Алатаудай абыз аға еді

Аталарымыздың “көре-көре көсем боласың, сөйлей-сөйлей шешен боласың” деген қағидасы болмыстан туындаған түйін. Өмір талқысынан талмай, әрекет-құбылыстардың сан қырына қырандай қарай білу саналы адамды көсемдікке, абзал ағалық, ақсақалдыққа меңзейді. Бірақ меңзеуді, бағыттауды іске асыру, қоғамдық нәтижеге жету қандай қиын десеңізші. Бұған қанат бітіретін, шың-құзға құлаш­тауға қуат беретін қос қанат, Абай айтқандай, адамның ақылы мен еңбегі. Адамның адами қасиеттерін қайраған осы екеуі. Алысқа, абырой­мен самға­татын осы қос қанатты Бәйкен Әшім­ұлына дарытқан асыл ата-анасы. Табиғатынан етек-жеңі кең, жан-жаққа зерделі көз тастайтын Бәкең жастайы­нан қоғамдық қатынас­тардың қызу ортасында жүрді. Тірші­ліктің қатал талаптарын терең түсінуге, іс-қимыл­дың қиын әдістерін игеруге ұмтылды. Сөйтіп туған халқының мызғымас мүддесін мұқият сақтауға, қорқып-үрікпей оны қорғауға белін бекем байлап, айнымас адалдығын танытты. Өсу, өркендеу жолында молая беретін мүдделер адам санасын үнемі толассыз мазалайды, сананы билейді, тыныштық түндігін серпілтеді. Міне, қалың халықтың осы сана-сезімін ойға, бойға сіңіру, соның қоғамдық нәти­жесіне жетудің сан қырлы жолын іздестіру саясатқа араласқан, саясат басына келген басшылар қызметінің өзегі екенін тарихи-қоғамдық даму үдерісі әр уақытта еске салады. Қалың, қарапайым халықтың санасынан өткен мүдделерді сезіну, іске асыру – бас­қару мәселелерінің кілті. Бәйкен Әшімұлы тіршілік талабы­мен алғаш араласқан қоғамдық қыз­мет­тің бастапқы баспалдағынан бастап Қазақ Кеңестік Социалистік Республи­касы Министрлер Кеңесінің төрағасы болған жылдарының аяғына дейін туған елі, туған халқы мүддесіне мыз­ғы­мас беріктік танытып, адал, жасам­паздық қызмет көрсетті. Сондықтан ел аузынан түспеді. Елінің шынайы құрметіне бөленді. Зейнетке шыққан жылдарынан бастап, өмірінің соңғы сағатына дейін қадірлі қария, абзал абыз, ардақты аға болды. Оның өмірі, болмысы, жүріс-тұрысы ұлтқа үлгі болды. Елі оны ел ағасы деп таныды. Қайраткерлік қыр-қасиеттер, бас­шы, көсем ретінде танылу туа бітетін, табиғи тарту емес. Қиындығы мол өмір өткелдерін еңсеру барысында туын­дай­тын қазына. Оның өміршең­дігі, көпке қажеттілігі, қабылдануы шартты қазық, нысаналарға байланыс­ты. Ғасырлар бойы айқындалып келе жатқан фило­софиялық ақиқат бойынша, әлемдегі барлық өзгеріс, құбылыстар жағдай мен орынға, уақытқа тәуелді. Осы үшеуі­нен мүлдем сырт қалатын құбы­лыс, өзгеріс, өсу, даму сапалары бол­май­тынына қоғам­дық қатынастар күн­бе-күн көз жеткізіп отырады. Әрбір саналы адам осы үшеуіне зер салады, тіршілік тыр­банысының талғамында бұлармен мұқият санасады. Олардың қатаң талап­тарына сәйкес әрекеттене­ді, іс-қимыл мақсатын қояды. Осы ағымда адам қабі­леті, жаңалықтарға бейімділігі, білім-тәрбиеге құштар­лы­ғы, өзін-өзі қамшы­лай тәрбиелеуі бой көтереді. Адами қасиеттердің артық­шылығы анықтала­ды, қоғамдық қажет­тілік өз қайрат­керлерін іздеп табады. Олар іріктеледі. Зор сенім артылады. Сенім сыбағасы бұйырған тұлғаға қо­ғам­дық жүйе аса бір маңызды іс жүк­тей­ді. Ол істің негізі – шешімдер