Тәуелсіздік танымы

Қазіргі Қазақстан: тарих және методология Ақиқатты айту – методологиядан. «Ақтабан шұ­бы­рынды, алқакөл сұла­ма­дан» бергі уақыттың бедерінде Ресейге бодандықты мой­ындаумен жат жұртқа тел­мір­ген қазақ халқының са­на­сы мен жан-дүниесін маза­лаған түйткілді ойы ұлттық һәм мемлекеттік тәуелсіздік еді. Азаттық жо­лында қанды майдан жо­рық­тар мен құр­бандықтар аз бол­ған жоқ. Ол тіпті «адам­­заттың жар­қын болашағы – коммунизм» құ­ру тұсында да жалғаса берді. 1991 жылғы 16 желтоқсанда жұлдызды сәт туды. Содан бері бір ұрпақ өсіп-өнген мерзім өте шығыпты. Қария тарих үшін қас-қағым сәт болғанымен елім, жерім деп ет жүрегі елжіреген әрбір қазақ баласын тебіренткен үміт пен күдікке толы жылдар артта қалды. Ба­рымыз бен жоғымызды ғылыми зерде­леудің, әсі­ресе, азаттық тарихы мен тағылымын те­рең­нен тол­ғаудың методо­логиялық ұстанымдарын дәйектейтін уақыт келді. Азаттық тарихының методологиясын, басты-бас­ты ұстанымдарын қалыптастыруда Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың үлесі зор. Тұңғыш Президентіміз дәйектеген: «Алдымен – экономика, содан кейін – саясат», «Қазақ қазақпен қазақша сөйлессін», Еура­зия­лық одақ, Азия кеңесі, ядролық қарудан бас тарту, астананы көшіру, әлемдік діндер съезін шақыру идеялары тәуелсіздік құрылысына да, Отандық тарих ғылымының ізденістеріне де соны серпін бергенін ешкім бекерлей алмайды. «Тарих толқынында», «Сын­дарлы он жыл», «Қазақстан жолы» кітаптары – заманауи үдерістің заңдылықтары мен қиыншы­лық­тарына жаңа методологиямен бойлаудың тамаша үлгісі. Президенттің ғылыми-практикалық ізденісі мен бастамашылығына ақиқатты, тек қана ақиқатты айтуға құштарлық тән. Демек, 1991 жылғы 16 жел­тоқсаннан бергі Отан тарихын зерттеудегі методо­ло­гиялық ұстанымның басты көздегені азаттығы­мыз­дың мәні мен мазмұнын, орнығуы мен ерекшеліктерін, ілгерілеуі мен қайшылықтарын қосып-алусыз шынайы анықтау болса керек. Бұл орайда Қазақстан салиқалы ғылыми ой-санаға арқау боларлықтай жол­ды жүріп өтті. Тәуелсіздігімізді әлем таныды, Қа­­зақстан мемлекеттілігі қалыптасты, кеңестік эко­но­­мика мен идеология ыдырап, өмірдің бар сала­сын­да нарықтық қатынастар, идеологиялық әралу­ан­дық орнықты. Жаңа Астана бой түзеді, қазақтар мемлекет құраушы ұлтқа айналды, әділетсіздікке, зорлыққа ұшыраған мәдени-рухани құндылықтар мен тұлғалар қайта тірілді. Аз жұмыс атқарылған жоқ. Шынайы азаттық – алдағы арман күн. Бірақ біз өтпелі кезеңді бастан кешудеміз. Оның мәнісі таптық күресті бәрінен жоғары қойған марксшілер айтқандай «кімді кім жеңеді» емес, тіпті Аме­ри­кадағы, Еуропадағы, Азиядағы табысты мемлекет моделіне ұқсау да емес. Мәселе – кешегі отарланған, кеңестік тоталитарлық зорлық пен мо­дер­низацияны басынан өткізген Қазақстан сыртқы фак­тордың әсе­рімен жабысқан дертінен айығып, өзіндік даму жолын қашан табатынында. Мемлекеттік билігі мен заңы тұрақты, байлығы кедейшілікті жеңген, бірлігі мен тұтастығы ұлттық қауіпсіздік үдесіне сай, де­мократиясы өз қолындағы елге айналумен өтпелі ке­зең аяқталады. Тап бүгін – құрылыс