Заң үстемдік құрған, азаматтық қауіпсіздік басты талап етілген қоғамда жастар құқықтық тұрғыда сауатты болуға тиіс. Бұл туралы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы Жолдауында да мәлімдеді. Сонымен, қазіргі жастар өз құқын қаншалықты біледі?
Мәселенің мәнін статистикалық сандармен сөйлетіп көрелік. Qamqor.gov.kz дерегіне көз салсақ, биыл 9 айда кәмелетке толмағандар күніне орта есеппен 3-4 қылмыс жасап отырған. Оның 47-сі денсаулыққа ауыр зиян келтірумен аяқталған көрінеді. Ал Бас прокуратураның мәліметіне сүйенсек, алғашқы тоғыз айда жасөспірімдер арасындағы қылмыс Ұлытауда – 77,8%, Астанада – 54,3%, Павлодарда – 50%, Атырауда – 38,9%, Солтүстік Қазақстанда – 16,7%, Алматыда – 14,6%, Маңғыстауда – 14,3%, Шымкентте 13,6%-ға арта түскен.
Кәмелетке толмағандар арасында, әсіресе ұрлық, тонау, бұзақылық, алаяқтық, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру көбейген. Мұндай теріс әрекеттер ұлттық тәлім-тәрбиеге, келешегімізге жағымсыз әсерін тигізіп отыр. Ал жастар болса, көбіне өз ісінің қайда апарып соғарынан хабарсыз болады. Бұл құқық жағынан сауаты жоқ дегенді білдіреді.
Таяуда ғана елордада «Есірткісіз болашақ» атты дөңгелек үстел өтті. Отырыста есірткі қылмысы үшін негізсіз сотталған жастардың мәселелері талқыланды. Жиында ата-аналар жастардың білместікпен немесе қысым көріп, есірткі бизнесіне араласып, ұзақ мерзімге сотталып жатқанын айтып, мемлекет пен қоғамнан әділетті талап етті. Олардың айтуынша, есірткі қылмысының нағыз ұйымдастырушылары заңнан тыс қалып, қылмыстық жүйенің ауыртпалығын жасөспірімдер мен жастар көтеріп отыр. Сол іс-шарада бой көрсеткен заңгерлер де қазіргі заңнамада жастарға қатысты әділдікке жету үшін бірқатар өзгеріс енгізу қажет дейді. Яғни бірінші рет қылмыс жасағандарға қатысты гуманистік көзқарас пен кешірім маңызды рөл атқаруға тиіс. Осылайша, жастардың болашағын сақтап, оларға екінші мүмкіндік беру керек деген ұсынысты ортаға тастады. Бұл өз кезегінде жасөспірімдер мен жастардың заңды дұрыс түсінуіне, оларды қылмыстық әрекеттерден қорғауға бағытталған деп түсіндірді.
Ізінше 22 қарашада Мәжілістегі «Amanat» фракциясының жиынында партия төрағасы Ерлан Қошанов алғаш рет қылмыс жасаған есірткі курьерлерінің жазасын жеңілдету мүмкіндігін қарастыруды ұсынды.
«Бүгінде есірткі қылмысы үшін сотталған 4 мыңнан аса адамның 1 300-ге жуығы – есірткі жасырушылар. Олардың арасында жасөспірім балалар, қаржы қыспағына іліккен жастар көп. Аталғандардың алды 10 жылдан көп бас бостандығынан айырылып отыр. Шынында, оларды осы заңсыз іске тартқан есірткі өндірушілер мен «закладчик» жеткізушілердің жазасы пара-пар емес. Сондықтан Мемлекет басшысы айтқандай, олардың әрқайсысын бөлек қарап, жазаларының деңгейін заң жобасының екінші оқылымына дейін қарастыру қажет», деді партия төрағасы.
Бұл ретте ол халық арасында, әсіресе жастар арасында түсіндіру жұмысы айтарлықтай «ақсап» тұрғанын алға тартты.
«Жас азаматтар жеңіл жолмен ақша табуды ойлап, тағдырына балта шабады. Олар есірткі таратқаны, «закладка» жасырғаны үшін 10 жыл мерзімге бас бостандығынан айырылу қаупі бар екенін білмей, бас бостандығынан айыру орындарына түседі. Өткен апта басында «Закладка» деректі фильмі жарыққа шықты. Оны осы уақыт аралығында миллиондаған адам тамашалады. Мұндай фильмдер мектептерде, колледждерде, университеттерде көрсетіліп, есірткінің қаупін ескерту керек. «Мектептен үнемдегендер түрме тұрғызады» деп бекер айтылмаған. Бүтіндей бір ұрпақтың шыңырауға құлауына жол беруге болмайды», деді Е.Қошанов.
Ендігі көкейді тескен мына бір сауалдар: Жастар қылмысқа неліктен барады, бұлай заңбұзушылыққа ерте араласуға қандай факторлар себеп? Сұраққа жауап та сан қилы. Билік мінберіндегілер отбасындағы тәрбиені, өскен ортасын сөз етсе, білім ошағындағылар жанұядағы әлеуметтік ахуалды алға тартады. Ал ата-аналар болса, құқықтық мәдениет қоғамда қажет деңгейде насихатталып отырған жоқ дегенге саяды. Негізі бұл мәселеде нақты себебін тап басып айту мүмкін емес. Бірақ мына факторларды есепке алу керек сыңайлы. Біріншіден, елдегі экономикалық жағдай. Яғни жұмыссыздық пен кедейлік тұрмыстан қажып жүрген азаматтарды қылмысқа итермелеуі мүмкін. Екіншіден, білім сапасының төмендеуі. Мәжілістің жалпы отырысында депутат Нартай Сәрсенғалиев білім ұйымдарында «Құқық негіздері» атты пәннің сапасына қатысты сын көп екенін жеткізген еді. Оның бағдарламасын қайта жасап, балалар өмірде бетпе-бет келетін жайттар мен өмірден алынған нақты кейстерге сүйеніп оқытуды ұсынып, сауал жолдаған-ды. Үшіншіден, әлеуметтік орта. Отбасыда зорлық-зомбылық көрген, қандай да бір психологиялық қысымға ұшыраған жасөспірімдер қоғамға бейімделе алмай жатады. Тіпті кейбірі агрессияға жиі бой алдырады. Эмоциясын сыртқа шығара алмайтындар өзін керексіз сезініп, қажып, ақыр аяғы суицидке барады.
Қоғам қайраткері Шерхан Мұртазаның «Заң – мемлекеттің тоғыз қабат тор көзді сауыты» дегеніндей, тәуелсіз елдің әр азаматы құқықтық тұрғыда сауатты болуға ұмтылуы қажет. Алайда жоғарыда аталған себептерді байқап қарасақ, бәрі бір-бірімен тығыз байланысты. Көптеген ел мәселенің шешімін табуда әлеуметтік зерттеулерге иек артады. Бізге де осындай сараптамалық құжаттар керек-ақ.