Бөрлі, Теректі мен Тасқала

Республикада үкіметтен қар­жы­лай көмек, субвенция алмай­тын, алмағаны өз алдына, рес­пуб­ликалық бюджетке жылма-жыл миллиардтаған теңге салық құй­ып отыратын аудандар елімізде онша көп те емес. Мұндай нәр­лен­діруші (донор) өңірлерді сау­сақпен санап алуға да болады. Со­лардың бірі – Бөрлі. Айталық, аталған аудан біз іссапарда бол­ған күндері республикалық бюджетке – 97, облыстық бюджетке 17 миллиард теңге салық түсім­дерін жинап үлгеріпті. Бұл алы­нуға тиісті болжамның 119 пай­ыз­ын құрайды екен. «Не қылған батпан құйрық, айдалада жатқан құйрық» дей көрмеңіз. Әрине, Бөрлі ауданының үстінен шұға жау­ып жатқан жоқ. Жері байдың, елі бай дегендей, осындағы мұ­най-газ кен орындарын игеріп жат­қан Альянстан алынған алым мен салым мөлшері осындай. Сондай-ақ Бөрлі ауданын шетелдік инвестиция қаражаты есебі­нен одан әрі дамыту мен көр­кейту жолдары іске асып жат­қанына да куә болдық. Соңғы үш жылда мұнда 1009 пәтер тұрғы­зыл­ған. Оның 342-сі ауылдарда бой көтерген. Оның ішінде бюджет қызметкерлеріне, мұғалім­дер мен дәрігерлерге бөлінген бас­пананың үлес салмағы жыл­ма-жыл өсіп келе жатқаны да сүй­­сіндіреді. Аудан орталығы Ақ­сай қаласы ғана емес, аймақ аумағындағы Қызылтал, Жаңа­та­лап, Қанай, Ақсу, Ақбұлақ, Кеңтүбек, Жарсуат және Успеновка ауылдары да жаңа түр мен келбетке ие бола бастапты. Өсу мен дамудың мысалдары, әсіресе, шекаралық өңірлерде ай­қын көрініс тауып жатса – бұл сөз жоқ құптауға тұрарлық іс. Бөр­лі ауданының әкімі Болат Шәкімовтің бастамасымен қолға алынған шекаралық аудандарды абаттандыру ісі қазірдің өзінде көзге бірден байқалады. Жаң­ғыр­ған әлеуметтік-тұрмыстық ны­сан­­дар, тұрғын үйлер, денсаулық сақ­тау мекемелері, балабақшалар мен саябақтар алдыңғы пікірі­міздің дәлелі. Осынау ұланғайыр істерді алдағы жылы жиырма жылдығы кеңінен аталып өтетін тәуелсіздікке қызмет етудің бір үлгісі деп қарасақ жарасар. Осы арада сәл шегініс жа­сау­дың да орайы келіп тұр. Тәуел­сіздіктің алғашқы жылдарында Сырым, Қаратөбе және Шың­ғыр­лау аудандары тұрғындарының біраз бөлігі кеншілер қаласы Ақ­сайға қарай ағылды. Жабайы урбанизация үдерісінің легімен келіп қалған олар осы жерден жер алып, үй сала бастады. Инже­нер­лік-коммуникациялық желілер, газ, су, жылу құбырлары тартыл­ма­ған, жол төселмеген, тек жа­байы құрылыс қана алға шыққан бұл ара халық арасында «Шанхай» деген атауға ие болды. Ол көзге тым жұпыны, қораш көрі­нетін. Осы жолы аталған олқы­лық­тардың да орны тола баста­ғанын көріп, орта көңіл кемеліне келгендей күй кештік. Сондай-ақ, бұдан үш-төрт жыл бұрын кеншілер қаласына келгенде бітіспестей көрінген дау-дамайдың үстінен түскенбіз. Мә­селенің мәнісі мынада. Ақсай­дағы Наурыз атауын иеленген буль­вар оның орталық бөлігінде орналасқан-ды. Азық-түлік пен киім-кешек базары да дәл осы жерде еді. Құмырсқаның илеуіндей тар жерде қай бір өркениетті сауда болушы еді. Санитарлық-гигиеналық талаптар белден ба­сылды. Әр тұстағы іркес-тіркес ескі-құсқы контейнерлер қала­ның көркін қашырды. Мұндағы жабайы сауда-саттық көше жол қоз­ғалысына кедергі келтірді. Осы кезде кеншілер қаласында жаңа коммуналдық