Түмендегі бір қазақ

Кенесары ойлап отыр­са, ғасырлар тоғысқан 90-шы жыл­дардың қылбұрауға салған қиындығы кейінгі уақыттың әкелген молшылығымен шайылғандай болып, бүгінде сол өлара шақтың қасиеті артқандай екен. Өзі отын оттап, суын сулап отырған Ресейде де күнде дүмпу, дүңкілдеген өзгерістер болып жатты. Шаруашылықтардың тарауы, әбден қалып­тасып, үйренісіп қалған жоспарлы экономиканың ыдырауы, нарықтың келуі оларда да болды. Етінің тірілігі, сергек мінез,өз сорпасына қайнағандай төзімділікпен тығырықтан жол тауып кету Түмен қазақтарына тән мінез. Ешқайсысы көштен қалған жоқ, ешкімге қол жайған жоқ. Кеңес Одағындағы қазан да, қазына да ортақ кезде Ресей қазақтары да алаңсыз болды. Себебі үстем саясат қазақтардың тілін, дінін ойлауға шамасын келтірмеген. “Бірыңғай кеңес халқы боламыз” деп орыс тіліне, орыс дәстүр-салтына ғана басымдық беріл­генде, сол орыс-орманның ішінде отыр­ған қазақтардың ұлттық бояуы жадауланып бара жатқанын сезбей де қалған. Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейінгі ата­жұрт­тағы ұлттық жаңғырулар­дан, тіл, дін үшін жүр­гізілген жұмыс­тардан Ресей қазақтары да хабарсыз болмады. Тәуелсіздік деген ұлы ұғым сананы сілкіді. Аталары масасы итше талайтын қалың жыныс ағаштың арасына қыдырып бармағанын үлкендерден құлағы қанып өскен Кенесары олар көрген бейнеттің шет-жағасын білетін. Түменге 30-шы жылдары босып барған қазақтар көшпелі тірліктен бірден қол үзген жоқ.Тайгаға барып тірелетін қалың ағаштың арасында көшіп-қонып жүріп, шекарадан ішкерілеп кетіп қалды. Негізінен олар Голышманов ауданында тұрақтады, кеңестік шаруашылықтар, артельдер құрылып жатқан кезде, босып жүрген қазақтар да ұжымдасты. Ата­жұртта, қазіргі Солтүстік Қазақстан облысына қарайтын Бұлақ деген мекенде бай-дәулетті тұрғаны үшін шолақ бел­сенділер түгін қоймай тәркілеп, қуғын­дап, ақырында аштан қырыла бастаған­нан кейін қашып келген олар біртіндеп Кеңес Одағының саясатына көндікті. Көшіп-қонуды қойып, оты­рықшы болып, бидай сеуіп, егін сала бастады. – Қазақ колхозының бидайы бітік шыққан жылы қасындағы татарлар құрған шаруашылықтың егіні шықпай қалған. Сол үшін татар басқарма “халық жауы” болып ұсталып кеткен, ал қазақтар арбалап бидай өткізудің арқасында аман қалған,–дейді Кенесары Қуанышұлы. Алайда Ұлы Отан соғысы қазақ­тардың мамыра­жайлана бастаған тірлі­гінің қайтадан тулағын шы­ғар­д­ы. Го­лышманов ауданынан майданға аттанған азаматтардың қатарында Кенесарының әкесі Қуаныш Қойшы да болатын. Ол Қиыр Шығыстағы Тынық мұхиты әскери теңіз флотында жапондарға қарсы соғысты. От пен оқтан аман қалып, жеті жыл­дан кейін қайтып келіп, шаруа­шылыққа араласты, комбайн айдады, отбасын құрып, бала өсірді. – Әкемнің айтқан екі өсиеті есімнен кетпейді. Ол кісі: “Оқыңдар, оқымай адам болмайсыңдар. Маған төрт кластық білімнің соғыс кезінде пайдасы тиді. Ал сендердің болашақтарың тек оқуда”,– деп оты­ратын. Отағасы ұлттық тәрбиемізге қатал болды. Қор­қып қалған әрі елге қайта қайтуға шамасы да келмеген ол орыс жерінде амалсыз жүргендей күн кешетін. “Қазақ екендеріңді ұмытпаңдар. Қазақтан қыз