Академик Абдулин

Балалық шағы қиын-қыс­­­­тау жағдайда өт­кен Айтмұхамед Абдол­ла­­ұлы 17 жасында өзі сұранып ­Екін­ші дү­ниежүзілік соғысқа ­ат­танады. Сталинградтан Бер­л­ин­ге дейінгі майдан даласынан ­өтіп, Жапон соғысынан кейін аман-­есен ел-жұртымен қауышады. Ұлы­тау өлкесінде туып-өскен ғалым­ның болашағы бала жастан бол­жанып қойғандай әсер қалдыра­ды. Болашақ ғалымның барар жері, басар тауы үлкен ғылым жолы екеніне ғалымның геология саласын дамытудағы кешенді еңбек­тері дәлел.

Еңбек жолын Шымкент облы­сы Бостандық аудандық комсомол комитеті­нің бірінші хат­шы­лығынан баста­ған Айт­мұ­ха­мед Абдоллаұлының ­ел қорға­ған батыр, аға сұлтан Ер­ден Санды­бай­ұлының ұрпағы бол­ғаны қыз­метіне кері әсерін тигіз­­бей қой­ған жоқ. Қызметтен шет­теті­ліп, әділеттен айнымаған бас­шы ретінде тағдырдың бұл сына­ғын да қасқайып тұрып қарсы алады. «Әкем өзінің шығу тегі, ата-бабасы – Ерден батыр туралы сирек айтатын. Академик Әлкей Марғұлан Ресей мұрағатынан бабамыздың суретін әкеліп берген еді. Сол сурет әкемнің мұрағатында мұқият сақтаулы тұр. Мен ес білгелі әкем экспедицияларда жүрді. Оны үнемі ізденісте, жұмыс барысынан, жұмыс үстелінен көретін едік. Еліміздің геология саласын зерт­теу үшін дала жұмыстарымен айна­лысты. Жиырма жылдан астам уақыт ­институтты басқарды. Са­лада іргелі зерттеулердің жал­ғаса­тындығы­на, ғылым, білім­нің болашағы­на зор сеніммен қарады», дей­ді Абдулин атындағы қордың же­текшісі, ғалымның қызы Дина Айтмұхамедқызы.

Абдулиндер оттбасындағы қиын жылдарды еске алып, осынау ауыртпалықтарға қарамас­тан, әкесінің ғылым жолынан тай­май, табандылықпен зор жетістік­ке жеткенін еске алған ғалым­ның қызы Сәуле Айтмұхамедқызы ерте көктемнен бастап күздің со­ңына дейін экспедицияда жү­ретін, қыс бойы жиған-тер­генін қағазға түсірумен айналы­са­тын ғалымның артында ғылыми ор­та­ға азық болатын құнды дүние­лер қалғанын айтады. «Ауқаттана­тын, мен сабағымды оқитын үйіміздегі жалғыз үстел әкеме тимегендік­тен, ол үнемі кітапханаға баратын. Уақытының тапшылы­ғы­на қарамастан, балаларының көңі­лін табуға тырысты. Ол аса мейірім­ді, айналасына қамқорлық жасап жүретін тұлға ретінде білімге, ғылымға деген құштарлық үлгі­сін біздің де бойымызға дарытып кетті», дейді ол. Ғалымның не­мересі Диляра Вудворд та бүгінде ғылым жолында. Ол кандидат­тық диссертациясын қорғап, шетел университетінде жұмыс істеп жүр.

Қазіргі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің геология факультетіне оқуға тү­сіп, геология саласына мамандан­ған ғалымның еңбек жолы оның өмірінің шешуші кезеңі­не айналды. Осы жылдарда рес­пуб­лика Ғылым академиясы­ның тұңғыш президенті, Геология инс­титу­тының директоры Қ.Сәтбаев бас­таған ғалымдар тобымен қоян-қолтық жұмыс істеп, ғылым­ның нағыз қайнаған ортасына түсті.

Ғылыми қызметін Орталық Қазақстанның алтын-күмісті-тур­малин өндіру орнын зерттеуден бастаған академик А.Абдулин кандидаттық диссертациясын сәт­ті қорғап, 1975 жылы Самарқан күміс-алтынды молибденді өнді­ріс орнының ашылуына себеп­ші болды.

