Жер бетінде қанша адам болса, сонша арман, қиял, мақсат, мүдде бар. Қоғамның береке-бірлігі күшті болуы үшін оның баршасының басын қосып, ортақ мақсаттарға жұмылдыратын ізгі мұрат қажет. Әр адамға жеке басының бостандығы қаншалықты қажет болса, тұтас халыққа тарихтың жан алысып, жан беріскен алмағайып кезеңдерінде ұлт ретінде сақталып қалу үшін оның тәуелсіздігі де соншалықты қастерлі.
Қазақ – барша тарихы азаттық үшін жүргізілген күрестер мен тартыстардан, шайқастар мен соғыстардан тұратын халық. Жер кіндігінде, өркениеттер тоғысында орналасқан бабаларымызды тарих пен тағдырдың сан алуан сынынан үнемі аман алып шыққан ең асыл мұрат ұрпақ жалғастығын үзбей, ұлт ретінде сақталып қалу болды.
Елбасымыздың сан қатпарлы ата тарихының бар ақиқатын жинақтаған: «Тәуелсіздік – бабаларымыз ғасырлар бойы армандап, біздің буын жүзеге асырған ең қасиетті құндылық», – деген асыл сөздерінде аса терең мағына мен әлі талай ұрпаққа жететін мол тағылым бар.
Биыл барша қазақтардың ең қасиетті құндылыққа қол жеткізгеніне тура 25 жыл толады. Ширек болса да ғасырлық ұғыммен межеленетін үлкен белес. Қазақтың жас өлшеміндегі адамның ақыл-ойы, күш-қайраты ерекше толысатын, арғы-бергі заман ақындарының бәрі бірдей «қайран жиырма бес» деп жырға қосқан жігерлі мүшел.
Бүгінгі буын үшін әлдеқашан өткен ғасырдың еншісінде қалған, ал біздің буынның кеше ғана көз алдында өткен сол оқиғаларға салқын ой, сабырлы көңілмен көз жіберіп көрейік.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдарында Кеңес Одағының саяси, экономикалық жүйесі тығырыққа тіреліп, алып империя өзінің қоғамдық өмірдің бар саласын қамтыған ең соңғы дағдарысты кезеңіне аяқ басты. Оның басты себебі, бүгінгі саясаткерлердің басым көпшілігі жазып жүргендей, М.Горбачевтің жайдақ сөз, жадағай уәдеге негізделген жалаң саясаты немесе жеке-дара билікке ұмтылған Б.Ельциннің Одақты бөлшектеуге негізделген мансапқорлық іс-әрекетінен ғана емес, көпұлтты, алуан мүдделі, қарудың күшімен біріктірілген империялардың тарихында болмай қоймайтын заңдылықтардан туындады.
Кеңес Одағының даму тарихында Мәскеудің үстемдігі күшейген сайын одақтас республикалардың наразылығы арта түсті. Ұлттық мәдениет пен тілдердің тынысы тарылған сайын республика халықтарының қарсылығы мен ашу-ызасы да өрши берді. Одақ өнеркәсібінің техника, технологиялық жағынан артта қалуы мен экономика дамуындағы диспропорциялар халық тұтынатын ең қарапайым тауарлардың жетіспеушілігіне дейін әкеп соқтырды. Сападан гөрі сан қуалаған тауарларға деген жағымсыз көзқарас біртіндеп кеңестік экономика мен саяси жүйеге деген наразылыққа ұласты. Әлемдік нарықтағы мұнай мен газ бағасының күрт төмендеуі кеңес экономикасының ғана емес, саяси жүйенің күйреуіне әкеп соқтырған жаңа үдерістерге жол ашты. Он жылға созылып, әр жыл сайын 10 миллиард АҚШ долларына дейін шығын әкелген Ауғанстандағы соғыс пен социалистік даму жолын «таңдаған» Африка, Азия мен Латын Америкасының кедей елдеріне орасан зор мөлшерде көрсетілген қайтымсыз көмек ел экономикасын біржолата тұралатты. Әрине, бұған Батыстың Кеңес Одағын әлсірету мен ыдыратуға негізделген астыртын әрекетін қосар болсаңыз, алып империяның соңғы демі жақындағанын аңғару қиын емес еді.
М.Горбачевтің ешбір экономикалық негізі жоқ көпірме, көп сөзге негізделген қайта құру саясаты онсыз да кетеуі кете бастаған Одақтың ғана емес, бүкіл социалистік жүйенің күйреуін жеделдете түсті.
Бөліну, ыдырау үдерісі Еуропадан басталды. Соғыстан кейінгі 45 жыл ішінде ғана социалистік жүйеге қосылған Шығыс Еуропа елдері 1989 жылы Кеңес Одағы ықпалынан құтылып, келесі 1990 жылы оларға Прибалтика республикалары қосылды. Бұл жарты әлемді билеген Кеңес Одағы күш-қуатының әлсіреп, оның жер-жаһанды қамтыған жаңа саяси үдерістерді басқаруға дәрменсіз екендігін бүкіл әлемге әйгілеп берді.
91-ші жыл «мызғымас» Одақ құрамындағы барлық республикалардың түгелдей өз тәуелсіздігін жариялауымен тарихта қалды. Әуелі 9 сәуірде – Грузия, 24 тамызда – Украина, 27 тамызда – Молдавия, 31 тамызда – Өзбекстан, ал қыркүйек-қазан айларында – Армения, Қырғызстан, Әзербайжан, Тәжікстан, Түрікменстан, желтоқсанда – Ресей, Қазақстан, Белоруссия өз тәуелсіздігін жариялап, Кеңес Одағы атты алып империя біржолата күйреп тынды. Кеңес Одағы келмеске кетсе де, оның соңында әлі күнге дейін шешілмеген күрмеуі қиын, тіпті көне ғасырлардан тамыр тартқан көптеген түйінді мәселелер қалды.