қабыл­дау, қоғам қазына-байлықтарын ұқсату. Бұл ауыр жүк, нар жүгі, кей-кезде нар да әлсіз болып қала береді. Ел басқарудың ауыр азабын, оның уақыт ескіртпейтін, жауып тастамай­тын жүйелі жауапкер­шілігін абзал азамат қана арқалайды. Бұған тәуекел деп кіріскен тұлғаның тұрақты серігі – жан-жақты терең ой, елім, жерім деп соққан ыстық жүрек, өмір өңдейтін, ұш­тайтын басқарудың шексіз шеберлігі. Сірә, Бәйкен Әшімұлы басқалардан бұрынырақ осы жәйттерге терең үңіліп, халық мүддесінің нені қалай­ты­нын, нені көздейтінін ұғынуға ұмты­лып бақты. Ол өмірдің ащы-тұщы дәмін татты, ыстық-суығын сезінді, ой-қырынан сүрінбей өте білді, қан майданда от кеше жүріп, аман қалды. Кең байтақ еліміздің еңсесін көтеретін еселі еңбекке сабырлы ақылмен, ау­қымды тәжірибе және біліммен кірісті. Қоғамдық қызметтің төменгі саты­ларынан бастап, оның рес­публи­калық биігіне көтерілді. Тех­никум оқушысы, аудандық комсо­мол қызмет­кері, оқы­ту­шы, аудандық, об­лыс­тық ауыл­­­шаруа­шылық саласының қызмет­кері, аудан­дық, облыстық атком төр­аға­сы, облыс­тық партия комитет­тері­нің екінші, бірінші хатшысы, респуб­лика Үкіметі­нің төрағасы, республика Жо­ғарғы Кеңесі Президиумының төр­аға­­сы – міне, қажырлы, жасампаз ерлік еңбегі­м­ен зор сенім арқалап, абырой, құрмет­пен өткізілген өмір өткелдері. Өнегелі, үлгілі өткелдер, осылар Бәкеңді ел тарихының төріне шығарды. Елім, жерім деп жүрегі соққан, өз уақытының талабынан туындаған басқарудың ауыр жүгін арқалаған абзал, асыл азаматтар ел есінде сақ­талады. Олардың ісі халыққа қызмет етудің үлгісі ретінде жаңа ұрпақ санасына сіңірілуі керек. Әр кезде, әр жылдарда еліміздің үкіметі басына атағы аймаққа аян абзал ағаларымыз келді. Олар өсіп-өркендеудің әрбір тарихи кезеңінде сол мезгілдегі ішкі-сыртқы жағдайды уақыт талабымен байланыстыра отырып, ұлт мүддесін үнемі алға тарта білді, әсте естен шығар­мады. Барлық мәселе Мәскеуде, орта­лық­та қаралып, шеші­леті­нін есепке ала отырып, осы тар шеңбердің аясында ұлттық сипаттарды сақтауда жарғақ құлақтары жастыққа тимей, жеке бастарын бәріне тігіп, келе­шек жауап­кершілігінің жүгін көтер­ді. Бұл “тар жол, тайғақ кешуде”, есіл аға­ларымыз айып­талды, атылды, “жеңіл” құтылған­дары жазықсыз қуда­ланды. Тәрізі, тәжірибе көрсеткен­дей, билік, мансап үнемі масайрататын жәйт емес. Билік­тегілердің өзіне бай­ланысты қорғаушы­лары, сақшылары – адалдық, жұрттан алыс кетіп адаспау, келешек ұрпақ алдындағы ескірмейтін жауапкер­шілік. Басқару қызметіндегі азаматтар­дың аузынан шығатын сөзі шартарапқа тарайды. Іс-шаралары ел­дің көз адында, өз бағасын алады. Бас­шы­лар көптің көзінен, естіген құлақ­тан ешбір таса қалмайды. “Өлең шір­кін өсекші елге жаяр” дегендей, отыз тістен шыққан сөз көпке жайыла­ды, әр саққа жүгіртіледі. “Жақсының артынан сөз ереді” деген мәтелдің жаны бар. Әлбетте, әлеуметтік төңкеріс нәти­жесінде қалыптасатын қоғамдық-саяси жүйе меншік түрін анықтай отырып, өзінің билікті ұстап қалу, әрі нығайту, қолдаушылар тізбегін толықтыруды көздейді. Қоғамның барлық сала­ларына пәрменді әсер етеді. Кезек күт­тірмейтін міндеттерді белгілеп, тиісті