алыңдар, қазаққа тұрмысқа шығыңдар. Сендер тілін білгенмен орыс болмайсыңдар” деп отыратын. Үй ішін­де қазақша дәстүрді қатты ұстанатын, оны бала­ларынан да талап ететін”,–дейді Кенесары Қуанышұлы. Әкесінің өсиетін балалары орындады. Бәрі де жоғары білім алды, қазақ қызына үйленді, қазақ жігітіне тұрмысқа шықты. Кенесары атажұрттан босып келістің шет-жағасын көрген үлкен кісілердің барында Түмен жерінде жүрген ат төбеліндей ағайынның тіліне де, діліне келер ештеңе жоқтай көретін. Оны жастық ойлатпапты, үлкендер уақыт керуенімен о дүниеге көшті. Қазақстан тәуелсіздігін алғанда қырыққа енді таянған жігіт айналасына қарады. Өзі тұратын Ялуторов қаласын­дағы мың қаралы қазақты былай қой­ғанда, Түмен облысының әр шалғайын­да шашырап жүрген өзі танитын қан­дас­тарының барлығы да шүлдірлеп кеткен екен. Балалар тілді ұмыта баста­ған. Ол қарап отыруға болмайтынын сезді, Ялуторов қаласында “Жұлдыз” атты қа­зақ ұлттық-мәдени автономиясын құрды. Туған тіл, діл елден жырақтағы ағайын­ның көкірегінде жұлдыз болып жансын деген тілекпен Тү­мен облы­сындағы қазақтарды бірінші рет жинаған, басын қосқан қоғамдық ұйым­­ды өзі осылай атады. Ұлттық сілкініс, ана тіл, дәстүр, салт туралы әңгіме­лер, мә­дени шаралар өткізу жақын маңдағы Исет, Түмен, Заводоуковский аудан­дарында тұратын қазақ­тардың да рухын көтерді. Олар Ялуторов қаласындағы “Жұлдыздың” өткізіп жатқан шараларына сағыныш­пен келіп қатысатын. Кенесарының бастама­сымен қолға алынған “Шекараға жақын Солтүстік Қазақстан және Түмен облыс­тарының мәдени қарым-қатынасы” деген жоба 2000 жылы Соростың грантын ұтып алды. Соның арқасында шекаралас екі облыс бірігіп ат бәйгесін, парашюттен секіруден жарыс, киіз үйлер көрме-байқауын өткізді. – Аталарымыз бен әкелерімізден қалған тәрбиенің желісі үзілмей күні кешеге дейін келді. Тіл жұтаңдана бастаса да, дәстүрге берік болдық. Ата-ананы сыйладық, қазақ­тың құда-жекжаттығын, мұсылмандықты ұмытпадық. Бірақ соңғы жылдары осының өзі Түмен жерінде көмескіленіп бара жатыр. Қазақтық рухты көтеріп, ұрпақ санасына ұлттық тәрбиені сіңіру біз сияқты елден жырақ жүрген ағайынның кезек күттір­мейтін ісі,–дейді кейіпкеріміз. Кенесары орыс-орманның арасында қазақтың ұлттық рухын қалай көтеруге болады деген сауалға көп ойлана келе, аталары қашып жүріп, ат пен түйеге артып келген киіз үйден қасиетті не бар деп шешті. – Қазақстанға барған сайын киіз үйлерді суретке түсіріп алдым да, өзім он екі қанат ақ орданың кең­дігіндей етіп, оның макетін сыздым. Мұны Түмендегі тех­ника жөндеу зауытының инженерлеріне түсіндіріп отырып, темірден иіп жасаттым. Бұл киіз үйдің болттарын бекітіп, жарты сағатта тігіп, жарты сағатта жинауға болады. Қазақ емеспін бе, мендегі киіз үй жаз бойы есіктің алдында тігулі тұрады,–дейді ол. Облыста қазақтар бас қосқан құрылтай­дың бар­лығында Кенесарының киіз үйі тігіледі. “Жұлдыздан” кейін Түмен қала­сында қазақтардың “Достық” атты облыстық ұлттық-мәдени қоғамдық ұйымы ашылды. Олар қазір бірлесіп жұмыс істейді. Әрине, мұның бар­лығы да алыстағы ағайынның рухын бір желпінт­кен­мен тілдік ортаның жоқтығынан