Қазақ жылқысын қылаң немесе баран деп екі-ақ түске бөледі десем, кейбіреулер жағамнан алуы да мүмкін қазір. Білетіндер «е-е, осы да сөз бе екен?» деп қоя салады. Боз, ақбоз, көк, қызыл, сұр сияқты алыстан көзге түсетіндерін қылаң дейді де, қалған қара, қарагер, торы, шабдар, күреңдерін баран атайды. «Алдыңғы ат баран болмай, қылаң болды» деген жолдар Ілияс Жансүгірдің «Құлагерінде» де бар. Құлагер баран екенін бірден аңғарамыз.
Мұндағы қызыл түсінде бір гәп бар. Жылқы түстеуінде қазақтың қызыл дегені көк түстің сәл бұлыңғыр тартқан түрі. Ашық көк емес, қаракөктеу, бірақ айқын қаракөк те емес. Анықтап қараса, көк қылшықтар арасында қызғылт түктер кездеседі. Соны қызыл атайды. Сәкен Сейфуллиннің «Қызыл ат» деп жүргені сол болуы керек. Мұхтар Мағауин Нарқызылды суреттеген «Жүйрік» хикаятында тамаша түстеп береді жылқының қызылын. Қыналы боз деп те атайды. Жиып-теріп келгенде, жылқыға тән осы түстің бәрі қазақ даласында өсетін ұшқаттың бойынан табылатынын айтқымыз келеді. Көктемде қар астынан дүние қылтиғанда, тіпті ұшқаттың түрін түстей алмауыңыз да мүмкін. Түссіз сұрланды дейді ғой қазақ. Яғни өң-түс жоқ немесе сұп-сұр дейді. Көбіне адамға қатысты айтылады. Өте ауыр жағдайда әлгіндей кейіпке еніп кетеді пенде баласы. Бұл да соны еске салады.
Жыл мезгілдеріне байланысты сұр, боз, көк, қарасұр, қаракөк, тіпті жоғарыдағы жылқы түсіндей қызыл ұшқатты да көрдім. Байқамағаным қаншама болуы мүмкін. Дәл қазақ жылқысының түсіндей, айырып болмайсыз.
Ғаламторды ақтарсам, ұшқат туралы мәлімет көп емес екен. Алайда Қызыл кітапқа енгенін біліп, қайран қалдым. Біздің Арқада қалың-қалың қарағанның арасында немесе қырқа-қырат, шоқылардың қойын-қонышында шоқ-шоқ болып биік өсетін ұшқат тал-бұталары алыстан көрінеді. Көбіне қыста жылқы ықтайды. Сұрапыл боран, үскірік соққанда ұшқатты паналайды. Көктемде маңайының бәрі жылқының тезегінен көрінбей қалады. Топырағы солай тыңаятынға ұқсайды.
Кейбір қазаққа ұшқат десең, оның не дейді. Қарақатты бәрі біледі. Өйткені жемісі бар ғой. Ал ұшқаттың гүлі аурудың неше атасына ем екен. Әсіресе өкпе ауруларына. Қызығы, жылқы, бөрі түстес болып келе беретін бұл ағаш жылына жалғыз рет бірер жетідей ғана гүлдейді. Асса он күннен соң гүлі ұшып жоғалады. Жапондардың сакурасы да сондай-ақ құбылыс. Бізде бірақ ондай ханами дәстүрі жоқ.
Бала күнімнен жылқышыларға еріп көргенім, қалың ұшқаттың ішінде ескі, қу томарлар шығып жатады. Ескі тамырлары ғой. Байқамаса, қызуы темір пешті айырып жібере жаздайды. Ошақ пен мосының астына тастап жіберіп, отына қарап отырса, дауыс салып жанатынын тарқатып айтсақ, ол да біраз әңгімеге жүк.