Ресей империясы өзі дәуірлеп тұрған кейінгі екі ғасыр ішінде асқан озбырлықпен жүргізілген отаршылдық саясат негізінде жүзге жуық ұлт пен ұлысты бағындырды. Сталиндік заманда Одақ құрамындағы тұтас халықтар ежелгі атақоныстарынан жер аударылып, ұлт мәселесі әбден шиеленісіп кетті. Қалыптасқан тарихи жағдайды ескерместен большевиктік ұрда-жық комиссарлар қолымен сызылған шекаралар ұлтаралық жағдайды одан әрі ушықтырып, көрші республикалар арасына сызат түсті. Жер дауы Кеңес Одағының соңғы кезеңінде-ақ сыр бере бастаған ұлтаралық жанжалдар мен қарулы қақтығыстарға ұласты.
Үлкен Кеңес Энциклопедиясының Бас редакциясы 1985 жылы шығарған «Демографиялық энциклопедиялық сөздіктің» деректері бойынша, 1979 жылы Арменияда армяндардың үлес салмағы 89,7 пайыз, Грузиядағы грузиндер – 68,8 (орыстар – 7,4, қалғаны – өзге ұлттар), Әзербайжандағы әзербайжандар 78,1, Украинадағы украиндар – 73,6, Молдавиядағы молдавандар – 63,9 пайыз болатын. Прибалтика мен Орталық Азия республикаларындағы жергілікті ұлт өкілдерінің үлес салмақтары аталған республикалар көрсеткіштерінен әлдеқайда жоғары еді. Тек бір ғана Қазақстанда қазақтар өз елінде отырып азшылықта қалып, сол кезде республика халқының 40,8 пайызын құраған орыстардан кейінгі 36 пайызбен екінші орынға ғана табан тіреген болатын.
Арада он жылдан астам уақыт өтіп, 1991 жылы Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған кезде өз атақонысында отырған қазақтардың саны 40 пайызға енді ғана жеткен еді.
Саясат үшін «көп ұлттылық – халықтар достығының берік кепілі» деп қанша жар салсақ та, ол шын мәнінде кез келген мемлекеттің ең осал тұсы. Тек кемел саясаткер ғана осындай күрмеуі қиын мәселенің өзін ұлттарды ұйыстырудың берік құралына айналдыра алады. Ал шолақ ойлап, келте қимылдайтын келеңсіздің қолында ұлт мәселесі бітпес дау мен өшпес өртке айналуы әбден мүмкін екендігін посткеңестік елдер тарихы айқын дәлелдеп берді.
Одақ құрамына тек Ұлы Отан соғысының қарсаңында ғана «қосылған» Балтық жағалауы елдері тәуелсіздік алғаннан кейін Еуропа мемлекеттерімен өркениетті түрде жан-жақты байланыс орнатып, өздері үшін ежелден қалыпты ортаға балдай батып, судай сіңіп кетті. Өзге республикалардың жолы тым бұралаң болды.
Грузияның мемлекеттік тәуелсіздігін қалпына келтірген референдум өте салысымен-ақ оның құрамындағы екі өңір – Абхазия мен Оңтүстік Осетия дербестікке ұмтылып, Грузиядан бөлінетінін ашықтан-ашық мәлімдеді. Бейбіт жолмен шешілмеген жанжал біртіндеп қарулы қақтығысқа ұласты. Оңтүстік Осетиядағы 1991-1992 жылдардағы бүліншілік, ал Абхазиядағы 1991-1993 жылдары орын алған грузин-абхаз соғысы бүкіл Кавказ жұртын алаңдатып, екі жақтан мыңдаған адам қаза тапты. Түпкілікті шешімін таппаған мәселе 2008 жылы қайтадан өршіп, нәтижесінде Абхазия мен Оңтүстік Осетия «тәуелсіз мемлекеттері» пайда болып, Грузияның территориялық тұтастығы тәлкекке түсті.
Ішкі-сыртқы проблемалық мәселелерді жан-жақты сараламай асығыс жарияланған тәуелсіздік Грузияның алғашқы президенті Звиад Гамсахурдия тұсында грузиндердің өз арасында қарулы қақтығысқа, тіпті азамат соғысына дейін ұласып, оны қайтадан билік басына келген Э.Шеварднадзе Ресей әскерлерінің күшімен әрең тоқтатты. Ақыр соңында Ресей көмегінің өтеуі ретінде Грузия ТМД құрамына кіруге мәжбүр болды.
Тәуелсіздігін енді ғана жариялаған Әзербайжан мен Арменияға Кеңес Одағының өзі шеше алмаған ұлтаралық текетірес ошағы – Таулы Қарабақ жанжалы мұраға қалды. 1991-1994 жылдары аса үлкен әскери күштер қатысқан қанды қырғынға ұласқан бұл мәселе бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымы 1993 жылдың өзінде-ақ төрт бірдей қарар қабылдаса да, мыңдаған адам құрбан болған қақтығыс әлі күнге дейін шешімін тапқан жоқ. Қарабақтан шыққан соғыс өрті ежелден қоңсы қонған Әзербайжан мен Армения мемлекеттерін қырғиқабақ соғыс жағдайына әкеліп, нәтижесінде әзербайжандар Қарабақтан басқа бес бірдей ауданынан айырылып, миллионға жуық әзербайжандар өз елінде босқынға айналды. Екі жақтан опат болған азаматтардың саны мен соғыс салдарынан екі мемлекет шеккен қисапсыз мол шығынның есебіне әлі ешкім жете қойған жоқ.