матери­ал­да­рының, тұрмыстық техниканың, тіпті азық-түліктің жартысынан көбі сырттан келіп жатқанда, биік тех­нологияларға зәрулігіміз басқалардың есебінен өте­ліп отырғанда, білім мен ғылымды қар­жы­ландыру әлем­дік көрсеткіштерден көш кейін қалғанда, ұлттық ақпараттық кеңістікті бөтен елдің тілі жаулап алғанда, кедейлер мен байлардың арасындағы орташа алшақ­тық ұлғаймаса, азаймаған кезде – өтпелі кезеңді артта қалдырдық, яғни хақ азаттыққа жеттік дей алмаймыз. Әлемдік және отандық тәжірибені зерделесек, мә­ні мен көздеген мақсатына жеткен-жетпегеніне қа­­рай азаттық дәуірінің әлденеше кезеңнен тұра­тынын байқаймыз. Бірі – номиналды азаттық, екіншісі – сындарлы азаттық, үшіншісі – шынайы азат­тық. Но­миналды азат ел басқа бір немесе бірнеше мемле­кеттің ықпалынан шыға алмайтын кіріптар күйде қала береді. Әдетте мұндай елдің сыртқа қарыз-берешегі басынан асып жатады. Сындарлы азаттыққа жеткен елге кешегі рухани, тілдік, эко­но­микалық, менталитеттік сияқты бодандық мұра­сы­нан толық қол үзбесе де өзіндік даму жолын табуға талпыныс, кейбір іргелі салаларда оны таба алған­дық тән. Шын­айы азат ел ішкі-сыртқы саясатын әлемдік өркениет талабына, ұлттық мүд­деге сай жүргізетін биіктіктен көрінеді. Біз әзірге дамыған, шынайы азат елдер қатарына қосылмасақ та озат та өміршең құндылықтарды игеруге бейімделе даму бағытын таңдау негізінде анық­талған сындарлы қазақстандық жол басында келеміз. Номиналды азаттықпен қоштасуды бастаған күніміз, шартты түрде айтар болсақ, саяси тұрғыдан – 1991 жылдың 16 желтоқсаны, экономикалық тұр­ғыдан – 1993 жылдың 15 қарашасы, стратегиялық тұрғыдан – 1997 жылдың 1 қазаны. Әлемнің саяси картасында дербес мемлекетінің пайда болуымен Қазақ елі өр­кениеттің ұлы көшінен лайықты орнын табуға кірісті, ал ұлттық валюта – теңгенің дүниеге келуі және ай­налымға енуі номиналды эконо­ми­кадан ұлттық эко­но­микаға көшудің шешуші қадамы болды, «Қазақ­стан-2030» бағдарламасы азат елдің жасампаз интеллектуалдық әлеуетін паш етті. Одан беріде сын­дарлы азаттықтың қайшылығын, қиын­шы­лығын та­нып білдік, жемісін де көре бастадық. Қазақстандық жол салтанатына, яғни шынайы азат­тық жеңісіне 2030 жыл мұғдарында куә болатын шығармыз. Қалай болғанда да, тәуелсіздік тарихын дәуірлеу, әр дәуірдің мәнді белгілері мен ерекшеліктерін тиянақтау ешқа­шан методологиялық өзе­ктілігін жоймақ емес. Адам – методология мәйегі. Азаттық тарихын зерттеу методологиясына қойылатын биік талаптың маңдайалдысы – тәуелсіз елімізге тән ерекшеліктерді артта қалған дәуірлермен, бүгінгі елішілік, халық­аралық ахуалмен сабақтастықта, сәйкестікте, айы­рым­да дәлме-дәл тани алуы. Біздің қазіргі тари­хы­мызда геосаяси орналасуымыздың, мол қазба бай­лықтары үстінде отыруымыздың, көпұлтты, көп­дін­ді халық құрамының әсер-ізі сайрап жатыр. Әлем­­нің түкпір-түкпіріне шашыраған қазақтардың тарихи Отанына оралуы, Қазақстан халқы Ассам­блеясы сын­ды бірегей құрылымның пайда болуы, ядролық державалардың Қазақстан қауіпсіздігіне кепілдік беруі, индустриялық-инновациялық даму, «Мә­дени мұ­ра» мемлекеттік