шаралар қабылдайды. Әсіресе, сол жүйеге беріле қызмет ететін топ ірікте­ле­ді, жас мамандар дайындалады, шаруашылық, мәдени жұмыстардың бағдар-бағыты анықталды. Кеңестік саяси жүйе осы жалпы заңдылықтан сырт қалмады. Биліктін әдісі мен құрал күшін сарқа пайда­лан­ды. “Барлығын кадрлар шешеді” деген сөздер ұранға айналып, өмір желісі болды. Жастардың ғылымға, білімге деген жорығына жол ашылды. Міне, осындай тарихи жағдайда, билік басына келген абзал ағаларымыз өз елі үшін орасан зор қызмет атқарды. Қабілеттерін қанаттандыра отырып, халық қажетін өтеді. Қазақ ұлтының басқа этностар өкілімен бірлесе, тату жағдайда көркеюіне күш салды. Сабақтаса созылып келе жатқан сабаз басшылар сапында он төрт жылдан астам Бәйкен Әшімұлы болды. Сайланған басшылық қызметтерде Бәкең өзінің байсалды, нәтижелі, көптің көңілінен шығатын болмысы­мен таныл­ды. Әр кезде даму, күрде­лену көлемі кеңейеді. Бәкең Үкіметті басқарған кезде республика міндеттері күрделі, атқарыл­ған істер нәтижелі, көлемді болды. Тұрмыс-тіршілік, оның негізі – шаруа­шылық, мәдениет маз­мұнды түрленіп жаңа сатыға көтерілді. Респуб­ликаның жер көлемі мен оның асты мен үстіндегі байлығына бай­ланысты аса қауіпті, көптеген экспери­менттердің сынақ алаңына, шаруашы­лық, әскери, идео­ло­гия­лық шаралар жүргізудің тәжіри­белік ауқымды айма­ғы­на айнал­ды. Бұған қалыптасқан бір­тұтас шаруа­шылық және саяси жағдай – Кеңестік Социалистік Республика­лар Одағының мызғымас қағидаттары, талабы мен шешімі жол ашты. Қазақ халқының алысқа меңзеген мүдделері­нен туын­дайтын көкейкесті ұсыныстар мен талап­тар орталықта қаралса да, жалпы одақтық қажеттілік­пен түсін­діріле сала­тын. Осы ұсыныстар дәлелді қайталана берсе, әртүрлі айыптар – ұлтшылдық, ұлттық шектелу, орталық­қа өзін қарсы қою, интер­национализм, патриотизмді елемеу, т.б. айыптардан “алқа” тағылатын, тағдыры күңгірт тартатын. Өсіп жеткен қазақ кадрлары­на деген сенімсіздік те етек алды. Орта­лықтан, жан-жақтан уақытша кенелуге келген келімсектер көбейді. Халқымыздың тарихы, мәдениетімен танысып, оны құрметтеу ысырыла бастады. Келімсек­тердің көбі өзін оқытушы, үйретуші, тәрбиеші ретінде сезініп, орталықтың жолдамасын бүркеніш етіп, сөздері мен істерінде шектеу шамалы болды. “Еркелердің” өрескелдіктеріне тойтарыс беру Орта­лық жағынан тым аз болды. Оның үстіне “өзімде де бар” дегендей, басшы­лықтағы азаматтар арасында өзара түсіністік, сөйтіп “бір ауыздан сөз, бір жеңнен қол шығару” әдетке айналмады. Зәрезаптық көріністері – бас шұлғу­шы­лық, тура айтудан тай­салу, жеке басты сақтау созыла берді. Осы жәйттерге қарамастан, “мың өліп, мың тірілген” қазақ қауымы, оның арасынан суырылып шыққан адал азаматтар арқасында өзінің елін, жерін сақтап қалды, қалайда даму, өркендеу жолынан адаспады. Болашақ тәуелсіз Қазақ мемлекетінің іргетасы қалана берді. Қарапайым халық күнделікті тыныс, тұрмысын жайлы жасаудағы жеке мақсатын орындай отырып, келешекке қол созды. Күнделікті өмір мен келе­шек­ті байланыстырып, көптің іс-қимы­лын арнаға салу, бағыт-бағдар беру, қо­ғам­дық салаларға тарту, шебер ұйым­дастыру – басшылықтың міндеті. Осы міндетті арқалаған Бәкең Орта­лықта және республикада шешілетін көлемді ірі, ағымдағы үлкен-кіші мәселелерді мұқият қарастыратын. Терең талдау, салыстыру жасап, ішкі-сыртқы тәжірибе тағылымы таңдалып сұрапталатын. Бәкең Үкіметті басқар­ған жылдарда республика шаруашы­лығы мен мәде­ниеті­нің қарқындап өсуіне субъективтік жәйттердің ықпал­ды әсер еткенін ұмы­ту­ға болмайды. Партияның бас хатшысы Л.