Қайта құру басталысымен-ақ тәуелсіздік идеясын алғашқылардың бірі болып көтеріп, ежелден тамырлас, тағдырлас Румыниямен бірігуді мақсат еткен ел Молдавия еді. Сол кезде қалыптасқан саяси жағдайдың аңысын аңдай алмаған әсіреқызыл топтың асығыс әрекеті оны Румынияға қосудың орнына елдің территориялық тұтастығының өзіне қауіп төндірді. Нәтижесінде Приднестровьеде соғыс өрті тұтанып, ол Еуроодақ, АҚШ, Ресейдің араласуымен әрең тоқтатылғанымен ширек ғасырға созылған дау-жанжалдың әлі басылатын түрі көрінбейді. Бұл мәселе де күні бүгінге дейін шешімін тапқан жоқ.
Ұлтаралық қақтығыс пен бір ұлттың өз ішіндегі билікке талас Қазақстанмен ежелден көршілес, еншілес Орталық Азия мемлекеттерін де шарпыды.
Ауғанстанға кеңес әскері басып кіруінің басты себептерінің бірі ретінде ондағы бүліншіліктің Орталық Азия республикаларына да өтіп, КСРО-ның тұтастығына қауіп төндіруі мүмкін деген болжамнан туындаған болатын. Мұның негізі де жоқ емес еді.
Ресей империясы Орталық Азияны жаулау барысында осы күнгі Тәжікстан территориясына келіп табан тірегенімен, оның түпкі ойы тым әріде болатын. Өйткені, Ауғанстанның солтүстігін Бабыр заманында-ақ тәжік, өзбек, түрікмен тайпалары мекен етті.
Кеңес Одағы құрылып, 1924 жылы жергілікті халықтың тарихи тұрғыдан қалыптасқан ежелгі қоныстануын ескерместен жүргізілген Орталық Азиядағы ұлттық-территориялық межелеу барысында болашақта өршімесе басылмайтын жер дауына айналатын өрескел қателіктер жіберілді. Оның үстіне басмашыларға қарсы аяусыз күрес жүргізілгенде тәжік, өзбек, түрікмен элитасы Ауғанстанға үдере көшіп, олар 30-шы жылдарға дейін талай мәрте шекараны бұзып, кеңес өкіметінің жергілікті билік өкілдерін қырғынға ұшыратып отырды.
Тәжікстан тәуелсіздігін жариялағанына жарты жыл өтпей жатып-ақ ауғандық күштердің қолдауымен елдің оңтүстігінде қарулы көтеріліс басталып, көп ұзамай оның өкілдері Душанбеге басып кірді. Президент Рахмон Набиев биліктен тайдырылып, ел ішінде азамат соғысы басталды. Онсыз да халқы шағын республиканың 1 миллионнан астам тұрғындары қанды қырғыннан бас сауғалап, жан-жаққа, оның ішінде соғыс лаңы басылмай тұрған Ауғанстанға дейін босып кетті. Ресей әскери күштерінің батыл араласуымен 1992 жылдың желтоқсанында билік уақытша республика Жоғарғы Кеңесінің жаңадан сайланған төрағасы Эмомали Рахмонға өтті және ол араға екі жыл салып, тек 1994 жылы ғана ресми түрде президент болып сайланды. Тәжікстандағы азамат соғысы 1997 жылға дейін созылып, оның соңы сол жылдың 27 маусымында сол баяғы Мәскеу қаласында Э.Рахмон мен оппозициялық күштердің бітімгершілдік келісімге қол қоюымен әрең аяқталды.
Кеңес Одағының соңғы жылдарында Орталық Азия республикаларында үлкен алаңдатушылық туғызған тағы бір оқиға Өзбекстанның Ферғана облысында өзбектер мен жергілікті түріктер арасында орын алды. Әскери күштердің араласуымен әрең басылған жанжал барысында жүзден астам адам жазықсыз опат болды. Тіпті, аман қалған түріктердің өмірін сақтап қалу үшін 16 282 түрік азаматы шұғыл түрде ұшақпен Ресейдің 6 облысына жеткізілді.
Кеңес Одағының кетеуі кете бастаған 1990 жылы Қырғызстанның Ош облысында қырғыз және өзбек ұлты өкілдері арасында басталған жанжал біртіндеп Өзбекстанның Ферғана, Әндіжан, Наманған облыстарын қамтып, соның салдарынан ағайындас екі халықтың мыңдаған адамдары жазықсыз құрбан болды.
Аса шетін саналатын ұлтаралық мәселе Өзбекстан мен Қырғызстанның арасында 2010 жылы тағы да тұтанды. Екі республиканы қырғиқабақ жағдайға алып келген осы қақтығыстың салдарынан 300 мыңнан астам адам босқыншылыққа ұшырап, оның 100 мыңнан астамы Өзбекстанға қоныс аударды.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда бір ұлттың өз ішіндегі береке-бірлігінің жоқтығынан ең көп зардап шеккен халықтардың бірі бізбен ежелден төсекте басы, төскейде малы қосылған қырғыз халқы болды.