бағдарламаларының жүзеге асуы азаттық тарихының ерекшеліктерін айшық­тау­да. Ал осы ерекшеліктердің өзегінде азаттықты қастер­ле­ген, ұлтаралық келісім мен үйлесімді сақ­тай алған, Абай өсиеттеген барша адамзатты сүюге ықыласты қазақ факторы тұр. Әйтпесе посткеңестік кеңістікте мүмкіндігі Қазақстаннан әлдеқайда жоға­ры Украина неге қарыштап алда жүрмейді, қазба байлығы мен жер аумағы шағын Балтық респуб­ли­калары неге тұ­ралап қалмайды? Бүгінгі методология Отан тари­хы­на тән ерекшеліктерді туындатқан адам факторын, бірінші кезекте мемлекет құраушы ұлт факторын сандық-сапалық, салыстыру-шендестіру нысанына айналдырғанда тарих ғылымының интел­лектуалдық әлеуетін арттырары әрі сындарлы азат­тықтың бола­шағына қызмет етері сөзсіз. Азаттық тарихында адам факторы ілгерілеудің қан­шалықты себепкері болса, іркілістің де сонша­лық­ты тежеуішіне айналып отыр. Мәселенің үлкені де­мократияның аз-көптігінде, мемлекеттік қызмет­ші­лердің бір бөлігінде әлеуметтік-кәсіби біліктілік­тің төмендігінде, жекелеген салаларда мамандардың жеткіліксіздігінде емес. Тәуелсіздік болашағы мен тағ­ды­рына адамның ашкөздігі, жемқорлық пен парақорлық қатер төндіруде. Бұл кеселдің ортасы, таратушысы, азаттық жауына айналдырушысы – материалдық-қар­жылық және кадрлық шешім қабылдауға өкілеттігі бар мемлекеттік қызметшілер, үлкенді-кішілі ұжым басшылары мен құқық қорғау жүйесіндегілер. Осы топтар парақорлық пен жем­қорлықтан тыйылса, бизнесмендер мен кәсіп­керлер, дәрігерлер мен ұстаздар, ғалымдар мен мәдениет мамандары – бәрі заңның аясынан шығатын қадамға бармас еді. Қазіргі Қа­зақстанда экономикалық қыл­мысқа қарсы күрестің тәп-тәуір тәжірибесі жинақ­тал­ғанымен, жемқорлық пен парақорлықтың тари­хы­на методологиялық негіз қалау тарихшы ғалым­дар­дың әзірге қолға алмаған міндеті екенін мойындау керек. Сындарлы азаттығымыздың бейімделе ырғақты нығаю жолындағы басты олжамыз – адамдардың са­насы мен өмір салтындағы елес қуудан арыл­ға­ны­мыз. Адам факторының бар мәні осында. Киімін, сыртын жаңартқан адамды емес, санасын жаңартқан адам­ды жаңа адамға жатқызамыз. Мәселені өзекті мето­до­логиялық ұстаным қата­рына шығаруымыз­дың себебі бар. Патшалық отарлау тұсында да, кеңестік жылдарда да қазақ халқы ертеңгі күннен үмітін үзбеді, Мәскеудің саясаты мен насихатынан тарыдай болса да жақсылық көргісі келді. Әсіресе, социалистік идеяға көп үміт артты. ХІХ ғасырдың ортасында К. Маркс: «Еуропаны елес кезіп жүр. Ол – коммунизм елесі», деген еді. Коммунизм елесін кеңес адамдары жалықпастан қуды. Тіпті сталиндік қу­ғын-сүргін оның утопиялық бол­мысын әшкерелей алмады. Адам жақсыға тез үй­ренеді. Адамзаттың жарқын болашағы – коммунизм құрушылармыз деген хрущевтік, брежневтік сөзі тәтті, діні қатты идеологияға елтіген, 1970-1980 жылдар аралығында мұнайдан түскен мол қаражатқа сүйенумен болар-болмас қорланған кеңес халқы ілгерідегі аштықты, тапшылықты ұмытып, үкімет пен партия өлтірмейді дегенге саятын дүниетанымды малданды. Азды-көпті сыны бар горбачевтік «қайта құру» идео­ло­гия­сы да оны бекерлеген