Біздің мемлекет өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адамның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын тану арқылы сотпен қорғалудың конституциялық принципін жүзеге асыру тәсілдерінің қағидатты жолдарын айқындайды. Сөйтіп, Ата Заң арқылы келісімге келтіру үрдістерін белсенді қолдану арқылы дауларды жоюға, нақты мән-жайларды анықтауға, ауырға соқпайтын істер бойынша сот өндірісін жеңілдетуге бағытталған әрекеттер жасалуда.
Бұл турасында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «қылмыстық істер бойынша сотқа дейінгі өндірісті жеңілдетудің маңызды бағыты ретінде тараптарды бітімгершілікке келтіруге көп ықпал ететін медиация институтын дамытуды» атап өткен болатын.
Қазақстан Республикасында медиацияны ұйымдастыру саласында қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, оның принциптері мен жүргізу процедурасы мен медиатордың мәртебесін айқындаған Қазақстан Республикасының «Медиация туралы» Заңы қабылданды. Дауларды шешудің балама тәсілі ретінде медиация институты шетел мемлекеттерінің көбінде кеңінен белгілі және белсенді түрде қолданылады. Алғашқы рет медиацияны АҚШ қолданды. Кейін келе медиация институты Еуропа, Канада, Австралия, Ұлыбритания мен өзге де елдерде кеңінен қолданысқа енген.
Заң туралы әдебиеттерде медиация институтының жекелеген тұстары әсіресе, оны қылмыстық құқықта пайдалану мәселелері түгел зерттеле басталды. Медиацияның маңыздылығы халықаралық деңгейде 1966 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясымен құрылған Халықаралық сауда құқығы (ЮНСИТРАЛ) жөніндегі комиссиямен 2002 жылдың 24 маусымында қабылданған Халықаралық коммерциялық келісім процедуралары туралы шартында ескерілді.
Мұндағы зерттеулерде медиацияны «қылмыс жасау арқылы пайда болған жанжалды шешуде ол нәтижелі амал ретінде алғышарт бола тұра, қоғам мен мемлекеттің бүкіл даму эволюциясында қандай да болсын нысандағы татуласу институтымен тығыз байланыстағы делдалдық институт» ретінде көрсетілген. Медиация (латынша mediation – делдалдық) көпшілік және жеке адамдар арасындағы қарама-қайшылықтарды диалектикалық шешу әдісі ретіндегі делдалдық, яғни дауды тікелей үшінші тұлғаның қатысуымен шешудің бейбіт тәсілі болып табылады. Ал, Медиация туралы заңның 2-бабында «Медиация – тараптардың ерікті келісімі бойынша жүзеге асырылатын, олардың өзара қолайлы шешімге қол жеткізуі мақсатында медиатордың (медиаторлардың) жәрдемдесуімен тараптар арасындағы дауды (дау-шарды) реттеу рәсімі» делінген. Демек, жеке және заңды тұлғалар арасындағы, сондай-ақ онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыстар мен қылмыстық теріс қылық істері бойынша қылмыстық сот ісін жүргізуді орындау кезінде туындайтын қатынастар медиацияның қолданылу саласы болып табылады.
Әрине, заңмен медиация рәсімі қолданылмайтын негізді жағдайлар да болады. Бұл даулар медиация рәсіміне қатыспайтын үшінші тұлғалардың және сот әрекетке қабілетсіз не әрекет қабілеті шектеулі деп таныған адамның мүдделерін қозғауы мүмкін. Екіншіден, бұл даулар тараптардың бірі мемлекеттік орган болып табылса және бұл даулар сыбайлас жемқорлыққа қатысты және мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы қылмыстар туралы қылмыстық істер болса, медиация қолданылмайды.
Медиация сот айтыстарына кететін уақытты үнемдейді және қосымша шығыннан қорғайды. Медиация процесі жеке және құпия болып табылады. Медиатор екі жақтың арақатынасын жеңілдетеді, дауды шешуде екі тарапты да қанағаттандыратын жолдарды іздейді.
Медиатордың құқықтық мәртебесіне «Медиация туралы» Заңда: «Медиация – осы заңның тараптарына сәйкес кәсіби және кәсіби емес негізінде медиация жүргізетін тәуелсіз жеке тұлға» деп анықтама берілген. Демек, заң медиатордың екі түрін көрсетеді: кәсіпқой және кәсіби емес.
Қазіргі уақытта қоғамда медиаторға байланысты әртүрлі пікірталастар бар, яғни медиация әрекетін жүзеге асыруда нотариустерге барынша мүмкіндік беру керек деген ой айтылады. Әрине, бұл пікірді орынды деп есептеуге болады. Өйткені, азаматтар арасындағы алимент, мұрагерлік, некелік қарым-қатынасқа байланысты көптеген даулар болатыны белгілі. Олардың көлемін азайтуға нотариустың да ықпалы болуы мүмкін деген ойдамыз.
Ал қылмыстық сот ісі барысында жүргізілетін медиацияның өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, тараптардың медиация туралы шарт жасасуы қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді тоқтатпайды. Екіншіден, медиацияға қатысу кінәні мойындаудың дәлелі бола алмайды. Үшіншіден, егер медиацияны жүргізу кезінде тараптардың бірі кәмелетке толмаған адам болса, педагогтің немесе психологтің немесе кәмелетке толмаған адамның заңды өкілдерінің қатысуы міндетті. Төртіншіден, қылмыстық сот ісін жүргізу барысындағы медиация қылмыстық процессуалдық заңында белгіленген сотқа дейін және сотта іс жүргізу мерзімдерінде жүзеге асырылуға тиіс. Бесіншіден, дауды реттеу туралы келісімге қол қоюдан бас тарту медиация тарапы болып табылатын тарапқа әсер ете алмайды.
Сонымен қатар, медиацияның отбасылық қатынастар саласындағы ерекшеліктері де бар.
Қорыта келе, Ата Заңымызға сай біздің елде медиация сияқты, келіспеушіліктерді қарастырудың баламалы құралының дамуы, өркениетті құқықтық кеңістіктің әрі жоғары сатылы демократиялы қоғамның көрсеткіші болып табылады деп түйіндейміз.
Ербол ҚАРЖАУБАЕВ,
заң ғылымдарының докторы, профессор, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ қылмыстық-құқықтық пәндер кафедрасының меңгерушісі.