Геология-минералогия ғы­лым­дарының докторы, ҰҒА кор­респондент-мүшесі Нәсіпқали Сейітов өз естелігінде: «Айтмұха­мед Абдулин – академик Қаныш ­Иман­тай­ұлының ісін және өсие­тін жалғастырушы дарындылар­дың бірі. Ол 20 жылдан астам уақыт Қазақ КСР ҒА Қ.Сәтбаев атындағы Геология ғылымдары институтының – Қазақстан геология ғылымдарының орта­лық штабын басқарды. Республи­ка­­­ның негізгі тау-кен рудасы мен мұ­­най­лы-газды аудандарында гео­ло­гия-геофизика металлоге­ния­­­лық зерттеулері тікелей А.Абду­лин­нің басшылығымен өтті», деп еске ала отырып, Оңтүстік Каролина мен Юта университеті Жер және ресурстар ғылымы инс­титуты­ның директоры Х.Кейнс мырза­ның еңбегіндегі мына бір жолдарға зер салады: «Академик А.Абдулин – өзінің ойлаған ісін болжай алып және іске асыра алатын сирек кез­десетін адамдар­­­дың бірі. 80-­­жыл­дардың аяғында бі­­­рін­ші рет­ кездескенімізде, оны Қа­зақ КСР ҒА Геология ғылымда­ры инс­­­­­­титутын Батыстың анали­тика ком­­­муникациялық қызме­ті­­нің кө­­­­шіне ілестіру қамы толған­­ды­­р­а­ты­нын байқадық. Осы мақ­­сат­та инс­титут қызметкерлері­нің ер­кін идея­ларымен тәжіри­бе алма­сып, оны АҚШ Жер және ресурс­тарының ғылымы инс­ти­ту­тымен жү­зеге асыруға ние­тін білдірді. Ол жас дарындылар­ды, аға буын ға­лымдарды шетел­дік әріптестері­мен бірлесіп жұмыс істеуге үндеді», деген америка­­лық профессор­дың сөзі көп нәр­­сені аңғартып тұрғандай.

Академик А.Абдулиннің еліміз ғана емес, Еуразия геологиясы­­ның дамуына қосқан үлесі қомақты. Орал, Тянь-Шань және Орта­лық Қазақстанның тектоника­лық құрылымдарын зерттеуі пайдалы қазбалар кен орындарын іздеуде жаңа кезеңге жол ашты.

«Айтжан ағаның отандық геология ғылымына қосқан үлесі­­­не келетін болсақ, ол – өз алды­на бір әлем. Академик Абдулин­нің кең-байтақ елімізде зерттемеген жері қалмады. Орта­­лық Қазақстанда, еліміздің батыс, шығыс, оңтүстік аймақтарын­да геологиялық ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді. Орталық Қазақстанда Самара алтын-мыс-молибден рудаларының ірі кен орнын алғашқылардың бірі болып ашты. Мұғалжар жотасы өңіріндегі кешенді кен орындарын зерттеп, ғылыми тұрғыдан сараптау нәтижесінде аймақ­тың болашағы айқындалды. Өңір­­дің геологиялық, палеотектоника­лық, геодинамикалық және мине­ра­гениялық карталарын жа­са­ған академик А.Абдулин ме­тал­логениялық талдау жасау тә­сілімен Орал, Тянь-Шань және Ор­талық Қазақстанның текто­никалық құрылымдарының өз­ара байланысын зерттеді. Ғалым­ның әмбебап зерттеулері арқылы Қазақстанның маңызды тау-кен аймақтары анықталды. Арал – Торғай аймағына тиесілі жер қойнауы құрылысының риф­то­гендік моделін жасау арқылы Оң­түстік-Торғай мұнайлы-газды алабы және ірі Құмкөл, Арыс­құм, Нұралы, басқа мұнай-­газ кен орындары ашылуы ел экономикасында айрықша рөлге ие. Ғалым өзге авторлармен бірлесіп, КСРО-ның докембрийлік және метаморф­тық белдеулері картасын жасады. Бүгінде Құмкөл мұнай-газ өндіріс орны Қызылорда облысының 70 пайызын қамтамасыз етіп отыр. Ғалымның кешенді зерт­теу­лерінің нәтижесінде аймақ­тық геология бойынша ауқымды ма­териалдардың синтезі жер қыр­тысының тереңдегі құры­лы­сын айқындап беруге мүм­кін­дік берді. Осы ізденістер Қ.Сәт­баев­тың аймақтық металло­ге­ниялық түйіндеу идеясын жал­ғастыруға, жекелеген кен-руда­лы аймақ­тар­да әртүрлі пайдалы қаз­­ба орын­дарының келешегін айқын­­дауға септігін тигізді», дейді ака­демик Мұрат Жұрынов.