Тек Қырғызстанды ғана емес, бүкіл әлем жұртшылығын алаңдатқан 1992 жылғы әйгілі Баткен, 2002 жылғы Ақсай оқиғалары, 2005 жылғы наурыздағы «қызғалдақтар төңкерісі», 2010 жылғы Құрманбек Бакиевті биліктен тайдыру мақсатындағы көтерілістер елдің экономикасын әбден титықтатып, халықтың берекесін кетірді. Қаншама адам қаза болды, түрмеге жабылды. Кәсіпорындар тоқтап, ғимараттар өртелді. Миллионға жуық адам Қазақстан мен Ресейге қоныс аударды. Қарапайым халықты былай қойғанда, осы елдің екі бірдей бұрынғы басшысы әлі күнге дейін шетелдерде бас сауғалап жүр. Осының бәрі әуел бастан мемлекет тізгінін ұстаған тұлғаның халықтың береке-бірлігін сақтай алмауынан туындады.
«Әуелі сөз бастайын Әбіл, Қайын» дегендей, орыс пен украин халқы – дүниеде бір-біріне етене жақын бір атаның балалары болса да, дәл қазір осы ағайынды екі ұлттың арасындағы соғыс бүкіл әлем жұртын алаңдатып отыр.
Украина Кеңес Одағы құрамындағы аса қуатты индустриялы-аграрлық республика еді. Тәуелсіздігін жариялаған Украинадағы алғашқы проблема – асығыстау енгізілген уақытша валюта – купон-карбованецтен басталды. Ол 1996 жылы 1991 жылмен салыстырғанда 100 мың еседен астам құлдырады. Нәтижесінде Украинадағы инфляция мөлшері Ресей мен Қазақстаннан бірнеше есе асып түсіп, жүйесіз экономикалық саясат ел экономикасын біржолата тұралатып тынды.
Украина 1996 жылы тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы қателіктерден ес жиып, Қазақстанның үлгісімен жаңа Конституциясын қабылдап, билік басына кәнігі саясаткер Леонид Кучма келді. Сол жылы күзде Қазақстан тәжірибесіне сүйене отырып жаңа ұлттық валюта – гривнаны енгізді.
Президенттік билікке келген Л.Кучма Қазақстанда жиі болды. Тумысынан кең жаратылған Елбасы онымен экономикалық реформа жүргізу, Ресеймен әріптестіктің қыр-сырына арналған мәселелер бойынша еркін пікір алысып, бай тәжірибесімен бөлісті. Нәтижесінде Украина экономикасы біртіндеп бойын тіктеп, 2000 жылдан бастап тұрақты даму жолына түсті.
Менің маңдайыма тәуелсіздік жылдары Елбасының жанында қызмет істеп, оның әлемнің небір алпауыт мемлекет басшыларымен өткізген кездесулеріне тікелей қатысу бақыты бұйырды. Қазақстан, Ресей, Украина және Беларусь мемлекеттерінің басшылары қатысқан талай келіссөздердің куәсі болдым. Өткен ғасырдың соңы мен екі мыңыншы жылдардың басында Ресей президенті Ельцин мен Путин талқыланған мәселелер бойынша Кучмамен келісімге келе алмай, талай мәрте тығырыққа тірелген кездерінде: «Мұның төрелігін құрметті Нұрсұлтан Әбішұлы айтсын!» – деп көбінесе Елбасына жүгінетін. Осындайда екі халықтың да тілін, дәстүр-салтын, ұлттық менталитетін шебер меңгерген Нұрсұлтан Әбішұлы өзіне тән сабырлы, салмақты қалыппен, кейде даудың қызуын басу үшін әзіл-қалжың араластыра отырып, сары майдан қыл суырғандай әділ шешімін айтатын. Осылайша оп-оңай үлкен дауға айналуы әбден мүмкін қиын түйінді мәселелер орнына келе қалатын.
Украинада 2004 жылы бүліншілік басталып, ел іші сан алуан саяси топ пен жүгенсіз тобырларға бөлініп кетті. Билік басына В.Ющенко келді. Ол да бірнеше рет Қазақстанға сапар жасады. Елбасының ақыл-кеңесін тыңдап, қазақстандық экономикалық реформа тәжірибесінің өздеріне де, өзге елдерге де үлгі-өнеге екендігін әлденеше рет БАҚ өкілдеріне ағынан жарыла айтты.
«Бөлінгенді бөрі жейді» дейді дана халқымыз. Украинаның іші бір бөлінген соң біртіндеп оның іргесі сөгіліп, берекесі кете бастады. Кеңес Одағы кезінде-ақ Біріккен Ұлттар Ұйымына да мүше болған қуатты Украинаның (КСРО заманында АҚШ, ФРГ, Канада, т.б. дүниежүзінің көптеген мемлекеттерінің Киевте консулдығы жұмыс істеді) территориялық тұтастығы бұзылды. Мыңдаған адам қаза болып, елдің шығысында лаулаған соғыс өртінің толас табар түрі жоқ. Миллиардтаған доллармен өлшенетін соғыс шығынының есебіне жету де қиын. Қазір Украинадағы жағдай екі елді немесе тұтас Еуропаны ғана емес, бүкіл дүние жүзін алаңдатқан даулы мәселеге айналды.
Мен бірнеше рет Елбасының Украинаға жасаған ресми сапарларына қатысып, ондағы өзгерістердің бәрін өз көзіммен көрдім. Еңбекшіл, сауықшыл украин халқының Қазақ елі Президентін ерекше жақсы көретініне де талай мәрте куә болдым. Елбасымыз 2005 жылдың қарашасында Украинаға мемлекеттік сапармен барды. Ел іші қым-қуыт болып, жік-жікке бөлініп кеткен кез еді. Сапардың екінші күні – 18 қарашада Украина Парламенті – Жоғары Радада Нұрсұлтан Әбішұлының сөз сөйлеуі жоспарланған болатын. Біз жарты сағат бұрын Рада ғимаратына келгенде мәжіліс залында оншақты депутат қана отырды. Жасыратыны жоқ: «Қалай болады екен?» деп алаңдай бастадық. Дауыс зорайтқыш арқылы Қазақстан Президентінің сөйлейтіні бірнеше рет хабарланды. Елбасы келер алдына зал лық толды.