рынок құры­лысы аяқталған болатын. Жергілікті атқарушы орган өкілдері көшеде сауда жасап отыр­ған жеке кәсіп иелеріне: сау­даларыңды сол жерге барып жа­саңдар деген ұсыныс түсірді. Алай­да, оған ешкім құлақ аспа­ды. «Ол жерге ешкім бармайды. Сон­дықтан саудамыз жүрмейді», десті. Осы текетірес тағы біраз уақытқа созылды. Біздің құқы­мыз­ға қол сұғып отырсыңдар деп жергілікті билік органдары үсті­нен сотқа арыз берген меншік иелері де кездесті. Әйтеуір, түбі қайыр. Ақсайдағы бүгінгі заман талабына сай жабдықталған жаңа коммуналдық рынокты қазір ешкім де алыссынбайды. Рыноктың болашағы бұдан да зор. Қазір оның жанынан тағы да үш қа­бат­ты үлкен сауда-саттық кешені бой көтеріп келеді. Біз бұл жерден жүздері жайдары, туғызыл­ған жағдайға мейлінше риза жеке кәсіпкерлерді көрдік. Тәуелсіздік күні қарсаңында Бөрлі ауданының әкімі Б.Шәкі­мов Елбасы Жарлығына сәйкес «Құрмет» орденімен мара­пат­талды. Инновациялық өңірді өрге сүйрей білген аудан басшысы, оның тындырымды істері осы­нау мемлекеттік марапатқа әбден лайықты деп білеміз. Болат Әдие­тұлының орыс тілінде жаза­тын қазақстандық қаламгер­лер­дің сапында жүргенін де оқыр­манға хабарлай кеткенді жөн кө­реміз. Ол жетпісінші жылдардың аяғында өзінің тырнақалды про­залық дүниелерімен Одақ оқыр­ман­дарының назарын өзіне аудар­ғаны ұмытыла қойған жоқ. Өйткені, орталық әдеби журналдарда оның әңгімелері ұдайы жарияланып тұратын. Жақында Мәскеудегі «Российский писатель» баспасынан Болат Шәкі­мовтің әңгімелер мен повестер жинағы жарық көрді. Бұдан кейінгі жол Теректі то­пырағына қарай жалғасты. Шал­ғайдағы Қаратөбе ауданын жеті жыл бойы абыроймен басқарып, сол өңірдің әлеуметтік-экономи­калық деңгейін өсіруге мол үле­сін қосқан басшы Арман Өте­ғұ­лов таяуда ғана Теректі ауданының әкімі болып тағайындалыпты. Оның әңгімесінен ұққанымыз, өзге аудандармен салыстыра қа­ра­ғанда инфрақұрылымы кейіндеу қалып қойған Теректі топы­рағы үлкен бір сілкіністің ал­дын­да тұрғандай көрінді. Алда­ғы жылы қолға алынатын үлкен де іргелі жобалар ауданды алға бастыра алатынын сезінгендей күй кештік. Ол дәл қандай жобалар мен нысандар екенін тіс­қақ­қан басшы ашып айта қоймады. Оны кезінде көресіздер ғой дегеннен әрі аспады. Әрі мұнысы дұрыс та шығар деген ойда қал­дық. Бұл аз сөйлеп, көп іс тын­дыра алатын Арман Кәрімұлы секілді іскер басшыға тән қасиет екені бізге бұрыннан да белгілі болатын. Теректі облыстағы астықты аудандардың бірі. Соңғы жыл­да­ры өңірде орын алған жойқын құрғақшылық астық өсіруші­лер­дің еңселерін түсіріп-ақ жіберді. Алайда, аудан басшысы бар кі­нә­ні табиғатқа жаба салу дұрыс болмайтынын айқын аң­ғартты. Гектар түсімін көте­ру­дің тиімді жолдарының бірі – егін салумен айналысатын ұсақ шаруа қо­жа­лықтарын біріктіру. Өйткені, жер­ді өңдеуге, тың­айт­қыш себуге әрқайсысының мүм­кіндіктері бола бермейді. Бас біріктірген жағдайда агро­тех­никалық шара­ларды ғылыми негізде жүйелі түр­де жүргізуге жол ашылады. Алдағы мақса­ты­мыз­дың бірі осындай бағытта түсінік жұмыс­тарын жүргізу, – деді бізбен әңгімесінде А.