Жарқ еткен жасын

Өмірден қыршын кеткен ғалым, патриот Батыржан Кенжетаевты Қазан қаласында еске алу кеші өтті Небәрі 29 жас ғана өмір сүрген Батыржан Кенжетаевты Қазақстан тарихшылары да, сонымен қатар Қазан қаласындағы ұстаздары мен достары да ұмыта алмайды. Қазақ­стан тарихы ғылымына пышақтың қырындай ғана кітабымен үлкен үлес қосқан оның болашағы да ай­қын еді. Батыржанды жақсы білген жан­ның бәрі де оның үлкен ға­лым, өзінің халқын марқайтатын белгілі тұлға боларына мысқалдай да күмән келтірмейтін. Қайсы жы­лы Қостанайда Батыржанды еске алуға және оның артында қал­ған ғылыми еңбегіне арналған кон­ференцияға арнайы келген белгілі ғалым, тарих ғылым­дарының док­торы, профес­сор Хангелді Әб­жа­нов: “Еліміз тәуел­сіздігінің, мәде­­ние­ті­нің, білі­мінің тарихын зерт­теген ғалым­дардың ешқай­сы­сы да Батыр­жан Кенжетаевтың “Казан­ские учеб­ные заведения и процесс фор­мирования казахской интелли­генции в сере­дине ХІХ начале ХХ веков” деген кітабын аттап, оған сілтеме жаса­май өте ал­майды. Кі­тап құндылығы осын­да” деп баға бер­­ген болатын. Жиыр­маның ішін­­дегі жас ғалым Қазан, Мәскеу, Петер­бург, Астра­хань, Омбы қала­ларын­дағы архив­терде көзінің майын тауысып оты­рып, қазақтар­дың Қазан қаласына келіп оқи бас­таған уақытын, кім­дердің қан­дай оқу орнында оқы­ғанын, сол уақыт­тың ерекшелігін, туысқан екі халықтың мәдени бай­ланысын қопа­ра зертте­ді. Батыр­жан жазып кет­кен еңбек­тен қазақ хандығы тарихындағы жар­қын тұлға Жәңгір ханның Қазан уни­вер­ситетімен байланысы және бел­гілі мемлекет қайраткері­нің өз халқы үшін ағар­ту­шылық, ре­фор­маторлық қырына да қанық бола­мыз. Жәңгір ханның Қазан уни­вер­ситетіне құнды қол­жазбалар әкеліп тапсырғанын да архивтер­ден тауып, ғылыми айна­лысқа салған өзі. Пышақтың қы­рындай кітап қызыл империя ке­зінде қа­лыптас­қан “қа­зақ даласын­да сауат­тылық болма­ды” деген сан­­ды­рақ пікірді де қан­­жар­дың ұшы­мен қиып жібер­ген­дей еді. Ол Қазан университеті­нің тарих фа­культетін үздік бітірді. Сосын Қа­зан қаржы-экономика­лық инсти­туты аспи­ран­турасының күн­дізгі бөлімін тәмамдады. Жас ғалым кандидат­тық диссертация­сын қор­ғауға және Қазақстан Пре­зиденті Әкімшілігі аппаратына қыз­метке қабылданып, жұмысын бастауға санаулы күндер қалған кезде жын­ды-сауы білгісіз қанды­қол адам­ның қолынан қапы­да көз жұмды. Ба­­тыр­жанның атал­ған кітабын Қаз­ан универ­ситетін­дегі ұстаздары мен достары ол қайтыс болғаннан кейін бастырып шығар­ды. Ғылым көгінен құйрық­ты жұл­дыздай ағып өткен Шоқан туған топырақтың перзенті Батыр­жан да жарқ етіп сөнген жа­сын еді. Оның аз ғана ғұмы­рында қалдырған еңбегі тек ғылым үшін ғана маңыз­ды емес, со­нымен қатар халқымыз­дың та­ри­­хына үңілген жалпы оқыр­ман қауым­ды да нұрлы дүниеден су­сын­дағандай әдемі әсерге бөлей­тін кітап. “Дарындарды да, тұлғаларды да халқына заман сыйлайтын секіл­ді”. Қазанда оқитын Қазақстан сту­дент­­тері қоғамдық бірлестігі мен Қа­зан федералдық универси­теті жур­на­лис­тика және социоло­гия фа­­куль­теті ұжымының бірігіп ұйым­­дас­тыруымен Татарстан Рес­пуб­ликасы ұлттық ассамблеясы­ның мәжіліс залында өткен Батыр­жан Кенже­таевты еске алу кешінде та­рих фа­культетіндегі ол оқыған курс­­тың кура­торы Марина Нес­мелова өзінің естелігін осылай бас­тады. 1986 жыл­ғы Алматыдағы Жел­­тоқсан оқиғасы алыс-жақын­ның барлығын да дүр сілкіндірген еді. Ресейде де коммунистік пар­тия­­ның бұғауына деген бұлқы­ныс­тар, дін, діл, тіл мәселелеріне жа­ңа, демократиялық көзқарастар ояна бастаған кезде Батыржан Кенжетаев