И.Брежнев Қазақстанда қызмет істеп, осы жерден өскендіктен республикаға ілтипатпен қарады, көмек көрсете білді. Л.И.Брежнев пен Д.А.Қонаевтың достық қарым-қатынастары да қолай­лы жағдай туғызуға өз себін тигізбей қойған жоқ. КОКП Орталық комтеті Саяси бюросының мүшесі басқарып отырған республика басшыларының дәлелді, қонымды ұсыныстары орта­лық министрліктер мен мемлекеттік жоспар­лау комитетінде қаралып, тиісті шешім тауып отырды. Оның үстіне Бәкеңнің өзіне және басқаларға талап қоя білетін, Мәскеу алдында қойыла­тын әрбір мәселені жан-жақты дайын­дайтын, оларды одақтық үкімет мәжіліс­терінде анық, көз жеткізе айтатын дағдысы А.Н.Косыгиннің жұмыс стилімен ұласу тапты. Сондық­тан Бәкең ерекше бағаланды. Партия номенклатурасына алына­тын­дар міндетті түрде қызмет баспал­дақтарынан өтіп, өзінің саяси және іскерлік қабілетін, сапасын таныту талабы қойылатын. Бәкең осы талап­тарға сай сынақтан сүрінбей өтті. Орта­лықтың ауыр, қатаң сынағы тың жерді игеру, жаңа совхоздар құрып, шаруа­шылық, тұрмысқа қажетті салаларды жолға қою жылдарында Бәкеңнің үлесі­не үйіле тиді. Көкшетау обкомы­ның екінші хатшысы кезінде бірінші хатшының міндетін атқарды. Бірінші хатшы болып келген Бело­руссия үкіметі­нің төрағасы, Кеңестер Одағының Батыры А.Е.Клещев ауыр науқасқа душар болып, Мәскеуде, Кремль ем­хана­сында ұзақ емделді, ақыры сонда дүние салды. Осы мезгілде Бәкең облысты басқарды. Тың өлкесіндегі обкомдардың бірінші хатшыларының арасында жалғыз қазақ Бәкең болды. Орталық өзі жіберген кадрларын асыра бағалау кезінде Бәкең ешбірінен кем түспеді. Артық­шылығы жергілікті тұр­ғын­дардың жай-жапсарын, шаруашы­лық және мәдени мәселелерді шешу жолдарын терең түсінді, оларды халық мүддесіне бағындыра білді. 1959 жылдың аяқ кезінде, Хрущев­­тің ұсынысымен Қазақстан Орталық партия комитетінің солтүстік облыстар бойынша бюросы құрылып, оның төрағасы, Орталық комитет хатшысы болып Т.И.Соколов жіберілді. Бюро 1960 жылдың ақпанынан бастап Ақмолаға орналасты. Обкомның бірін­ші, екінші хатшыларының кабинеті, бірнеше бөлмелер алынды. Алматыдан Соколов екеуіміз (мен оның орын­басары болып бекітілгем) келдік. Бір күндері Д.Қонаев, Ж.Тәшенов, Ф.Кәрібжанов тапсырма берді. “Сен бастығың Соколовпен келісіп, Бәйкен Әшімовті Көкшетау обкомының бірінші хатшылығына ұсыныс дайын­да” делінді. Соколовтың демалыс бөлмесінде, түскі ас кезінде Бәкең жөнінде айтып, кадр­лар есебінің жеке парағын толтырып дайындайық деп келістік. Құжат берілді. Бір жеті өтті, үн жоқ. Есіне салуға тура келді. Соколов сейфін ашып, құжатты алды да “сен қазағыңды қыстырма!” деп кабинет бұрышына лақтырып жіберді. Тұрып кетіп, қағазды көтермей, есікті қаттырақ жауып шығып жүре