Мінбеге асықпай көтеріліп, сөзін украин тілінде бастап, жарты сағаттан астам баяндама жасаған Елбасын әшейінде бір-бірінің жағасын жыртып жүрген украиналық депутаттар бірнеше мәрте ду қол шапалақпен қошеметтеп, орындарынан тік тұрып шығарып салды. Соның бәрін орыс, украин, қазақ ақпарат құралдары бүкіл әлемге таратты. Үзілісте украиналық әріптестеріміздің: «Эх, нам бы такого президента. Братья-казахи, как вам сильно повезло!» дегенін талай естідік.
Мұның бәрін Елбасын мақтау үшін емес, айтпаса ақиқаттың атасы өлетін болғандықтан келтіріп отырмын.
Қай елде болмасын, қандай саяси жағдай орын алса да, халықты кінәлауға болмайды. Мәселе сол халықтың тілін тауып, жағдайын жасай білуде.
Басшысы дана елдің табысы тасып, абыройы асады, ал басшысы шала елдің қуаты азып, құты қашатынын посткеңестік елдердің тарихы айқын дәлелдеп берді. Тәуелсіздігін жариялаған кезде 14 одақтас республикалардағы жергілікті ұлт өкілдері өз елінде басым көпшілікті құрап, мығым отырды. Сондықтан, ежелгі атамекенінде отырып азшылыққа айналған қазақтарға әлем жұртшылығы: «Осылардың ендігі тағдыры қалай болар екен?» деп мүсіркей қарады. Жағдайдың оңай еместігін Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңын қараған Жоғарғы Кеңестің 1991 жылғы 14 желтоқсанда өткен 12-шақырылған 7-сессиясы дәлелдеп берді.
Қазақ сияқты «мың өліп, мың тірілген» халық әліптің артын баға отырып, өз тәуелсіздігін жариялауға кіріскен кезде орыс тілді депутаттардың бір тобы ашықтан-ашық заң жобасына қарсы шығып, арандатушылық әрекеттерге басты.
Әріптестерінің бүйректен сирақ шығара бастағанын аңдаған депутат С.Зимановтың онсыз да басы ашық мәселені бір сағаттан асырмай тездете талқылауды ұсынған пікіріне алдын ала қолтығына тас тығып келген «ағайындар» құлақ аса қоймады.
Депутаттар арасынан халқымыздың қайраткер азаматтары Ө.Жәнібеков, Ө.Жолдасбеков, М.Қозыбаев, Б.Қыдырбекұлы, П.Атрушкевич, Қ.Сұлтанов суырыла сөз алып, барлық әріптестерін тәуелсіздікті жариялау туралы конституциялық заң жобасын қолдауға шақырды.
Талқылау қыза келе сөз алған вице-президент Е.М.Асанбаевтың байсалды пайымдауларына, әр депутаттың сұрағына нақты, дәлелді жауап қайтарған депутат С.Сартаевтың уәжіне алдын ала дайындалып келген кейбір «халық қалаулылары» құлақ аспай, қарсылықты пікірлерін үдете түсті.
Алғашқы күнгі жарыссөз жобаны «жетілдіру» үшін комиссия құрумен аяқталып, оны қабылдау мәселесі екі күн кейінге шегерілді.
16 желтоқсан күні депутаттар заң жобасын талқылау үшін тағы бас қосты. Сол баяғы текетірес басталып, заң жобасын «жетілдіру» жөнінде ұсыныстар көбейе бастаған соң комиссия құрамы депутаттар М.Қозыбаев, Ә.Кекілбаев сияқты беделді, білімді азаматтармен толықтырылып, оларға кешкі отырысқа дейін жобаның ең соңғы нұсқасын әзірлеу тапсырылды.
Үш күнге созылған талқылау барысында депутаттар ортақ келісімге жете алмай, әбден тығырыққа тірелген кезде Жоғарғы Кеңестің кешкі отырысына республика Президенті Н.Ә.Назарбаев келді.
Жағдай күрделене бастағанда республика тарихында тұңғыш рет бүкілхалықтық қолдаумен сайланған Президент Н.Ә.Назарбаев сөз алып: «Этот Закон надо принять, потому что мы остались единственными. Наша совесть перед многонациональным народом Казахстана чиста. Это серъезный Закон, в каждое слово которого будут вчитываться все. Это моя предвыборная программа, квинтэссенция всех вопросов, которые мы собираемся решать. Главный вопрос – вопрос о государственной независимости. Вклинивать, добавлять слова, которые не несут никакой нагрузки не надо. Принимать его надо, я считаю, квалифицированным большинством. Всех прошу настраиваться на это», – деген кесімді сөзін ерекше жігермен, талап ете, шегелеп тұрып айтқанда өршеленген талай депутаттың мысы басылып, әп-сәтте сабасына түсті.
Елбасының тегеурінді сөзінен қуат алған депутаттар Ж.Әбділдин, Ә.Кекілбаев, Ш.Мұртаза, Н.Оразалин барша қазақстандықтар асыға күтіп отырған заңды кешіктірмей қабылдау керектігін табандылықпен қуаттай сөйледі. Көп ұзамай заң жобасы тұтастай дауысқа салынып, депутаттардың басым көпшілігінің қолдауымен қабылданды.