Қазан уни­верситетіне алыстағы Қазақстаннан келіп оқуға түскен болатын. – Ол кезде мен де жап-жас­пын. Тарих факультетінің бірінші курсына куратор болдым. Таңғал­ғаным, бірін­ші курсқа енді түскен қыздар мен жігіттердің барлығы да шетінен үздік оқып келгендер, шетінен белсенді, шетінен көшбас­шы еді. Алғашқы курстарда сабақ­тың ауырлығына қара­мастан бар­лығы да қоғамдық жұ­мыстарға бел­сене қатысты. Ауди­тория­да қан­дай да тақырыпқа керемет қызу пікір­таластар болатын. Мен жетек­шілік еткен сол курс сту­денттері­нің ара­сын­да жерде қал­ған ешкім жоқ, бәрі де ғылымда, белгілі қызмет­терде жүр. Ал Батыржан солардың ішінен тіпті ерекшеленіп отыратын. Ол білімділігімен қатар, аузын ашса жүрегі көрінетін адал­дықтың, шы­найылықтың, адам­гершіліктің иесі еді. Қазақ­стан­ның тәуелсіздігі, оның тарихы туралы көп айтатын және білім­ділікпен айтқан әңгіме­лері ешкімді жалық­тыр­майтын. Ол осындай көшбас­шы­лығымен өзінің достарының тұлға болып қалып­тасуына ықпал етті. Батыржан Қа­зақ­станға, өзінің хал­қы­на нағыз керек тұлға болар еді. Егер ол тірі болып, ғылымдағы жо­лын жалғас­тырғанда оның есімі әлемдік дең­гейде аталатын ғалым болаты­нына өзге ұстаздарымен, достарымен қатар менің де еш шүбәм бол­май­тын,–деді Марина Юрьевна. – Батыржан сол 90-шы жыл­дар­дың басында Рейстахқа туды алғаш тіккен қазақ Рақымжан Қош­қарбаев туралы Қазан қала­сындағы газеттердің біріне мақала жазғаны есімде. Ал ол кезде Ресей­дің, енді тарап жатқан Кеңес Ода­ғының түкпір-түкпірінен келіп оқып жатқан студенттерге Рейстах қабырғаларына алғашқы Жеңіс туын қадаған қазақ екенін айту ерсі естілетін. Батыржан жатақ­хана­дағы студенттерді жинап, га­зет­тегі мақа­ласын көрсетіп, Ра­қым­жан ағаның ерлігіне көпшілік­тің көзін жеткізді. Ол мұндай істерге ерінбейтін. Ал биыл сол тудың көшірмесі елге жет­кізілді емес пе, – деді кеште Қа­зан қала­сында “Болашақ” бағ­дар­ламасы бойынша докторантура­да оқып жатқан Нәзия Пірманова. Батыржан Кенжетаев 1991 жы­лы Қазанда қазақ диаспо­ра­сының “Қазақстан” ұлттық-мәде­ни орта­лы­­ғын құруға мұрындық болды. Татар­станның барлық өңіріндегі екі мың­дай қандастарды түгендеп, олар­дың басын қосып, қазақ үшін Тәуел­сіз­діктің құдіретін олардың жү­ре­гіне жеткізуге тал­пынған еді. 1992 жылы Дүние­жүзі қазақтары­ның ал­ғашқы құрыл­тайына Татар­стан­ның сол кез­дегі президенті Минтемир Шай­миев­ті алға салып, қандастары­мыз­ды өзі бастап келді. Татарстан­дағы қазақ­тардың “Қа­зақ­­­стан” ұлт­тық-мәде­ни орталығы­ның негізін салған Батыржанды Қа­занда біл­мей­тін қандасымыз жоқ. “Қазақ­стан” бү­гін­де Татар­стан­дағы тек қа­зақ­­­тар­дың ғана емес, жалпы қазақ­­стан­дықтар­дың жиналатын орта­лығына айна­лып­ты. Еске алу ке­шін­­де ме­ди­цина ғылымдарының док­­торы, про­фес­сор Ғазиз Неттов, тех­ника ғы­лым­дары­ның кандидаты, доцент Ма­нарбек Тілеулинов, Та­тар­­стан ұлт­­тық ассам­блеясы төр­ағасының орынбасары, техника ғылымдары­ның кандидаты Сағит Жақсыбаев және Батыржан­ның курстас дос­тары Сергей Засып­кин, Андрей Боль­шаков, тағы басқа­лар есте­ліктер айтты. – Менің Қазан қаласына кел­ге­німе қырық жылдай уақыт бол­ды. Кеңес Одағы кезінде он бес рес­пуб­ликаның қайсысында жүр­сек те тіл, дін, дәстүр сияқты ұлт­тық мә­се­­л­елерді ойламадық, аны­ғырақ айтсам ойлатпады. 