Сәуірдің екінші жартысына қарай Ыстамбұл қаласында Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының (ИЫҰ) 13-ші саммиті болады. Оған Президент Н.Назарбаев қатысады деп күтілуде. Осыған байланысты аталмыш ұйымның тарихы туралы оқырмандарымызға қысқаша айтып беруді дұрыс деп санадық.
Бұл ұйым 1969 жылдың 25 қыркүйегінде құрылған. Ол саяси, экономикалық, әлеуметтік салалардағы Ислам елдерінің ынтымақтастығын және колониализм мен неоколониализмге, нәсілшілдікке қарсы күрес пен Палестинаны азат ету ұйымын қолдау мақсатын көздейді. Көптеген зерттеуші авторлар бұл мақсаттың түбінде Ислам әлемінің экономикасы дамыған Батыс елдерінен тәуелсіз болуды көздеген «ислам экономикасы», «исламның жаңа экономикалық тәртібі» сияқты тұжырымдарды жасау жатыр деп санайды. Соның көрінісіндей болып ХХ ғасырдың өне бойында түрлі исламдық қозғалыстар мен форумдар, сондай-ақ, халықаралық институттар ұйымдастырылды.
1962 жылы Меккеде Сауд Арабиясының бастамашылдығымен алғаш рет «Ислам әлемінің лигасы» деп аталған толыққанды халықаралық ислам ұйымы құрылды. Оның хартиясында ислам ынтымақтастығын нығайту, Ислам идеясын тарату, атақты дін қайраткерлерімен тығыз байланыстар орнату және т.б. жазылды. Алайда, Лиганың құрылымы нақтыланбаған еді. Ол Ислам әлеміндегі аймақтық және жаһандық қатерлерге ауызша қарсылық білдіргенімен, тікелей әсер ету тетіктерін жасауға ұмтылмады. Сондықтан да бұл ұйым тиімсіз деп танылды.
Осындай тәжірибелерден өтіп келген Ислам ұйымы ақыры 1969 жылы Марокконың астанасы – Рабат қаласында Ислам Конференциясы Ұйымы (ИКҰ) деген атпен құрылып, халықаралық ұйымдар стандарттарын қабылдады. Ұйымның штаб-пәтері Сауд Арабиясының Жидда қаласында орналасатын болып белгіленді. Оған мүше елдердің лайықтылары кезекпен төрағалық етіп отырады.
2011-2012 жылдары ИКҰ-ға төрағалық ету құқына ТМД елдерінің арасынан бірінші болып Қазақстан ие болды. Астана қаласында өткен ұйым Сыртқы істер министрлері кеңесінің (СІМК) 38-ші сессиясында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұсынысымен оның нақтыланбаған атауы өзгертіліп, Ислам Ынтымақтастығы Ұйымы (ИЫҰ) деген жаңа атау алды. Сөйтіп, ұйым абстракциялы атаумен әрекет етіп келсе, енді нақтылы атаумен нақты қызметтер жасауға көшті.
Астанадағы СІМК-ні тарихи оқиға деп атауға болады, өйткені, онда ұйымның атауы өзгеруімен қатар, Адам құқықтары жөніндегі тұрақты комиссия құрылды. ИЫҰ-ның Орталық Азиямен ынтымақтастық жөніндегі іс-әрекет жоспары алғаш рет қабылданды.
Жаңғырту мен реформаларды ХХІ ғасырдағы Ислам әлемі дамуының негізі деп жариялаған, мазмұны жөнінен ұйымның ең прогрессивті құжаты болған Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың мұсылман үмметі алдындағы бағдарламалық сөзі ИЫҰ Астана декларациясының негізін қалады. Астанадағы кездесуде оған қатысушылар өздерінің ұйым қағидаттарын жақтайтынын тағы да қуаттап, оны дамытудың жаңа жолдарын айқындады. Сонымен қатар, олар Қазақстанға ЕҚЫҰ саммитін табысты өткізуге мүмкіндік берген айрықша жасампаз Астана рухы Сыртқы істер министрлері кеңесінің (СІМК) сессиясында да ұйымды жаңғырту үшін қолайлы ахуал қалыптастырғаны туралы ортақ пікірде болды.
Сыртқы істер министрлері кеңесі (СІМК) жүзден астам қарар қабылдады, соның ішінде Қазақстанның бастамасымен ұсынылған Ауғанстандағы заңсыз есірткі өндіру және оның айналымымен күресу, бұрынғы Семей ядролық полигоны мен Арал теңізі өңірлерін сауықтырып, қалпына келтіру жөніндегі құжаттар бар.
Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының негізгі қағидаттары мыналар: толық теңдік; әр халықтың өз тағдырын өзі шешу құқығына деген құрмет; ішкі істеріне араласпау; мемлекеттердің егемендігін, тәуелсіздігін және аумақтық тұтастығын құрметтеу; ИЫҰ-ға мүше мемлекеттер арасындағы даулы мәселелерді келіссөз, араағайындық немесе арбитраж арқылы бейбіт жолмен шешу; ұйымға мүше мемлекеттер аумақтарының тұтастығына, сонымен бірге, саяси тәуелсіздігіне қарсы күш қолданбау немесе қоқан-лоқы көрсетпеу.
Бүгінгі таңда ИЫҰ – қатысушыларының саны жөнінен әлемде БҰҰ-дан кейін екінші орын алатын аса үлкен ұйым. Оған қатысушы 57 мемлекеттің халық саны 1,5 млрд. адамнан асады. 5 мемлекет және 5 халықаралық ұйым оның байқаушысы мәртебесін алған. Ұйымның ең жоғары органы – Мемлекет және Үкімет басшыларының саммиті. Ол үш жылда бір рет өтіп тұрады. Ал жұмысшы органы болып есептелетін Сыртқы істер министрлерінің кеңесі жыл сайын ұйымдастырылады. Атқарушы органы – Бас хатшылықты сыртқы істер министрлері конференциясы төрт жылға сайлайтын Бас хатшы басқарады.
2014 жылдың 1 қаңтарынан Бас хатшы қызметін Сауд Арабиясы Корольдігінің өкілі Ияд Амин Мадани атқарып келеді. Бас хатшының саяси, ғылым мен технология, экономика және әлеуметтік мәселелер бойынша төрт орынбасары бар. Араб, ағылшын және француз тілдері ұйымның жұмыс тілдері болып есептеледі.
Ыстамбұлда болатын саммитте ИЫҰ-ның 2025 жылға дейінгі кезеңге арналған 10 жылдық даму бағдарламасы қабылданады деп күтілуде.
Жақсыбай САМРАТ,
«Егемен Қазақстан».