Үш күнгі даудың нүктесі қойылып, қазақстандықтар асыға күткен Заң жобасы қабылданғаны ресми түрде жария етілген соң Президент Н.Ә.Назарбаев қорытынды сөз алып: «Уважаемые депутаты! Уважаемый многонациональный народ Казахстана! Произошло историческое событие. Мы правильно решили. Наш курс на то, чтобы возродить культуру, язык и историю казахского народа, а также народов, проживающих в нашей республике. Еще раз поздравляю вас и весь казахстанский народ с этим замечательным событием. Желаю всего самого наилучшего, чтобы мы все вместе двигались вперед к настоящей независимости, процветанию нашей родной республики», – деп зор қуаныш, асқақ рух, көтеріңкі леппен аяқтады.
Тәуелсіздік – кейбіреулер айтып жүргендей, қазақтарға өздігінен келе салған Тәңірдің сыйы емес. Кеңес Одағындай алып империя ыдырап, ұзақ жылдарға созылған қарулы қантөгістер мен қақтығыстар орын алған күрделі заманда Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың аса үлкен стратегиясымен жүзеге асқан «барша қазақстандықтар үшін ең қасиетті құндылық».
Жоғарыда нақты дәлелдермен атап көрсеткеніміздей, сол кезеңде қалыптасқан ішкі және сыртқы жағдай мен саяси күштердің ара салмағын ескерсек, тәуелсіздігін асығыстау жариялаған посткеңестік елдердің бәрінде дерлік саяси төңкеріс пен қарулы қақтығыстар орын алды. Кейде ойланбай жасалған бір ғана әрекеттің өзі тұтас ұлтты орны толмас трагедияға ұшыратып, мемлекет тәуелсіздігінің сақталып қалу-қалмауының өзін күн тәртібіне шығарды.
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғашқылардың бірі болып мамыр- маусым айларының бірінде жариялады делік. Одақтың билігіндегі Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті, Ішкі істер және Қорғаныс министрліктері сияқты әлеуетті құрылымдардың бар қаһары мен зұлымдық пен зымияндыққа толы арандатушылық әрекеттері түгелдей Қазақстанға бағытталып, аз ғана уақыт ішінде еліміз жергілікті халық өкілдері 20 пайыздан аспайтын өз аумағының үлкен бөлігінен айырылып қалуы да әбден мүмкін еді. Өйткені, Қазақстандай алып республиканың бөлінуінен алдын-ала секем алған КСРО-ның соңғы президенті М.Горбачев еліміздің солтүстігіндегі алты облыстың жері туралы әңгімені бықсытып, арғы жағында сес көрсету мен қоқан-лоқы жатқан үлкен даудың шетін шығарған болатын.
Горбачевтің өзі бастап берген дауға өзін ұлттың рухани көсемі ретінде сезіне бастаған Нобель сыйлығының лауреаты А.Солженицын май құя түсіп, оны орыс тілді бұқаралық ақпарат құралдары одан әрі лаулатып әкетті. «Іштен шыққан жау жаман» дегендей, Ресейдегі әсіреқызыл шовинистердің ашықтан-ашық қолдауымен Қазақстанның батысында Водолазов, солтүстікте Супрунюк, шығыста Васильева сияқты әпербақандар жергілікті орыс ұлты өкілдерін түрлі қарсылық әрекеттерге тартып, сепаратистік ұрандар тастады. Дәл осы кезде қазақ билігі тарапынан жіберілген бір ғана оқыс қимыл, асығыс қабылданған шешім бүгін бүлікшілікке ұшыраған Украинадағыдай орны толмас трагедияға алып келуі әбден мүмкін еді.
Егер Қазақстанның солтүстігінде ахуал аяқ астынан ушыға қалғанда ежелден қазақ жеріне көз аларта қарайтын шығыстағы көршілер мен оңтүстіктегі «ағайындардың» да қарап қалмасы анық болатын. Құдай бетін әрі қылсын, кейде осындай болуы бек мүмкін жағдайларды ойлағанда төбе шашың тік тұрады.
Сондықтан әрқашан кең ақыл, кемел парасатпен шешім қабылдайтын Нұрсұлтан Әбішұлы тәуелсіздік жариялауды асқан сақтық, қырандай қырағылыққа негізделген сабырлы да сындарлы саясатпен жүзеге асырды.
Тәуелсіздікті жария етуді желтоқсанға қалдырудың көптеген тарихшыларымыз аңдамай жүрген тағы бір себебі болды.
Қазақстанда 1990 жылы Президент лауазымы енгізіліп, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 24 сәуірдегі шешімімен Н.Ә.Назарбаев республика Президенті болып сайланды. 91-ші жылдың аумалы-төкпелі заманында Нұрсұлтан Әбішұлы көпұлтты республиканың тәуелсіздігін жариялау үшін өзіне қанша заңды болса да Жоғарғы Кеңес мандаты аздық ететінін сезді. Барша қазақстандықтар атынан сөз сөйлеп, батыл әрекеттерге бару үшін оған бүкілхалықтық мандат қажет еді. Ол сайлау 1991 жылдың 1 желтоқсанында өтіп, көпұлтты республика халқының 98,78 пайызының қолдауымен Н.Ә.Назарбаев ел тарихындағы тұңғыш халықтық Президент болып сайланды. Бұл Елбасына үлкен күш-қуат сыйлаған, тура жолдан бұра тартқан депутаттарды былай қойғанда, күні бітуге таяған кертартпа Жоғарғы Кеңестің өзін қажет жағдайда тезге салуға еркін жететін мандат еді. Қашанда Абай атасы өсиет еткендей, «ақырын жүріп, анық басатын» Нұрсұлтан Әбішұлы Тұңғыш Президент сайлауының нәтижесін алыс-жақын елдер мен әлем жұртшылығы түгел мойындаған соң 10 желтоқсанда жаңа лауазымның ұлықтау рәсімін өткізіп барып, мемлекет тәуелсіздігін жариялау мәселесін Жоғарғы Кеңестің күн тәртібіне шығарды.