Өтеғұлов. Сондай-ақ тұрғындарды қо­ғам­дық-ақылы қызметтерге тарту ісінде де қордаланып қалған мәселелер жеткілікті. Оны тек көше сыпырумен шектей салуға болмайды. Ауданның табиғи-кли­­маттық ерекшелігі – тас соғу, орман тазалау, қамыс буу се­кілді жұмыстарға тұрғын­дар­ды көбі­рек тартуды қажетсінеді. Бұған ті­лек білдірген қол-аяғы балға­дай азаматтар отбасылық бюджетке әжептәуір кіріс келтіре алады. Бұл да өз шешімін тауып жатыр екен. Теректі ауданы туралы сөз қоз­ғалғанда мұнда тәуелсіздік та­лаптарымен мүлдем сыйыс­пай­тын көріністер мол екенін айта ала­­мыз. Бұл елді мекен, жер, су атау­ларының бәз-баяғы кеңес­тік ке­зең­дегіден өзгермей тұр­ға­ны дер едік. Бейнебір бұл ауданда рес­пуб­ликаның барлық жерінде құрыл­ған ономастика­лық ко­миссия жоқ па деген ойға қа­ласыз. Құрылса, құрылған да шы­ғар. Алайда, білдірген бір оңды, бір жөнді ұсынысы болмаса ондай комиссиядан не үміт, не қайыр. Қараңыз, аудандағы елді мекен атаулары Приречная, При­дорожный, Новопавлов (бұл атауды біреу Жаңапавлов деп аударып қойыпты) Покотилов, Подстепный, Долинная, Федоров деп жалғасып кете береді. Аудан орталығындағы көшелер­дің атаулары бұдан да сорақы. Ком­мунистік-тоталитарлық жүйе­ге қатысты атаулар түп-тұ­қия­нымен міз бақпай сіресіп тұр. Иә, бұл Теректі ауданын бұған дейін бірінен соң бірі басқарып келген Александр Попов, Александр Савран, Василий Савченко, Сергей Церковников және Алексей Горобцовтың ауданда атқарған іс­терін жоққа шығару емес. Тоқ етерін айтқанда, олар­дың елді мекен мен жер-судың бұрынғы төл атауларын орнық­ты­ру ісіне көңіл бөлмегені, оған ықпал жа­самағаны десек, шын­дыққа біртабан жақындармыз. – Мыналарыңыз масқара екен. Тәуелсіздікке ие болға­ны­мызға жиырма жыл өтті. Сонда бұл атаулар осылайша өзгер­мей, бұрынғыша тұра бере ме, – дедік біз ауданның жаңа әкімі Арман Өтеғұловқа. – Есімдері елге елеулі Бисен Жұ­мағалиев, Жайсаң Ақбай сын­­ды   Ақжайық атырабының аса қадірменді ақсақалдарын елдік мүдде тұрғысында елді мекен, жер, су атауларын анықтау ісіне араласуларын өтіндік. Бұл ағаларымыздың алды қазір тоқ­сан­ға таяды. Әйтсе де олар пеш түбінде жер таянып отырған жоқ. Жайсаң ағамыз – тарихшы. Ол кісі өлкетану мәселелерімен де дендеп айналысып жүр. Бисен аға облыс әкімінің кеңес­шісі. Сонау елуінші жылдары ол об­лыс­тық партия ко­ми­тетінің идеология жөніндегі хатшысы бо­лып істеген. Бисақаңның еске сақтау қабілетінің мықтылығы бәрімізді таң қалдырады. Елді мекендердің байырғы төл атау­ларын да жадында берік сақта­ған. Бұлардың қатарында аудан­дық ардагерлер кеңесінің төр­ағасы Сәлім Қоқашев бар. – Сең бұзылады ғой, сонда. – Әрине, бұзылуға тиіс. Бұ­ған қоса аудандық ономасти­ка­лық комиссия жұмысын жаңа мән-мазмұнға көтеруді ойлас­ты­­рып отырмыз. Оның мү­ше­лері аудан­дағы жер, су атау­лары­ның тарихи, төл мағы­на­ларының орны­ғуына тиісті негіз қалай алады деп сенеміз, – деді ұлт намысы қам­шылаған әкім сенімді серік етіп. Міне, біз республикадағы ше­­ка­ралық аудандардың бірі Тас­­қала ауданының орталығы Тас­қала кентіне табан тіредік. Аудан әкімі Өтеміс Мыр­за­ға­лиев бізді жылы жүзбен қарсы алды. Ол тәуелсіздік мерекесі қарсаңында құрылысы аяқтал­ған, әрі қай­тадан жаңғыр­тыл­ған нысан­дар­мен