жоқ. Осы екпінмен 1993 жылы қабылданған Қазақстан Рес­публикасының бірінші Конституциясы да социалистік популизмге толы еді. Тәуелсіздік елес қуумен орнықпайтынын, шын­дықтың көзіне тура қарамай, азаттықтың жасампаз болмысы ашылмайтынын 1995 жылғы екінші Конституция паш етті. Президенттік басқару формасы, парламентаризм мен көппартиялық жүйе осыдан кейін орнықты, шағын және орта бизнеске жол ашыл­ды, нарықтық қатынас жанданды, әлеуметтік-мә­де­ни саясат халықаралық тәжірибеге сүйене бастады. Түптеп келгенде, 1995 жылдан бергі Қазақстанның тыныс-тіршілігіне арқау болған құжат – екінші Конституция. Бірақ жаңаның орнығып кетуі үшін уақыт керек екен. Қазақстандықтардың дүниетанымы мен өмір салтындағы елес қуушылық ғасырлар межесіндегі экономиканың инновациялық ілгерілеуімен қай­та жанданғанын көзіміз көрді. «Жаңа қазақтар» байлығын қайда шашарын білмей, керекті-керексіз зәулім-зәулім үй салып, қос-қостан қымбат көлік алса, тұшымды жұмысқа қолы жеткендер банктен алған несиеге бизнесін ашудың орнына аста-төк той жасаумен әуестенді. Елес қуудың нарыққа серік еместігін 2007 жылы басталған қаржы дағдарысы тағы қуаттады. Басқаша айтсақ, қоғамдық санадағы, саяси идеологиядағы, өмір салтындағы өзгерістер табиғатын, олардың азаттық диалектикасы мен қи­сы­нына тарихи үндестігін ашатын зерттеу мето­до­логиясына сұраныс та, қойылар талап та жоғары. Билік және тұлға. Орталықтың өктемдігінен енді ғана құтылған Қазақстанға – өтпелі кезеңдегі жас мемлекетке қоғамдық-саяси, экономикалық-мәдени биік белестерге шығуы үшін халық мүддесін қор­ғайтын заңнамаларға қоса тегеурінді билік верти­ка­лы керек. Басқаша айтқанда, методологиялық ба­сым­дықты адам факторымен байланыстырғанда оның жабық, көзге көріне бермейтін («адам аласы ішінде») қасиеті бар екендігін ескеріп, нысаналы-мақсатты әрекетін ұйымдастыратын мемлекет, билік, құқық жүйесіне ерекше мән беретін уақыт келді. Әзірге тарихшы-ғалымдар тәуелсіз мемлекет, билік, құқық тарихының методологиясын зерделеуде көп іс тындыра қойған жоқ. Бұл міндетке артылар жауапкершілік зор екенін өмірдің өзі дәлелдеді. Бізді мұндай пайымға жетектеген себептер: біріншіден, мемлекеттік тәуелсіздік жарияланған сәтте қоғам­дық сана, тіпті отандық тарих ғылымы нарықтық экономиканың, демократияның, идеологиялық либе­ра­лизмнің, әлемдік саясаттың, қоғамдық топтар мен әлеуметтік қозғалыстардың шын мағынасындағы қыр-сырынан хабарсыз еді; екіншіден, уақыт алға тартқан міндеттерді ауыр дағдарыс үстінде шешуге тура келді; үшіншіден, әрқашан дұрыс шешім та­была бермеді. Тәжірибенің жоқтығы, білікті маман­дардың тапшылығы, технологиялық мешелдік қате­ле­суге, жаңсақ басуға ұрындырып жатты. Мәселен, президенттік қызмет 1990 жылы енгізілгенмен президенттік билік институтының орнығуы 1995 жылы жаңа Конституция қабылдау негізінде мүмкін бол­ғаны осыған айғақ-дәлел. Қазақстан элитасы, ең бастысы – ел тағдырына жауапкершілікті мойнына алған тұңғыш Президент Н. Назарбаев мемлекеттілікті, билік вертикалын қалыптастыруда төл тәжі­ри­бемізге сүйену аздық ететінін білгендіктен