90-шы жылдары Батыр­жан келді де Та­тар­­станда тарыдай шашылып, бірін-бірі таны­май жүре­тін қазақ­тардың әр­қай­сысы­ның жүрегіне шоқ тастады, – деді Ғазиз Ғина­ятұлы. – Кеуде­міз­де ұлттық намыс оянды. Ал Батыр­жанның ең жақын досы Сергей За­сыпкин оны ғұмыр бойы ұмыт­пайтындығын ерекше тол­ғаныспен жеткізді. – Студент кезде жатақханада сан ұлттың өкілдері бірге тұрдық. Әр студент өз ұлтының бейнесі сияқты көрінетін, оларға қарап сол ұлт туралы пікір түйетін едік. Ба­тыр­жанмен танысқан соң мен бұ­рын жете білмейтін қазақтарды ерек­­ше жақсы көріп кеттім. Қазақ­тың ұлттық тағамы да, киімі де, дәс­түрі де, әні де барлығы жүрегі­ме жақын, – деді Сергей риясыз тол­­қып. Батыржанның курстас дос­тарының бірі башқұрт жігіті Тимур Әлібаев Қазан қаласындағы Ново-Савинов ауданын басқарады екен. – Таңғаларлық адалдықты, шы­­найылықты көретін едім одан. Ол өз халқының, елінің үлкен әріп­пен жазылатын патриоты бо­ла­тын. Бір­де екеуміз Қазан крем­лін­дегі асха­наға түстенуге кірдік. Жаны­мыз­дағы бір үстелде біреулер Қазақ­стан туралы нашар пікірлер айтып отыр­ды. Батыржан орнынан тұрды да әлгілердің жанына барды. Мен дау­ласып, олармен жаға ұста­сып қала­мыз ба деп сескеніп тұр­дым. Ба­тыржан айқай-шусыз, бүкіл дәлел-дәйегін айтып, ақы­рында әлгілерді кешірім сұрауға мәжбүр етті. Олар сол жерде теле­фон алма­сып, кейін жақсы арала­сып кетті. Батыржан­ның бойын­дағы мәде­ниет, харизм ерекше болатын, – дейді досын сағыныш­пен еске алған Тимур. Ал кештің соңына таман сөз сұ­ра­ған саясаткер Камиль Зард­ти­новтың лебізі тіпті ерекше шықты. – Батыржанды мен көрген де, араласқан да емеспін. Бірақ ол ту­ралы естіп, керемет сүйсін­генімді жасыра алмаймын. Себебі, мұндай патриот жандар тек өз халқы үшін ғана емес, біздің татар жастары үшін де үлгі дер едім. 90-шы жыл­дары, за­манның алмағайып кезінде Татар­станға білім қуып келіп және өз қан­дастарының басын қосу, ғы­лымда өз халқының түп-тамырын, туысқан екі халық­тың байланысын зерттеу жиырма­дан енді асқан балаң жігіттің ерлігі деп бағалаған жөн, – деді ол. Кешке негізінен Қазан қала­сын­да оқып жатқан қазақстандық сту­дент­тер және Батыржанның көз көр­ген ұстаздары, достары, қан­дас­тарымыз келді және Қостанай­дан об­лыстық тілдерді дамыту бас­­қар­ма­сының бастығы Ж.Үм­бетов, та­тар-баш­құрт ұлттық-мәде­ни ор­талы­ғы­ның мүшесі Танзила Ха­ки­мо­ва, Ба­тыржанның бауыры Ба­тыр­хан Кен­жетаев жетті. Қазан қа­л­а­сын­дағы түрлі оқу орын­дарында білім алып жатқан қазақ­стандық студент­тердің қайсысымен тіл­дессек те Ба­тыр­жанды идеал тұта­тындарын айтты. – Батыржанды еске алу кешіне уақытымның аздығына қарамай келдім. Оны білген жандардың есте­ліктерін тыңдап, таза бұлақтан кәу­сар су ішкендей мейірім қанды. Оның қысқа өміріндегі бітірген ісі кез келген жасқа үлгі болуға тиіс, – дей­­­ді Қазан медицина уни­вер­ситеті­нің алтыншы курсында оқи­тын қа­зақстандық студент Вадим Ла­тыпов. Ал Ресей мем­лекеттік сау­­да-эконо­микалық университеті фи­лиалының студенті София Алеу­т­динова кештен алған әсерін бөлі­се келе: “Кеш мені қатты ой­лант­ты. “Менің Батыржан­дай жа­сымда не бітірдім?” деген сұ­рақ ан­талай­тындай. Патриот сөзінің ма­ңызына енді түсінгендеймін” дейді. Жа­сын­дай жар­қыл­дап өткен Батыржан Кенжетаев екі елдің, туысқан екі ха­лық­т­ың ара­сындағы достық көгер­ші­ніне және шетте жүрген қазақ­стандық жастар үшін елге деген патриоттық сезім­нің діңгегіне айналып үл­геріпті. Іргелі мәдениеттің, зама­науи өрке­ниеттің қайнаған ортасы, мың жыл­ды артқа тастаса да тоты құс­тай таранған Қазан шаһары осыған куә. Нәзира ЖӘРІМБЕТОВА. Қостанай-Қазан–Қостанай. _______________________________ Суретте: Батыржан Кенжетаевтың еске алу кешіне жиналған Қазан­дағы жоғары оқу орындарында білім алып жүрген қазақстандық жастар.