Сол кезеңде қалыптасқан жағдайды ескерер болсақ, бұл бірден-бір дұрыс шешім еді. Бүкілхалықтық қолдау Елбасына мандат қана беріп қоймай, өзі сайлаған көпұлтты Қазақстан халқы атынан еркін қимылдап, батыл шешімдер қабылдауға мол мүмкіндіктер ашты. Сондықтан ол мемлекеттік тәуелсіздік туралы Конституциялық заңды қабылдау тұйыққа тірелгенде Жоғарғы Кеңес депутаттары алдында кеше ғана барша қазақстандықтар қолдаған бүкілхалықтық Президент ретінде өз ойын өтініш ретінде емес, тегеурінді талап ретінде жеткізді және оның талабы Жоғарғы Кеңестің сол отырысында-ақ орындалды.
Қазақстан тәуелсіздігін жариялағаннан кейін де елімізді сан алуан қиындықтар күтіп тұрды. Елбасы қалың ел, қараорман жұртын соның бәрінен аман алып шықты.
Еліміз тәуелсіздік алғанда бізге әлемдегі тоғызыншы территория саналатын ұлан-ғайыр жер қалды. Егер Қазақ хандығының бес жарым ғасырлық тарихына көз жіберер болсақ, оның алғашқы бөлігі Жоңғар және Орталық Азиядағы түрлі хандықтармен атақоныс үшін жан алысып, жан беріскен алапат соғыстармен, ал екінші бөлігі әуелі Ресей, кейін Кеңес Одағы құрамында болған 300-ге жуық ұлт-азаттық көтерілістермен өткен екен. Тек осының өзі ғана біздің бабаларымыздың бүкіл ғұмыры ұлт болып сақталып қалу үшін үздіксіз күреспен әрі тартыспен өткенін айқын аңғартады. Осындай толассыз қақтығыстар қазақ халқын әлемдік өркениет пен үдерістің көптеген жетістіктерінен қалыс қалдырды.
Елбасы тәуелсіздіктің алғашқы күнінен бастап, қазақ жерінің тұтастығын сақтап қана қоймай, дамудың даңғыл жолына түсу үшін ақыл мен парасатқа негізделген сарабдал саясат ұстанды. Кемеңгер басшы шетін саналатын шекара мәселесін байыпты, байсалды саясаттың арқасында әуелі Қытай Халық Республикасы, Ресей сияқты алып көршілерімізбен, кейін Орталық Азиядағы Өзбекстан, Қырғызстан және Түрікменстан мемлекеттерімен сәтімен шешіп, оны халықаралық құжаттармен біржолата шегендеді. Осылайша Елбасы қазақ халқының адал перзенті ретінде бүгінгі және болашақ ұрпақтарымыздың алдындағы өз борышын абыройымен атқарып, олардың алаңсыз өмір сүруі үшін берік кепілдік жасады.
Әуелі патшалық Ресейдің боданы, кейін Кеңес Одағының құрамында болған кезеңде Қазақстан өз еркінен тыс көпұлтты республикаға айналды. Мұндай күрделі жағдайда 130 ұлт пен ұлыстан тұратын барша қазақстандықтардың басын біріктіретін ортақ ұйым жасап, оның қоғамдағы орнын заңмен белгілеу керек болды. Еліміздегі әр алуан ұлт пен ұлыс өкілдерінің басын қосқан бірегей мемлекеттік институт – Қазақстан халқы Ассамблеясын құрып, оның құзыретін Ата Заңымыз арқылы бекітті. Күн сайын әлемнің әр тарапында ұлтаралық қақтығыстар орын алып жатқанда дүние жүзінде ең көп ұлтты мемлекеттер қатарында саналатын Қазақстанның дәл осы шетін мәселені қисынмен шешкен тәжірибесін Біріккен Ұлттар Ұйымы бірнеше рет әлем халықтарына үлгі-өнеге ретінде ұсынды.
Елбасымыз ұлттық экономиканы реформалауда мейлінше айқын, әділ және баршаға бірдей саясат ұстанды және ол шетелдік инвесторлардың Қазақстанға деген сенімін күшейтіп, достарымыз бен жақтастарымыздың қатарын көбейтті. Өйткені, Қазақстанға миллиардтаған инвестиция салған АҚШ пен Еуропаның ең алып компаниялары Қазақстанның саяси тұрақтылығы мен тәуелсіздігінің сақталуына ерекше мүдделі болды.
Тәуелсіздік жылдары еліміз жүргізген сыртқы саясат та үнемі тату көршілік, адал әріптестік, өзара сыйластық және тәуелсіздігімізді нығайту мен мәңгілік етуге бағытталды.
Әрдайым көпвекторлы саясат ұстанған Қазақстан батыс пен шығыс, христиан мен мұсылман дүниесі бірдей мойындаған, әлемдік қауымдастыққа өзін бейбітшіл, бітімгершілік саясатымен сыйлата білген беделі зор мемлекетке айналды.
Кеңес заманындағы Қазақстанның бүкіл саяси, экономикалық, әлеуметтік, рухани тыныс-тіршілігі тек қана Ресейге бағытталатын және оны қысқа мерзімде өзгерту де мүмкін емес еді. Осыны алдын-ала болжай білген Елбасымыз тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап еліміздің халықаралық деңгейдегі байланыстарын дамытуға күш салды және оны жақын көршілерден бастады.
Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымы бастаған аса ауқымды халықаралық ұйымдарға мүше болып, әлемнің ең беделді мемлекеттерімен адал әріптестік, өзара достық пен жақын сыйластыққа негізделген келісімдерге қол қойғанымен оның кейінгі үш ғасырға жуық тарихы солтүстіктегі ежелгі көршісі Ресеймен тығыз байланыста дамыды. Сондықтан АҚШ пен Еуропа мемлекеттерінің «жақын да болса алыс екендігін» ескере білген кемеңгер қазақ басшысы ел тәуелсіздігінің ең алғашқы күндерінен бастап солтүстіктегі алып көршімен достық пен татулыққа негізделген саясат жүргізді. Сыйлап қана қоймай, өзін де сыйлата білді. Және мұндай саясаттың өміршеңдігі мен дұрыстығын қазіргі заман шындығы айқын дәлелдеп берді.
Кеңес Одағы кезінде Қазақстанда тұрғызылған кәсіпорындардың басым көпшілігі Ресей экономикасына ыңғайластырылып, шикізаттарды сыртқа тасымалдайтын жолдарға дейін солтүстікке қарай бағытталып салынғандықтан тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Қазақстан-Ресей сауда-экономикалық байланыстарында Мәскеудің ықпалы басым болды. Міне, осы басымдықты тең дәрежедегі әріптестік деңгейіне түсіру үшін екі ел арасында экономикалық байланыстардың өзара келісімге негізделген жаңа жүйесін енгізу қажет еді. Оны жүзеге асыру үшін Елбасы Еуразиялық экономикалық одақ құру идеясын ұсынды.
Дәл осы тұста қандастарымыздың назарын мына бір мәселеге ерекше аударғым келеді.
Мен Елбасының Еуразиялық одақ идеясын алғаш ұсынған 1994 жылы Мәскеу мемлекеттік университетіндегі лекциясынан бастап, биылғы жылдың 2 наурызында Қазақстанда тіркелген шетел дипломатиялық өкілдік басшыларымен кездесуде сөйлеген сөзіне дейінгі аралықтағы көптеген оқиғалардың куәгері болдым. Кейде біз астары әлемдік ақпарат құралдарының жіті назарында болатын Елбасы сөздерінің терең мағынасын, түпкі мақсатын түсінбей, жадағай қорытынды жасайтынымыз бар. Еуразиялық одақ мәселесіне келгенде отандық және ресейлік басылымдар көбінесе осындай қателіктерге бой алдырып жатады.
Еуразиялық одақ идеясы – Жер шарының 5 миллиардтан астам тұрғындары мекен еткен құрлықтың 36 пайызын құрайтын, әлемнің 93 мемлекеті орналасқан алып материктің сауда-экономикалық байланыс жасаудағы аса мол мүмкіндіктерін пайдалануды көздеген табысы мол, перспективасы зор жаһандық идея.
Әлемдік ашық экономика жағдайында тиімді сауда-саттыққа, тауарлар мен капиталдың еркін қозғалысына, өзара келісім мен үйлесімге негізделген саясат ұстануды мақсат еткен бұл ұйым 2010 жылы Қазақстан, Ресей мен Беларусь елдері арасында құрылып, бүгінде оның қатары Армения және Қырғызстанмен толықты.
Қазір Еуразиялық экономикалық одақ аясындағы Еркін сауда аймағына Қытай, Үндістан, Түркия, Пәкістан және Иран сияқты ірі мемлекеттер кіріп, Одақтың дүние жүзіндегі сауда-экономикалық байланыстары өрістей түсуде.
Қашанда алыстағыны болжап, қиядағыны көретін Елбасының Еуразиялық одақ туралы идеяны ұсынғандағы оның құрамына әлемнің экономикасы дамыған ең үлкен мемлекеттерін тартуға негізделген саясаты осылайша рет-ретімен, кезең-кезеңімен жүзеге асып келеді.
Елбасының Еуразиялық одақ идеясы әлемдік сарапшылар тарапынан әлі күнге дейін лайықты бағасын алды деу қиын. Өйткені, оның түпкі мақсаты – алып материкте орналасқан елдер арасында ашық саясат, адал әріптестік, еркін экономикалық қатынастарға негізделген халықаралық интеграциялық үдерістерге жол ашу. Бұл жаһандық идея Еуразиядағы кез келген мемлекеттің табысын еселеп, халықтардың әл-ауқатын арттыруға үлес қосып қоймай, олардың арасындағы өзара достық, сыйластық, ықпалдастық қатынастардың өрістеуіне мол мүмкіндіктер ашады.
Әлемнің ең әйгілі саясаттанушылары кейінгі бір ғасыр бойы «Еуропаның күйреуі» (Шпенглер), «өркениеттер қақтығысы» (Хантингтон), «тарихтың ақыры» (Фукуяма) сияқты бірінен-бірі үрейлі теорияларды ұсынып жатқанда Қазақ елінің кемеңгер басшысының ықпалдастық пен өзара сенімге, интеграция мен еркін экономикалық әріптестікке негізделген Үлкен Еуразиялық Одақ туралы жасампаздық идеясын әлемдік саясаттануға қосылған аса зор үлес деп бағалауымыз керек.
Елбасы Еуразиялық одақ туралы идеясын ұсынғаннан кейін арада екі жыл өткенде – 1996 жылы бүгінде уақыт өткен сайын қуат алып, қатары да, беделі де өсіп келе жатқан мақсат-мүддесі еуразиялық идеямен астасатын Шанхай ынтымақ