Батыс пен Шығыстың үлгілерін шығармашылықпен пай­да­лануға басымдық бергені рас. Сондықтан да болар, қазіргі Қазақстанның билік жүйесі, демократиясына тән ерекшеліктер, ұлт пен ұлтшылдығы, орта­лық­танған басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың арақатынасы, мемлекеттің рөлі, экономиканың қан­шалықты капиталистік екені қоғамдық сана мой­ындаған әрі түсінікті дәйектелген методологиялық талдау биігіне шықты дей алмаймыз. Біздің ойымызша, бөтеннің уысынан енді боса­ған мемлекеттің номиналды азаттықтан сындарлы азаттық биігіне көтерілгенше табиғи-ырғақты даму жолына түскен-түспегенін, бәсекеге қабілетті болу-болмауын, барша тағдырын жеке тұлғалар, бірінші кезекте тұңғыш Елбасы, оның саяси кемелдігі, ин­тел­лектуалдық көрегендігі, нысаналы-мақсатты қыз­метінің негізділігі анықтайды. Күні өткен қоғамдық қатынастар ығыстырылмаған, жаңасы толық ба­сым­дыққа жетпеген өтпелі кезеңде, әсіресе, демократия мен саяси мәдениет қоғамның қауіпсіздігін қамта­ма­сыз ететін факторға айналмаған елде ұлттық тұлға мен лидердің әрбір шешімі, әрбір қадамы тағ­ды­ра­нық­тағыш, тағдыршешті мән-мағынаға ие. Сондық­тан Қазақстанда президенттік басқару институты­ның тууын, нығаюын, конституциялық реформалармен қамтамасыз етілу эво­люциясын, бү­кілхалықтық қолдауға ие болу диалек­тикасын методологиялық тұжырыммен даралаудың орны ерекше. Күрмеуі көп күрделі осы мәселені шешкенде Прези­денттің тарихи рөлі ғана ашылмайды, командасы мен оппо­­зи­цияның, баста­ма­лары мен сын­шыларының көзде­гені, іс-әрекетінің нәтижесі өз бағасын алады. Көшбасшылар мен халықтың қа­зір­гі Отан тари­хын­дағы ықпалдастығын ме­то­дологиялық пайым­да­ғанда тағы бір мәселе қаперде тұрғаны дұрыс. Ол – тарихи үдерісте көшбасшылар факто­ры­ның әсері жария әрі ұзақ мерзімді, ал халық фак­торы көзге түсе бермейтінін, кейде тіпті бір сәттік екенін дәйек­теу. Айғақ-дәлел келтірер болсақ, тәу­елсіз Қазақстан тарихында Назарбаев факторы ұзақ сақталатынын, келесі Елбасы билікке келгеннен кейін де «жұмыс» істей беретінін алға тарта аламыз. Ал халықтың билеушіге ықпалы күнде көріне бермейді, оның жоғары жаққа жазған хаттары, өтініш-сұрағы, тіпті жанайқайы жауапсыз қалатыны бар. Ол – ол ма, бүкілхалықтық президент сайлауы әрісі – бірнеше айдың, берісі – бір күннің еншісіндегі таңдау ғой. Түйіп айтсақ, тәуелсіз Қазақстан тарихынан жа­зылған еңбектерде миллиондаған тонна көмір, темір, мұнай, миллиардтаған пұт астық өндіргеніміз, жүз­деген мың маман даярлағанымыз, ақбас Алатау мен ертегідей Бурабайды жалғаған жол салғанымыз ауызға алынбай тұрып, осылардың бәрінің қажет әрі мүмкін екенін дәйектеген тұлғалық-интеллектуал­дық фактор мен халық еңбегінің, мүддесінің үй­лесімін немесе қайшылығын биік методологиялық мәдениетпен пайымдаудың парқы да, нарқы да жоғары. Бұған арқау боларлық тәжірибе – мемлекеттік егемендік туралы Декларациядан «Жол карта­сы­на» дейін – бізде баршылық. Сонда әлдекімді асыра дәріптеуге немесе адал еңбекті ескерусіз қалдыруға соқтыратын, азаттық тарихын көшбасшылар тари­хы­на айнал­ды­ра­тын