ұлттық бояу да көмес­кі тартып барады. Түмен қаласынан, басқа елді мекендерден жексенбілік мектеп те ашып көрді. Алайда қазақтар шашыраңқы тұрған­дықтан мектептің өмірі екі жылдан аспады. Кенесары тағы қарап отыра алмады. Өзі мемлекет­тік қызметте жүріп, 2003 жылы Түмен облысындағы қазақтардың мәдени-салт дәстүрлерінің сақталу проблемаларын ғылыми жұмысына тақырып етіп алды. Облыс аумағындағы 19 мың қазақ арасын қайта-қайта сүзіп шығып, көптеген мәселелер бойынша әлеуметтік ұқыпты сауалдама мен сараптама жүргізіп, 2008 жылы оны қорғап шықты. Осы зерттеу еңбегінде бұрыннан да байқалатын мәселелерді енді ғылыми айналымға салды, қорытын­дылар шығарды. Қазақтар арасында ассимиляция үдерісінің тездеп бара жатқандығын жасыруға болмайды. Аралас неке көбейіп барады. Ер-тоқым, киіз үй сияқты ұлттық бұйымдар пайдаланудан қалып кеткен. Жастар ана тілін білмейді. Ғылыми жұмысын дайындау барысында жүргізілген ұлттық проблемалар жөніндегі сауалдамаға қазақтардың жауап беруге, қазақша сөйлеуге, тіпті ұлты туралы сөз айтуға қы­сылуы да Кенесарыны таңғалдырды әрі қынжылтты. – Түмен жерінде өзгеге жалданып жүрген қазақ жоқ. Біздің ағайындар мұнда бейнетқорлығымен және ақшаны ұстай, жұмсай білетін шаруақор­лы­ғымен, кәсіп­керлігімен ерекшеленеді. 60-шы жыл­дары жұмыс­шылардың жалақысы үшін совхоз директорларына сандығынан уыстап қарыз ақша беретін қойшылар болды. Қазақтар арасында өзге ұлттар, орыс адамдары кеңес сұрап келетін сонша­лықты қадірлі, құрметті кісілер бар. Алайда, ендігі жер­де қазақ болып қалу үшін дәулетті тұру аздық етеді. Рухани байлық үшін жұмыс істеуіміз керекті­гіне көзім жетті. Ұрпақтың қамын ойлау керек. Бұл те­рең мәселе. Ол үшін Қазақстанмен байланыс жұ­мыс­тарын күшейту, білім алатын жастарымызды тарихи отанымызға жіберу керек, – дейді Кенесары Қуанышұлы. Түмен қаласында қазақ жастарының “Бірлік” қоғамдық ұйымы құрылды, жоғары оқу орындарында оқып жүрген студенттердің ай сайын кездесу кеші, дискотекасы болып тұрады. Бұл қазақ жастарының табысуына, аралас некеге тосқауыл қоюға деген ниеттен туған болатын. Осының барлығының жұмыс істеуіне Кенесарының ықпалы аз емес. Өзі Түмен облыстық думасында аумақтармен жұмыс жөніндегі кеңесші қызметінде жүргендіктен Голышманов ауданында са­лынып жатқан мешіт құрылысының бас­талуына да ық­пал-көмегі аз болмады. Түмен­ге кел­ген сапары сайын Кене­сары­ның тындырған жұмыс­тарына куә болып жүретін Дүние жүзі қазақтары қауым­дастығы Төрағасының орынбасары Талғат Мамашевтың: “Ресейдің әр шалғайында бір-бір Кене­сары болса, шір­кін!” – деуі Кенесары Қуанышұлы­ның азаматтығына да, іскерлігіне де және ұлтжанды­лығына берілген орынды баға болатын. Кісі елінде елеулі болған адам ғана өз ағайынына да, өзгеге де сөзін тыңдата алады. Сегіз қырлы, бір сырлы жігіт­тің аңшылық өнері тек Түмен емес, арысы Мәс­кеуге, берісі батыс Сібір аймағына аңыз болып жайылған.