сен тұр, мен атайын» дегендей, қазақ, өзбек, тәжік, қырғыз жігіттерінің сырттандары болатын. 1981 жылдың 29 қазанында «Қап­шағай батальоны» Ауғанстан жеріне кірді. Сол күні – ең алғашқы шайқасқа түсіп, оқ пен отты көрді. Қараша айында кеңес әскерінің жүк артқан автоколоннасын қорғау міндеті Керімбаевтың батальонына жүктелді. Өткелі тар шатқалда автомобиль керуеніне құрбашы Маулана Қара бастаған мұздай қаруланған әскер шабуыл жасады. Олар тар жолды екі жағынан бітеп, колоннаны қақпанға қысып, қос бүйірден атқылай бас­тады. «Қапшағай батальоны» жан­кештілік танытып, жау шабуылын тойтарып отырды. Шатқалдағы шай­қас 11 сағатқа созылды. Ақыры мод­жахедтер мол шығынға ұшырап, шегінуге мәжбүр болды. Автомобиль колоннасын түгел жойып жіберуді көздеген жау әскерінің бір ғана «КамАЗ»-ды өртеуге мұршасы жетті. «Қапшағай батальоны» жауға күйрете соққы бере отырып, колоннаны аман сақтап қалды. 11 сағатқа созылған қанды шайқаста батальоннан сегіз адам жараланып, екі жауынгер қаза тапты. Бұл соғыс тактикасында жауын­­герлерін барынша сақтай біле­тін командирдің біліктілік шебер­лігінің нәтижесі болса керек. Сөйтіп, 1982 жылдың жазына дейін талай-талай күрделі шайқастарда жеңіске жетіп, шеберлік шыңдаған «Қапшағай батальоны» ауған жеріндегі кеңестік әскердің ең үздік бөлімшелерінің біріне айналды. Борис Керімбаевтың «мұсылман батальонының» атағы КСРО-ның ең жоғары әскери басшы­лығының назарына ілікті. Ахмад шах Масудтың құран ұс­тап: «Бір айдың ішінде Паншерді қай­тарып аламын!» деген антын естіген кеңес әскерінің басшылары бар салмақты осы «Қапшағай батальо­нына» салуды ойлады. Борис Ке­рім­баевты штабқа шақырып алып, кезектен тыс подполковник шенін берді. Орденмен марапаттады. Содан кейін «мұсылман батальонының» алдына қиын да жауапты міндет қойды: Паншер шатқалын батальон бір ай бойы ұстап тұруы керек. «Қара майор» осы бұйрық арқылы әскери басшылық өзінің жігіттерін ажал апанына айдап салып отырғанын жақсы түсінді. Б.Керімбаевтың өзінің бұл қауіпті тапсырмадан бас тартуға мүмкіндігі бар. Бірақ батальон бұй­рықтан бұлтара алмайды. «Қара майордың» орнына басқа командир тағайындап, батальонды бәрібір қан­ды қасапқа салады. Сондықтан өл, тіріл тапсырманы орындап, жігіттерді аман алып қалудың қамын ойлау керек. Шешімін осылай түйіндеген Борис Керімбаев сарбаздарын бастап, Паншер шатқалына аттанды. Жол көрсету үшін берілген адам жаудың жансызы болып шықты. Ол батальонды бірден арнайы тосып жатқан жау әскерінің үстінен бір-ақ шығарды. Қиян-кескі ұрыстан «Град» реактивті қондырғылары арқылы толассыз оқ жаудырудың нәтижесінде шығынсыз шықты. 12 маусымда «қара майордың» арнаулы отряды Паншер шатқалындағы жаудың негізгі тірек нүктесі және стратегиялық биіктікте орналасқан Рух қыстағын басып алды. Туған ауылынан айырылу Ахмад шах үшін күйрей жеңілумен пара-пар еді. Ол қайткенде де стратегиялық тірек нүктесін қайтаруды ойлап, жанкешті шабуылға шықты. Қарша бораған оқтан шатқалдың үстінде күн тұтылды. Тоқтаусыз жүргізілген ұрыс қимылдары 32 сағатқа созылды. «Қара майордың» жанкешті жауын­герлері көмекке келген басқа ба­тальон­дардың жәрдемімен Ахмад шах­тың әскерін Паншер шатқалынан тықсырып шығарды. Әскери тактиканы терең меңгер­ген қос қолбасшының арасында шын текетірес басталды. Ахмад шах шатқалға сыналай кіріп, барлық