сыңаржақ тарихи көзқарасқа жол берілмейді. Методология және ұлттық мүдде. Көшбас­шы­лар мен халыққа қатысты методологиялық ұстаным қа­зіргі Отан тарихындағы ұлт факторын дөп басып тануға септеседі. Демократиясы мен нарықтық экономикасы уақыт сынынан өткен АҚШ, Англия, Франция, Германия тәрізді дамыған елдерде ұлт мәселесі ауық-ауық көтеріліп жататынын ескерсек, өтпелі кезеңдегі көпұлтты Қазақстан үшін оның тағдыранықтағыш мәні бар. Тап осы мәселеде азаттық тарихын зерт­теушілердің методологиялық ұстанымы ақиқаттан қылаудай ауытқымағаны абзал. Ұлттан ұлттың артықшылығы да, кемшілігі де жоқ, айырмашылығы ғана бар. Ал айырмашылықтан қайшылық көргісі келетін, қазіргі қиыншылықтың бастау-бұлағын іздейтін тарихшылар – ықылас-ниеті бұзық жандар. Бұған сылтау көп. Сталиндік-голощекиндік аштық­ты, саяси қуғын-сүргінді, хрущевтік-брежневтік жер бөлісті, горбачевтік-колбиндік желтоқсан зорлығын қыздырманың қызыл тілімен қоздырып, бітпес дауға айналдыруға болады. Дұрысы – сол қиянаттың бәрі ат төбеліндей шовинист билеушілердің, жалған идея қуғандардың таптық шектеулігінен, ашкөздігінен, мен­мендігінен туындағанын, тұтас ұлттың кінәсі жоқ­тығын түсіндіру, тәуелсіздіктен айрылған ел кіріптар халден шыға алмайтынын санаға сіңіру. Бұл – бір. Екіншіден, зорлық-зомбылығымен миллиондар­дың өмірін қиған қасіретті тарихты қайталаудың зияннан басқа берері жоқ. Тұтас халықты еркіндігінен айырған халық азат халық бола алмайды. Мемле­кет­тің қуаты халықтар бірлігінде. Қазақтар Қазақстанда байырғы ұлт, азаматтардың басым бөлігі әрі мемлекет құраушы ұлт ретінде қандай да құқықтық ба­сымдыққа ие болмаса да, тарихи миссияны – елдегі бейбітшілік пен келісімді қамтамасыз етіп отыр­ға­нын, мемлекеттік мәртебесі бар тілі барша қазақ­стандықтарды ұйыстырушы тіл болуы керектігін азаттық тарихын зерттеу методологиясына айнал­ды­ра алсақ, ақиқаттың ақ жолынан ауытқымаймыз. Осының өзі қоғамда жүріп жатқан түрлі (мемлекеттік тіл, көші-қон, жекешелендіру, төңірегіндегі) пікірталасқа, нақты үдеріске (саяси, экономикалық, мәдени, т.б.) ғалымның көзқарасын, тұғырнамасын білдіреді. Өкініштісі – қазіргі Қазақстан ғылымы, әсіресе, қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар өмірге, практикаға пәрменді ықпал ете алмай отыр. Диссертациялар қорғау шарықтау шегіне жеткенмен, қо­ғам­­дық пікірде де, материалдық-тұрмыстық жағдай тұр­ғысынан да ғалымның беделі мейлінше төмен, уә­жі­не құлақ қоюшы қоғам жоқ. Бүгінгі үдеріс тағдыры, айта берсек, ғылымның да тағдыры билік пен сая­сат­керлердің құзырында. Ал күні үшін билікпен жақындасу немесе тәжікелесу, саясаттың сойылын соғу немесе көзсіз сыншысына айналу тарих ғылымына ешқашан абырой әперген емес. Үшіншіден, қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар жаңа мамандықтармен толыққанын, зерттеу пәні мен өкілеттілігіне өзгерістер келгенін білген жөн. Тарихшылар жүріп жатқан қазіргі үдерістер мен өзгерістердің болжамды ертеңін қозғамай – ол үшін саясаттанушылар, әлеуметтанушылар, мәдениетта­ну­­шылар, т.