Әкесі Қуаныш сондай кісі еді. Түлкіге ит жүгіртетін, қыс айларында малға тиген қасқырды құрық­пен, шоқпармен ұрып алар еді. Сондық­тан Кенесары әке айналасында жүріп, он сегіз жасынан аңға шықты. Осы кезге дейін қасқыр, түлкі, қарсақ­ты былай қойғанда қанжығасына он аю байлады. Өзінің үш ұлымен бірге өткен қыста бес арлан қасқыр соқты. Қанжы­ғасына қасқыр байлаған аңшы аз емес шығар. Ал аюды екінің бірі ала алмайды. – Аю жүреді деген жерлерге арпа сеуіп тастай­мыз. Сосын ағаштың басына кемінде он метр биіктікке шығып алып, демімді ішіме тартып отырып, аюдың жайылып келуін күтемін. Кейде он сағатқа дейін тапжылмай отыруға тура келеді. Сәл қимылыңды сезіп қалса аю қашып кетеді. Оны өзің отырған ағаш­тың маңына келгенде бір рет қана атып үлгересің, егер тисе аю сенікі, тимесе ол екінші оқты өзіне дарытпайды, қашып үлгереді. Көрдіңіз бе, қандай мергендік керек! – дейді Кене­сары аңшылық қызығын айта түскісі келіп. Расында, Түмендегі аңшылар арасында Кене­сары­ның аю атуымен аты шыққан. Тіпті орыс­тардың өзі жыртқыштығы да, қулығы да күшті бұл аңды ата алмайды екен. Оның майы мен өтін дәрілікке қажетсінген орыстар Кене­сарының дабы­сын естіп, Мәскеуден келіп, оған аю атып беруге өтініш жа­сапты. Кейіпкеріміздің Түмен атырабында араламаған орманы жоқ, кей жылдары аңшылық қызығымен Тайгаға дейін барады, ал күзгі аңшылық науқаны кезінде Торғай даласын кез­геннің, көлдерден қаз-үйрек аулағанның рахаты өз алдына. Сібір адамдары үшін аюдың майы мен өті өте маңызды дәрі сана­лады.Әсіресе, күйікке мың да бір ем. Қансонар кезінде аюдың майын жағып алған адамның бетін, қолын үсік шалмайды. Кенесары­ның үйіндегі қызыл түлкінің, қылшықты, есік пен төрдей арланның, аюдың өңделген терісінің, бұланның, еліктің, қабанның және түрлі құстардың тұлыптары бейне музейге кіріп кеткендей әсер береді. – Еңбек демалысымда жұрт секілді шетелге, курорттарға барып көрген емес­пін, оны аңшылық құмарлықпен табиғат аясында өткіземін. Жалпы аңшылық деген қолыңа мылтық алып, көзіңе ілік­кен аңды жайратып сала беру емес. Бұл – өнер, құмар­лық болғанымен, оны таби­ғатпен байланыс деп түсі­ну керек. Үш ұлым: Мұрат, Арыстан және өзіме ат­тас кіші балам Кенесары–үшеуі де аңшы, бәр­і­міз бірге қыс бойы қансонарға шыға­мыз. Бірақ қыс қатты болған жыл­дары аң аулауымыздан гөрі оларды асырағанымыз басым түсіп жатады. Биыл қыс қатты, қар қалың түсті. Наурыз айын­да еліктерге шөп, сабан тасыдық. Қабан­дар жүретін жолдарды трактормен аршып, сол жерлерге бидай төгіп отырдық. Мұ­ның өзі жеңіл емес, уақытты алады, әрі аң­шыға едәуір қаржыға да түседі. Бірақ табиғат тұтас­тығы үшін мұның керектігін түсін­генде ешнәрсе аяғың келмей­ді. Аң­шы мәдениеті деген осы, – дейді Кенекең. Жұбайы Нұрғайша екеуі үш ұлының тәрбие­сіне көңіл бөлді. Қазір үшеуі де жоғары білімді маман, белгілі қызметте, немерелері өсіп келеді. Қойшы әулетін жұрт спортшылар деп те таниды. Кенесарының өзі гір көтеруден спорт шебері, Ресейдегі гір көтерушілер федерациясының мүшесі. Ұлдары да спорт десе ішкен асын жерге қояды. Жақсының ісі де, ізі де – халқы­мыздың бай­лығы. Ендеше атажұрттан сыртта жүргенмен Кенесары да қазақтың бір мақтанышы. Назира ЖӘРІМБЕТОВА, Қостанай-Түмен-Қостанай. Суреттерде: 1. Түмен облыстық думасының кеңесшісі Кенесары Қойшы. Этномәдени бірлестікте.