бердім. Кабинетіме келіп, республика басшы­ларына болған жайды баяндадым, Бәйкен Әшімұлын тың өлкесінен басқа облысқа ауыстыру жөнінде ұсыныс айтылды. Көп ұзамай Бәкең Қараған­дыға облатком төрағасы болып бекітілді. Қарағандыдан кейін Талды­қорған обкомының бірінші хатшысы, Үкімет төрағасы болғаны белгілі. Бәкең зейнетке шыққан соң от басында отырып қалған жоқ. Көпші­лікпен араласудан, үлкенді-кішілермен кездесуден қол үзбеді. Азаматтар атақты ағаларын аялай білді, басына көтерді. Бәкең еліміздің жаңа тарихи жағдайдағы күрделі мәселелеріне зер салып, өз пікірін білдіріп отырды, басшылық шешімдерді қуаттады. Астана, Алматыдағы маңызды шара­лар­ға белсене қатысты. Өзінің ой парасатынан әсте танбай, мінезінде, жүріс-тұрысында, пікір алысуда абзалдығын көрсетті. Бәкең мен Бақыт Әсетқызы өздері­нің кең, берекелі, дархан дастарқан басына әріптестерін, іні-қарындас­тарын, келіндерін жинап, мәре-сәре болғанды ұнатушы еді. Бәкең жинал­ғандардың әрқайсысына жылы лебізін, ағалық, аталық тілегін білдірген соң, әрі сабақтауды, әдетте, маған тапсыра­тын. Тапсырар алдында Бәкең күлім­сі­реп, еркелете: “Сен бойыңа ет пен май жина­майсың. Жаныңа, Нағи­ма екеуіңнің жинайтындарың, қадірлеп сыйлайтын­дарың – жақсы адамдар, достарың, ағайын, бауыр­ларың мен қарындас­тарың. Бір кезде жастарды басқарсаң, енді шалдарды басқар!” деп нығыз­даушы еді. Біз Серағаң – академик Қирабаев екеуміз ағайдың тапсырысын орындауға, қонақтардың қысылмай, көңілдері көтеріңкі болуы­на атсалыса­тын­быз. Тама­ша, жан жадыратар жиындар, ойын-күлкіге толы қызық мәжіліс кеш­тері келмеске кетті, тарихқа айналды. Бақыт Әсетқызының жасаған дастар­қаны өзіне тән ерекшелігімен мүлде бөлек болып көрінетін. Қазақтың дәстүрлі дастарқан тартуына басқа ұлттар тағамдары мөлшерлі қосылғанда, дастарқан үсті өзгеше өң алып, ерекше қанағат сезім тудыратын. Қонақтарды қарсы алып, шынайы ықыласпен күту­де Оңдасын, Нейлюфар, Роза, Бота, Лаура, Ғалым, Марат аяқтарынан тік тұратын. Олардың ата-анасына, қонақ­тарына деген құрметі – оқу, тәрбие көре білгендіктің нәтижесі екені белгілі. Әкесі мен шешесіне деген ыстық сезімдері ерекше көзге түсті. Олар Бақыт Әсетқызын бірнеше ай бойы күні-түні күтумен болды. Бірінен соң бірінен айрылу азабын тартты. Ақырғы сапарға шығарып салудың, одан кейінгі күндер қайғысын арқала­ды. Президентіміз Нұрсұлтан Әбіш­ұлы­нан бастап, Алматы әкімі Ахмет­жан Есімов пен облыс әкімі Серік Үмбетовтің, жақын-жуық көпші­ліктің емдеу, өмірден озғанда шығарып салудағы қамқорлығы айтарлықтай есте сақталатын жан тербелісі болды. Аруақты ардақтау – азамат борышы, ата дәстүрін сақтау, жұрт алғысын алу, әрі жас ұрпаққа үлгі, өнеге. Бәкеңді ел ағасы, абзал абыз деп, ал Бақыт Әсет­қызын ұлттың ұлы аналары арасында төрден көрінеді деп ардақтау – халқымыздың жоғары бағасы, құрметі. Аққу іспетті өмір бойы бірге, сәні, жаны жарасып, араларына ай салмай сағыныш отымен өмірден озған Бәйкен Әшімұлы мен Бақыт Әсетқызы Алатау аясына мәңгі жайласты. Олардың аттары мен атақтары Алатау биігіндей аспандай береді. Сағындық КЕНЖЕБАЕВ, Ұлы Отан соғысының ардагері, профессор.