б. бар – орныққан нәтижелеріне ғы­лы­ми-сараптамалық баға берсе де аз олжа емес. Ұлт тарихы және әлемдік үдерістер. Қазіргі Қа­зақстан тарихын зерттеу методологиясында мемлекет пен қоғамның, тіпті жекелеген ұжымдар мен адам­дардың өмірі әралуан екенін, қыртысы қалың факторлар әсерімен қалыптасатынын ерекше назарда ұстау керек. Айталық азаматтардың әл-ауқаты ел­дің табиғи байлығына, ғылымы мен білімінің тікелей өндіргіш күшке айналу дәрежесіне, мемлекеттік басқару тиімділігіне, негізінен ішкі саясаттың қа­рымына қарай жақсарады немесе төмендейді. Және бұл мәселе Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігіне, ұлт­тық қауіпсіздігіне тікелей қатысты көрсеткіш ор­нына жүреді. Ал ұлттық қауіпсіздіктің қамал-қор­ға­ны – Қа­рулы Күштер тәуелсіз Қазақстанның ішкі қа­жеттілігін бейнелей алмайды. Ол – сыртқы себептің пәрменімен құрылған бірлестік. Сөйте тұра азамат­тардың лайықты әл-ауқаты мен Қарулы Күштердің сақадай сай тұруы арасында ажырағысыз байланыс жатыр. Демек, бүгінгі методологияға азаттық тарихын кешенді, жүйелі, динамикада ашу ғана жүктелмейді, әрбір құбылыс пен үдерістің пайда болуына, өзара ықпалдастығы мен дербестігіне, ішкі басымдықтары мен тетіктеріне, тағылымына қисынды әрі деректі жауап іздеу маңызды. Әрине, бәрін елішілік қажет­тілікпен, билік шешімімен, бірер маманның жазған­да­рымен аша салу мүмкін емес. Әр құбылыстың немесе үдерістің өз бастау-бұлағын, заңдылықтарын, тә­жірибесін тиянақтаумен қатар әлемдік, өңірлік тә­нікті (аналог) іздеу міндеті алда тұр. Тарихтың әр­алу­ан тағылым-тәжірибесін арасынан қыл өтпестей кіріктірумен жалпыадамзаттық заңдылыққа қайшы кел­мейтін тұтас ұлттық тарих түзілетінін методо­ло­гия­лық-танымдық ережеге айналдырғанда ғана азат­тық ақиқатына оқырмандарды иландыра аламыз. Бұл жерде тарих тәжірибесі мен заманауи мәсе­ленің мазмұнын, тіпті барысы мен бағытын әлемдік кездейсоқ немесе стихиялы себеп күрт өзгертіп жібере алатынын бекерлеуге болмайды. Мәселен, мұ­хит­тың арғы жағындағы АҚШ-та басталған қаржы дағдарысы Қазақстанды аз әбігерге түсірген жоқ. Жоспарланған біраз игілікті істерді доғара тұруға мәжбүрледі. Ендеше, жаһандану тұсындағы методология ұлттық таным шеңберінде қалумен іргелі нә­тижелерге қол жеткізе бермейді. Жаңа әлемнің өзара әсері мен байланысы қанша артса, ғылыми таным­ның методологиясы да соншалықты ықпалдас­тық­пен баюы керек. Мұның сыртында Қазақстанның да қазіргі әлемге ықпал ете бастағанын ЕҚЫҰ-ға төр­аға­лығынан көріп отырмыз. Бұдан туындайтын келесі методологиялық пай­ым: мейлінше күрделіленген әрі іргелі әр саласы өз заңдылықтарымен өмір сүретін бүгінгі Қазақстан­ның тарихын бөтеннің ілімімен ғана дәйектеу ақи­қатқа апармайды. Бір ғана ғұламаның, тіпті 3-4 ғұла­маның ілімін басшылыққа алудың, оны догмаға ай­налдырудың арты қоғамды да, мемлекетті де күйре­тетінін КСРО-ның, социалистік елдердің құрдымға кеткен тағдыры әшкереледі. Бізге үздік интеллек­ту­алдық ізденістер жетістіктерін кәдеге жаратқан жа­ра­сады. Саясат тарихын зерттегенде б.э.д. өмір сүр­ген Аристотельден ХХ ғасыр ойшылдары Хайдег­гер­дің, Ясперстің, Арендтің, Ә.