Сондай-ақ айтулы тұлға әлемге танымал ғалымдармен теориялық және аймақтық геология сала­сын дамытуға ықпал етті. А.Абдулин бастаған ғалымдар тобына «Мұ­ғалжар жер қыртысын кешенді зерттеу мен Орталық Қазақстан және Тянь-Шаньның, Оралдың тектоникалық құрылымы байланысы мәселесі» жұмысы үшін Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығы берілді.

«Оның басты жетістігі – ғы­лыми мектебін қалыптастыра ал­ғандығында. Бүгінде ғалым­ның шәкірттері – елімізге бел­гілі гео­логтер. Ол ғылыми кеңес­ті басқарған кезеңде инсти­тут­та 30 докторлық, 100-ден астам кандидаттық диссертация қор­ғалды. Институттың 10 қызмет­кері КСРО мемлекеттік сыйлы­ғы­ның, 12-сі республика­лық мем­лекеттік сыйлықтың лауреа­ты болды. Институт қоржы­ны «Мұғал­жар геологиясы», «Орал, Тянь-Шань және Орталық Қа­зақ­стан­­ның тектоникалық құ­ры­лым­дары­­­ның артикуляциясы ­об­лысының тек­тоникасы», «Қа­зақ­стан гео­ло­­­гиясы», «Қазақ­стан жер қыр­­тысының геодинамикасы», «Қазақстан металлогения­сы» секілді монографиялармен то­­лық­ты. Сондай-ақ «Шу-Іле өңірі­нің гео­логиясы» алты томдық ба­сы­­лымы, «Қаратау геологиясы және металлогениясы» ІІ том­дық басылымы, «Қазақстан металлогениясы» 11 томдық монографиясымен толықты», деп еске алады геология-минералогия ғы­лымдарының докторы, профессор Герой Жолтаев.

Академик А.Абдулиннің 400-ге жуық ғылыми еңбегі бүгін­де еліміздің геология саласындағы кең көлемдегі мазмұнды еңбек­тер қатарына кіреді.

А.Абдулин геология институтында лаборанттан институт директорына дейінгі қызмет сатысынан өтіп, осы кезеңде саланың өркендеуіне бар күш-жігерін арнады. Өмірінің соңына дейін институттың құрметті директоры болып құрметтелді.

Абдулин атындағы қор­­ же­текшісі Дина Айт­мұха­мед­қы­зы­ның айтуынша, әкесінің әлі де талай томдарға арқау бо­лар еңбегі бар. Алдағы уақыт­та осы бағытта­ғы жұмыстары жа­­рыққа шыға­рып, қолдау тауып жатса, Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техника­лық зерттеу уни­верситетінде жеке каби­нетін ұйымдастырмақ­шы. Жа­қында Ұлт­тық кітапханада «Қазақ­стан кітаптары» қызметі­нің ұйым­дастыруымен академик Айт­мұхамед Абдулиннің туға­ны­­на 100 жыл толуына орай «Геоло­­гия саласының саңлағы» кі тап көр­­месі өтті. Іс-шара академиктің геоло­гия саласындағы ауқымды жұ­мысы­ның дәлелі ғана емес, өміршеңді­гін айшықтап тұр­ғандай. Алдағы күндері ға­лымның құрметіне орай өтетін іс-шаралар Геология инс­титутында ғылыми конференция­мен жалғасын табатын болады.

АЛМАТЫ