Әдемі әннің мелодиясы адам жанын астан-кестен ететіні анық. Есті шығарманың түп-төркінінде жан азасы жатады. Мұңға толы мелодия тұңғиыққа батырады. Әннің сөзі мен сазындағы үйлесім (гармония) кейде ария секілді естілсе, енді бірде ғашықтық романсы секілді жаныңды майда самалдай желпіп өтетіні даусыз.
Әртүрлі пәлсапа бар. Біреулер сөзден бұрын дыбыс пайда болған деп жатады. Осы тұжырымға тоқталсақ, әуелі сөзден бұрын әуен пайда болған боп шығады екен. Бәлкім, рас та шығар. Кім білсін? Өтірік болса Григорий Потанин: «Маған бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай көрінеді» демес еді дейміз ғой.
Серілердің дәурені біз үшін таусылмас дастандай көрінетіні бар. Әсіресе Ақан сері Қорамсаұлының әйгілі «Балқадишасын» тыңдағанда бойыңды сан түрлі сезімнің алауы шарпи түсетіні анық. Сағыныш пен сағым. Махаббат пен мұң. Ынтызарлық. Осы ұғымдардың барлығы ұлттық бояумен әдіптелген әннің өн бойында тұнып тұр ғой.
«Кетті деп Балқадиша естігенде,
Құшақтап құс жастықты жылағаным»,
деген тұсына келгенде біздің де жүрек езіліп, көңіл босап кететіні рас. Екі тармақта адам жанын сарсаңға салатын бүкіл сезім атаулының жиынтығы тұрғаны ақиқат қой. Толғанбау, ой зынданына қамалмау әсте мүмкін емес.
Боз жусанның исі аңқыған сартап даланың кеңдігіндей дауысты талап ететін байырғы әндерді тыңдағанда қазақ өнерінің зау биікте тұрғанына иланасың. Сөйтесің де, Ақан әнінің тереңдігіне үңілесің. Қарашығыңды мұңтұнбаға айналдыратын шығармаға тамсанасың...
Расында да, «Балқадиша» – ұлтымыздың шоқтығы биік туындысы. Әндегі драма толғандырмай қоймайды. Он жылға жетеғабыл уақыт бұрын Тараз төрінде Қазақстанның Еңбек ері, қазақ ән әлемінің көрнекті өкілі Ілия Жақановтан Ақан серінің әні туралы сұрадық. Музыка зерттеушісі әйгілі шығарма туралы толғанғанда көкейдегі көп сұраққа жауап тапқандай болған едік. «Ақиқатында Ақан серіге деген менің бар ықыласымды «Балқадиша» әні аударды. Ілгеріде академик Ахмет Жұбанов мен еңбек ететін «Қазақстан пионері» газетіне күйшілер, әншілер, композиторлар туралы мақалалар әкеліп жүрді.
Бір күні Ақан сері туралы жазбасын алып келді. Сол кезде ол кісі: «Шырағым, Ілия, біздің өміріміз өте қиын болып тұр. Көп нәрсеге менің қолым бара бермейді. Ақан серінің, Біржан салдың, Мәдидің және өзгелерінің өмірі туралы, Естай мен Қорлан жөнінде бір кезде елдің фольклоршыларынан жинаған материалымды кітап етіп шығардым. Алайда қазіргілер шырқап жүргендей «Күйеуің сексен бесте шал, Қадиша» деп жүргені өзінің төл сөзі емес, осы есіңде болсын, қазір мұны біз жөндей алмаймыз. Өйткені ән кеңестік идеологияның насихатына айналып кетті», деді.
Әр дәуірдің өз әміршісі бар. Қазақтың қыздарын шалға берген, үлкен адамдарға қалыңмалға сатқан деген желеумен үлбіреп тұрған Балқадишаны «Күйеуің сексен бесте шал, Қадиша» деп жаңадан сөз жаздырып, мұны әйел теңдігі саясатына теліп, осы әнді солай беріп жіберді. Осылайша, Ақан серінің:
«Қызы едің Ыбекеңнің, Балқадиша,
Өзенді өрлей біткен тал, Қадиша.
Сексен қыз серуенге шыққан кезде,
Ішінде қара басың хан, Қадиша»,
деп келетін ғаламат әнді бүлдірді», деп еді әйгілі композитор.
Сүйген жары бақилық болып, Құлагерінен көз жазып, қайғыдан қан жұтып жүрген Ақанның сол дәуірдегі жан әлемін түсіну үшін де үлкен жүрек керек. Жүрегіне жүк арқалап жүрген серінің Балқадишаны көргенде:
«Кетті деп Балқадиша естігенде,
Құшақтап құс жастықты жылағаным»,
деуінің өзінде өзекті өртейтін өкініш пен сағыныш, сарқылмас мұң жатқаны даусыз.
Балқадиша ұзатылар шақта бір емес, бірнеше трагедиямен бетпе-бет келген Ақан серінің жан әлеміндегі жанайқайдың жиынтығы дәл осы әнде. Жалғаннан баз кешкен әйгілі адамның мылқау баласын жетектеп жүріп, «Балқадиша» деп әндеткені расында да жүректі тілгілей түседі. Әйгілі шығарма сонысымен де шоқтығы биік, сол тарихымен де біз үшін аяулы екені рас.