Бөкейханның, мемлекеттілік тарихының мәселелерін көтергенде Конфуций, Шо­қан, Фукуяма, Хантингтон, Жан Моне зерт­теулерінің, экономика тарихын талдағанда ХVІІІ ға­сыр ғалымы А. Смиттен тартып ХХ ғасыр ортасына қарай әлемге мәшһүр болған Кейнс, одан кейінгі М. Фридман, Э.Ф. Шумахер, т.б. тұжырымдары мен идея­­ларының, ұлт қауіпсіздігі, Отан тарихы жайлы қазақ ойшылда­ры­ның, Елбасымыз Н. Назарбаевтың толғаныстарының танымдық-методологиялық жаңа­шыл­дығы қолданым тапса, азаттық тарихын биік өре­мен түзеріміз сөзсіз. Есімдері аталған-аталмаған ке­мел ой иелерінің бір-біріне қайшы келетін пайым-тұжырымдары бар. Эклектикаға ұрынбастан солар­дың ара-жігін ашып, тәуелсіз Қазақстан тарихының ақиқатын тануға септесетін әлеуетін пайдаланумен бәсекеге қабілеттілік мәселесін шешуге де олжа салынады. Ғылымға интеграция мен дифференциация келгені бұрыннан аян еді. Саясат пен практикаға нанотехнологиялар ене бастағанда, олардың бәсі мейлінше жоғарылады. Мысалға алар болсақ, ғасырлар то­ғысындағы экономиканың күретамыры – банк-қар­жы жүйесі тарихын немесе ғылым мен техниканың тарихын – тарих факультетінде алған біліммен ғана зерделеу жоғары математиканың есебін көбейту таб­лицасына сүйенумен шешуге талаптанғанмен бірдей. Бүгінгі тарихшы заманының ғылымы мен бі­лімінің, техникасы мен технологияларының жалына қолын іліндірмей, діттеген мақсатына жетпейді. Тарих таразысы. Қазіргі Қазақстан тарихының тәжірибесі мен тағылымын бағалауда жүгінетін өл­шем таразысы неде деген сұрақтың методологиялық кілті төңірегінде бірер ойымызды айта кетейік. Біз­дің пайымдауымызша, тарихи мән-маңызы бар мә­се­лені ой елегінен өткізгенде екі өлшемге басымдық беру керек. Біріншіден, зерттеу нысаны мен пәніне айналған құбылыс және үдерістің мемлекеттік реттелуі, нақты жүзеге асуы, құқықтық ресімделуі ел Конституциясы, тиісті заңнамалық актілер аясында жүрген-жүрмегенін назардан шығармау, екіншіден, түпкі нәтижесі әлеуметтік қауым мүддесіне жауап берген-бермегенін бүкпесіз ашу. Тарихи ақиқат қырлары сан алуан. Сындарлы азат­тығымыздың біреуді тамсандырған табысы әл­де­кімнің тарапынан сынға ұшырап жататыны немесе елеусіз-ескерусіз қалатыны бар. Түптеп келсек, методологиялық ұстанымы келіскен тарихи ақиқат қана азаттығы­мыз­дың негізгі – қосалқы, басты – екінші ретті, кезек күттірмейтін – бөгеле тұратын стратегиясы мен такти­касын, мақсаты мен міндетін, басымдығы мен тетіктерін, дерті мен шипасын дөп басуға әкеледі. Ғылыми танымның қапысыз анық­тал­ған методологиялық ұс­та­нымы азаттық тарихын бұрмалаусыз, әсірелеусіз жа­зу­ға жол бастайды. Тәу­елсіз Қазақстанның «ақтаң­дақ­сыз» ақиқат тарихын түзудің өзі санадағы, қоғамдық пікірдегі, ішкі-сырт­қы саясаттағы, экономика мен мә­дениеттегі бары­мыз бен жоғымызды, ілгерілеу мен іркілісті дәйек­теудің кілтіне айналып отыр. Азаттық ақи­қатты айтқызғанда, ақиқат азаттық мүддесін қорғаумен әрленгенде тарих ғылымы өз миссиясын орындайды. Ханкелді ӘБЖАНОВ,  Мемлекет тарихы институты директорының орынбасары,  тарих ғылымдарының докторы, профессор. Астана.