Қазақ ұлттық баспасөзінің тарихында 1911–1913 жылдар аралығында әуелі Ордадан, кейін Орал қаласынан шығып тұрған «Қазақстан» газетінің орны бөлек.
Бастауында Бақытжан Қаратаев, Шәңгерей Бөкеев, Ғұмар Қараш, Елеусін Бұйрин сынды ұлт зиялылары тұрған қазақтың ізашар газеті жайында кеңес өкіметі кезінде терең зерттеу, толымды дүние болған жоқ. Ғалым Мұстафа Ысмағұловтың зерттеу еңбектері кеңестік цензураның сүзгісінен өтпей, баспа бетін көре алмады. Мұның себебі – газеттің ұлттық бағыты, ағартушылық мақсатында болса керек.
Кезінде қазақ баспасөз тарихын зерттеуші Қ.Бекхожин: «Газеттің «Қазақстан» деп аталуында мән бар. Бұл қазақ жерлерін біріктіріп, демократиялы республика орнату идеясын аңғартады» деп түйіндеген екен.
Шындығында, «Қазақстан» газеті – қазақ зиялылары өздері қолға алып, 2,5 жылдай уақыт барынша жүйелі шығып тұрған, мерзімді басылым ретінде толық қалыптасқан, өз баспаханасы болған алғашқы ұлт газеті еді.
Газет атауы «Қазақстан» болуы – басылымды шығарушылардың қазақ халқын дербес ел, ерікті мемлекет ретінде қалыптастыруды мақсат тұтқанын көрсетеді. Патшалы Ресейдің отарлық езгісінде «қазақ» атауы айтылмай, «киргиз, киргиз-кайсак» деп бұрмаланған ұлттың озық ойлы азаматтары осыдан жүз жыл бұрын «Қазақстан» деген атауды тарих сахнасына алғаш рет ресми жария етті.
«Қазақстан» газеті сол кезеңдегі өте прогрессивті идеяларды көтерген, халыққа өнер-білім жолын ұсынған, отырықшылыққа шақырған, нақты кәсіби кеңес берген озық ойлы басылым болды. Газет мақалаларында көтерілген мәселелердің арада бір ғасыр өткенде де өте өзекті екендігі анық көрінеді.
«Қазақстан» газеті күллі қазақ жұртының түйткілді түйіндерін тап басып танып, тұтас қазаққа ортақ жайттарды көтерді. Газет редакциясына хат жазған авторлардың әр өңірден болуы, басылымды қаржылай қолдаған демеушілердің де әр қиырдан шығуы «Қазақстан» газетінің сол кездегі қазақ жұртының ортақ басылымы болғанын көрсетеді.
«Қазақстан» газетінің бастауында тұрған Ғұмар Қараш, Елеусін Бұйрин, Шәңгерей Бөкеев, Бақытжан Қаратаев, Сейітқали Меңдешов, Ғабдолғазиз Мұсағалиев, т.б. Алаш арыстары – күллі қазақ мойындаған ағартушы тұлғалар еді. Олардың «Қазақстан» газетін шығарудағы қажыр-қайратынан бөлек ұлты үшін еткен еңбегі де жетерлік.
«Қазақстан» газетінің тарихи орнын, ағартушылық миссиясын ашып айтуға, насихаттауға кеңестік идеология тыйым салды. Ғалымдар Мәскеу мен Ленинград кітапханаларының сирек қорында сақталған газет тігіндісімен таныса алмады. Газеттің қазақ ұлты өміріндегі нақты бағасын беру, саяси орнын ашып айту тек Қазақстан тәуелсіздік алған соң ғана мүмкін болды.
«Қазақстан» газетін, оның шығарушыларының ұстанған ағартушылық идеясын, олардың өз халқын әлемнің озық елдерінің қатарына қосуға тырысқан жанқиярлық еңбегін бүгінгі ұрпаққа насихаттау – еліміздің бүгінгі идеологиясымен тікелей үндесіп жатыр.
«Қазақстан» газетінің тігіндісі ел аумағында сақталмағанын айттық. Арада бір ғасыр өткенде, 2011 жылы Орал қаласындағы «Жайық пресс» медиахолдингінің сол кездегі басшысы Жантас Сафуллин Ресей архивтері мен кітапханаларына сұрау сала жүріп, газеттің толық көшірмесін отанына қайтарды. Санкт-Петербургтегі М.Е.Салтыков-Щедрин атындағы көпшілік кітапханасы мен Мәскеудегі Ресей мемлекеттік кітапханасынан «Қазақстан» газетінің 16 нөмірінің сапалы көшірмесі алынды. 2012 жылы газеттің араб жазуындағы мәтіні қазіргі әліпбиге аударылып, «Қазақстан», 1911–1913» атты жинақ болып жарық көрді. Ал газеттің түпнұсқа тігіндісінің сапалы көшірмесі арнайы түптеліп, Батыс Қазақстан облыстық архивіне, облыстық тарихи-өлкетану музейіне, облыстық кітапхана қорына табыс етілді. Алматы қаласындағы Ұлттық кітапхана қорына да газет тігіндісінің электронды нұсқасы сыйға тартылды.
Бүгінде Орал қаласының Чапаев көшесіндегі көне ғимарат қабырғасына орнатылған ескерткіш тақта жүргіншінің назарын өзіне тартады. Тақтада былай делінген: «Бұл ғимаратта Алаш қайраткерлері Елеусін Бұйрин мен Ғұмар Қараштың ұйымдастыруымен 1911–1913 жылдары «Қазақстан» газеті шығып тұрған».
«Қазақстаннан» қалған жәдігер деген осы.
Батыс Қазақстан облысы