стра­тегиялық биіктіктерді басып алған «қара майорды» қалай да қуып шығуды ойлады. «Қара майор» бол­са, басып алған биіктіктерді тек қорғап қана тұрудың опа бермейтінін түсініп, қарсы шабуылдарға шығып, «спецназ» тәжірибесін пайдаланды. Сөйтіп, моджахедтерге тұтқиылдан ұрыс ашып, керуендерін талқандап, дүркін-дүркін күтпеген жерден ой­сырата соққы беріп отырды. Ахмад шах құйындай құбылатын «мұсылман батальонының» шабуылдарынан әбден зәрезап болып, әскери так­тикасына құрық бойлатпайтын «қара майордың» әдістерінен айласын асыра алмады. Ахмад шахтың  әскери тактика мен стратегияны өте жетік білетін ірі де білікті қолбасшы екенін кеңестік әскери басшылар ғана емес, барлық шетелдік мамандар да мойындаған болатын. Осы тәжірибелі қолбасшы өзінің қарсыласының қапысын табу үшін оның басына 1 миллион доллар ақша тігуге дейін барды. Паншер шатқалын бар болғаны бір ай ғана ұстап тұруға жіберілген «мұсылман батальоны» күші басым жаумен сегіз ай бойы жеңісті шайқастар жүргізді. Егер текетірес одан әрі созыла беретін болса, өзінің жағдайы күрт нашарлайтынын Ахмад шах жақсы түсінді. Ақыры ешкімге иелік беріп көрмеген «Паншер арыстаны» келі­сімге баруға мәжбүр болды. Кеңес әскері тарапынан келіссөзді әзірлеу үдерісіне «қара майор» да қатысты. Сөйтіп, Ахмад шах Масуд алғаш рет кеңес әскері басшыларымен келісім жасасты. Бұл келісім бойынша, Ахмад шах Масуд 1984 жылдың 21 сәуіріне дейін Паншердегі кеңес әскері мен ауған әскери гарнизондарына (Бабрак Кармал үкіметінің әскері) қарсы соғыс қимылдарын жүргізбеуге, өзі бақылайтын аймақта бейбітшілікті сақтауға уәде етті. Кеңес өкіметінің өкілдері Ахмад шах бақылайтын аймақтағы жергілікті биліктің ісіне қол сұқпауға тиіс болды. Тәжіктің текті ұлы мәрттігін танытты. «Ахмад шах Масуд уәдесінде тұрды. Ол келіссөзде көрсетілген 1984 жылдың 21 сәуіріне дейін Паншердегі кеңес әскері мен ауған әскерлерінің гарнизондарын атқылаған жоқ, оларға қарсы ұрыс қимылдарын жүргізген жоқ», – дейді кеңес әскерінің басшыларының бірі Александр Ляховский өзінің «Тра­гедия и доблесть Афгана» атты кіта­бында. Сөйтіп, ауған соғысында екі жылға жуық уақыт бойы бейбіт­шілік орнады. Бұл кезеңде қаншама қыршын жастың өмірі сақталып қалды десеңізші! Оттан да, оқтан да қайтпаған Ах­мад шах өзіне тиімсіз бұл келісімге қалай барды? Оны «мұсылман ба­таль­о­ны­ның» жанкешті ерлігі мен «Қара майордың» қайсарлығы келісімге келуге мәжбүр етті. Ба­тыр­лық пен батылдықтың ерен үлгі­сі болып табы­латын Борис Керім­баевтың ауған соғы­сындағы ең басты ерлігі де осы! Мыңдаған боздақтардың өмірін аман сақтап қалуға себепкер болған осы бейбіт келісімнің қос кейіпкерін қалай құрметтесе де лайық. Өкінішке қарай, бұл ретте де әділдіктің ауылы алыс қалғанын ашық айту парыз. Барлық ғұмырын ауған халқының азаттығы мен тәуелсіздігі үшін күрес­ке арнаған Ахмад шах Масуд 2001 жылы талибтердің қолынан қапы­да мерт болды. Атақтан да, шен­нен де шет қалған «қара майор», Ауған соғысының ардагері Борис Төкенұлы Керімбаев Алматы маңындағы сая­жайын­да соғыс зардабы салған ауыр науқаспен күресуде. «Ердің атын елі шы­ғарар» деген ұлағатты ұлықтай оты­рып, Ұлы Жеңістің 70 жылдығы қар­саңында халқымыздың батыр ұлы «қара майорға» қандай құр­мет көрсетілсе де лайық болар еді... Жылқыбай ЖАҒЫПАРҰЛЫ, «Егемен Қазақстан». АСТАНА.