таныстырды. Алдымен Орал қаласы бағы­тынан аудан орталы­ғына кіре беріс жақ беттегі Азалы ана монументіне аялдадық. Ұлы Жеңістің алпыс бес жыл­дығы аталып өткен биылғы 2010 жылдың да тарих сахна­сына енер сәтіне санаулы күн­дер қалды. Осы тұрғыда айта­рымыз, қазақ топырағында кешегі қыр­ғын соғыс салған қай­ғы-қасі­ретті ананың ойлы да мұңды, со­нымен бірге өр де асқақ көзімен бейнелейтін өнер туындысы бар ма, бар болса қане, дегенде қай-қайсымыз да ойланып қалары­мыз хақ. Мүм­кін бірқатарымыз композитор Алтынбек Қораз­баев­тың «Қара кемпір» әнін еске түсірерміз. Сай-сүйегіңді сыр­қырататын на­ғыз азалы ән ғой ол.   Бұл жолы біз Тасқаладан Аза­лы ана мүсінін көріп, сәу­летшінің тап­таурындылық пен бірізділіктен ада, өте сәтті шы­ғармашылық шешім қабылдай білгеніне тәнті болдық. Осы жерде Тасқала то­пырағынан шық­қан төрт батыр­дың кеуде-барелефтері орна­тыл­ған. Соғыстан оралмаған 1775 боздақтың есімдері мәр­мәр тасқа қашалып жазылған. Біз барған кезде Тасқала ауда­ны республикалық статис­тикалық комитет пен  Президент Әкімшілігі биылғы жыл­дың то­ғыз айының қорытын­дысы бой­ын­ша бірлесіп шы­ғар­ған рейтингтік көрсеткіштер тізбегінде республикадағы 160 ауданның ішінде жетінші орын­ды иеленген екен. Аудан әкімі О.Мыр­за­ғалиевты осы табы­сы­мен құт­тық­та­дық. Іссапар бары­сын­да ойы озық, бүгінгі күннің әлеу­мет­тік-эко­но­ми­калық көр­сеткіш­тері­мен шектеліп қалу­ды жаны қаламайтын аудан бас­шы­сы өзі бас­қарып отырған өңір­дегі жет­кіншектердің ер­теңіне де қамқор көзбен қа­рай білеті­нің аңғардық. Әрі Өтеміс Уәли­ұлының бүгінгі бас­ты іс-қи­мылда­ры­ның бірі – ұл мен қыз­ға  білім мен тәрбие бе­руге, өнер­лі жастар­ға қолдау көрсе­туге бағытталып жүрге­ніне көз жеткіздік. – Аудан орталы­ғын­дағы «Сәу­­лет» мектеп-гим­назия­сын­да математика мен физикаға бейімі бар балалар оқиды. Республикада гумани­тар­лық бағытта­ғы пән­дерді оқы­туда айта қа­лар­лықтай проб­лемалық мәсе­ле­лер жоқ деп есептеймін. Ал ауылдарда мате­матикалық ба­ғыт­тағы да­рынды балалардың қадамдарын ұштау­да әлі шешімін таппаған мәсе­лелер жоқ емес. Сондықтан да біз осы олқылықтың орнын тол­тыруға ұмтылыс жасап отырмыз. Гимназияда өз істеріне үлкен жауапкершілікпен қарай білетін кәсіби деңгейі жоғары мұғалім­дер сабақ береді. Олардың ара­сында Досымғали Қабдешев секілді білімі терең, білігі мықты майталман мұғалім­дер бар. Оқу орнын бітіру­шілердің дені ал­тын белгіден үміткер. Алдағы жылы мектеп-гимназияның бү­гінгі талапқа сай жаңа ғимараты пай­далануға беріледі, – деді бізге аудан әкімі Өтеміс Мыр­зағалиев. Міне, Ақжайық өңірінің сол­түстік жақ бетінде орналасқан Бөрлі-Теректі аудандары мен батыс бөлігіндегі Тасқала ауда­ны тұрғындарының бүгінгі қам-қарекеттері осындай. Олардың тәуелсіздіктің жиырма жыл­ды­ғы аталып өтетін алдағы 2011 жылы атқарар істері бұдан да қомақты. Аудан тұрғындары мен жергілікті атқарушы билік органдары тұ­рақты әрі үздіксіз даму нәти­же­лерін Елбасының көреген сая­сатымен бай­ланыс­тырып отыр. Сүлеймен МӘМЕТ, Темір ҚҰСАЙЫН. Батыс Қазақстан облысы. ------------------------------------ Суреттерді түсірген Рафхат ХАЛИЛОВ.