Ақсұңқар жыр – Ақсұңқарұлы

Жақсыны тану, бағалау – жан сыры таза, бүкпесі, қулығы, сұм­дығы жоқ адамның еншісіндегі дүние. Бұл кесек кісілердің бол­мы­сын көрсетеді. Ұлы жазу­шы Мұхтар Әуезов, Сәкен Сейфуллиннің бойындағы өзгеде жоқ екі қасиетті таратып: «Мұның біріншісі – жалтағы жоқ шын­шыл­дығы. Екіншісі – ақындық тәкап­парлығы. Жай мінез машығын айт­­паймын, ақындық еңбегінің сипатын айтамын», депті. Тап басып тану, көзді жұмбай көру, оны ажа­­рын ашып айта білу деген осы шығар. Сол Алаш арыстарының бүгін­гі бір тұяғы, қырық жылдан аса уақыттан бері жыр әлемінде өзін­дік қолтаңбасымен танылып жүр­ген талантты ақын Серік Ақ­сұң­қарұлы десек жарасады. Ұлы Мұх­тар Әуезов айтқан шындықтан ауытқымай, орынды жерінде тә­каппарлығын да көрсете алатын арқалы ақынның «Сарыарқа кітапханасы» сериясы аясында Алматыдағы «Қазақстан» бас­пасынан шыққан бас-аяғы жұмыр, өзіндік бітімі бар екі томдығын қадала оқып шыққан соң, аз-кем пікір білдіруді мақұл көрдік. Бірінші том «Уа, Ақсораң» деп аталады. Ақсораң «Уа-ай, Ақ­сораң, Тұрсың ба етектегі елді елемей, Төбеңде – жұлдыз, тө­менде – ұшқан құс қалып», деп жыр­лаған тау аты. Тау атын алған кітапта сол таудай биік ойларды өрбітеді. «Менің досым – досы барлық Пушкиннің, Менің досым – қасы барлық Дантестің», деп Пушкин туралы өлеңін түйіндейді. Автор бұл арада ұлы ақындар бір ұлттың емес, адамзаттың ар­қа сүйер шырқау шыңы екенін аңғартады. Томдардағы сүбелі шығармалардың қатарында «Ға­сырдың жиырма сәті» деген топтама екенін айту парыз. Бұл дүние бұрынғы «Социалистік Қа­зақстан» қоржынында бес жыл жатып, ұлтымыздың арғы-бергі тарихын жетік білетін Ақселеу Сейдімбектің қолдауымен жарыққа шыққан екен. Жиырма сәт – жиырма тақырыпты таратып айтады. Зұлмат жылдардағы сұмдықтар көз алдыңнан тізбектеліп өткенде, төбе шашың тік тұрады. «Ақ патша тақтан құлады, Алашқа келіп Азаттық – Мағжандарымды сынады – «Халық жауы» деп – мазақ қып!» десе, одан кейін: «1944-тің күзі еді. Му­за елі болатұғын – Мұз елі...» дейді. Осылайша толғай беріп, Арқа төсіндегі елордаға жеткенде: «Қараормансыз қалғанда қайтер-ек деп, Қамыққан жұрт қазықтан қайта көктеп, Қараөткелдің қақ жарып топырағын, Қайта қаулап шығып тұр Бәйтерек боп!.. Ар-ұяты ұлтымның, бәрі – осында, Адамзатпен түсіп бір жарасымға, – Астана тұр аспани көпірдейін, Алла менен Алаштың арасында», деп бір түйіп тастайды. Соңғы байламы: «Алтынға аптап асығыңды, Босап бір сәт мұңды ойлардан, Қарсы ал Жаңа Ғасырыңды, Алаш-Анам, Күнді айналған! Тектілері гүлге айналған, Тексіздері күлге айналған...» дейді. Мынау заманда әттеген-ай дегі­зетін пенделік жайлы «Кресло – бюрократ» атты өлеңнен алар тағылым аз емес. Оқып көрелік: «Талантты да тастайтұғын ысырып, Дөңайбат қып сөйлегенде ісініп – Кресло дейтін тақтың үстінде, Пайда болды Кресло – Кісілік. Талай залды өктем үнмен жаңғыртып, Талай зілін көкейінде қалды іркіп. Серік түгіл, Мұқағали келсе де, Қабылдамай жібереді қаңғыртып! Оған енді қай құдірет тең келер? Шығып көрсін өз кү­шіне сенген ер! Көз сүзіп тұр Крес­ло – Құдайға, Орындық боп кеткен өңкей пенделер!.. Баяғыда өлген марқұм тірілді, Кресло дейтін тақтың үстінде... Қонақта да оның орны жоғары, Бәйек боп жүр Орындықтар Қоғамы. Отырып ап Кресло – Ақымақ, Неше түрлі фәлсафаны соғады!», дейді. Сол секілді «Латын тілі» деген өлеңді түсіне алсақ, астары қалың айтары мол. Түйінін: «Зәрем ұшады есіме түскенде, Латынның Соңғы Ақыны», деп байлам жасайды. «Махам­бет­тің моноло­гында»: «Өзекті жанға – бір өлім!» – деген, Өр едің нет­кен, қазағым! «Күрес!» – дейтұғын жүр күш қа­нымда, Құдайым – жырым, құлыным. Зұлмат күштермен жұл­қысқанымда, Жұлынсын менің жұлыным!», дейді ұлы қазақ. Ал кезінде Шерағаң, Шерхан Мұртаза сүйсіне жазған «Қасқырлардың монологы» керемет дүние. «Иттермен бірге туысқан болсақ, не болды – ата тегіміз?!» дейді бөрілер. «Бой­да қан барда құрушы ма еді тек деген, Темірге иленіп не түр­лі? Цивилизация! Мен сені жек көрем – Үрейлі үндіс секілді» – бұл «Цивилизация» өлеңінің бір шумағы. Ақын «цивилизация» деп сіңір созғаның қалай болады, сақтықта керек шығар дегенді үндістер тағдыры арқылы есіңе салады. Кенесары туралы өлеңі де терең ойға қалдырады. Ақын қозғаған тақырып адам­дыққа жетелейді. Арамза­лықтан алшақ жүргізеді. Көл­гір­сімейді. Ақиқатты бүкпейді, бүге­жектемейді. Тілін жасырып, тісін көрсетпейді. Әр ойы тереңнен тамыр тартады. «Бір иығымда – Періште, Бір иығымда – Сайтаным» деп артынан: «Ақыл-естен адасқан, Ақы­мақ жан екенмін. Абай туған Алашқа, Ақын болған – не теңім» дейді. Екінші том ХХІ ғасырда ту­ған өлеңдер мен эсселерден тұ­рады. Жарнама деген жарапазанды қарасөзбен айтып, қатесін тізумен сілелеп едік. Оны ақын енді өлең жолдарына түсіріп, «Шүршіт, қалмақ жеңе алмаған жерді кеп, Жаулап алды жарнамасы Сайтанның... «Сұлу қыздар» – Ай өңді. Келіп қалған бізге, Тастап қай елді?! Мұнысы не, сонда қазақ, немене, Көрмеп пе екен тыр жалаңаш әйелді?!», деп айтқанда жонарқаңнан сойылмен осқандай күй кешесің. «Ұлттық ұят, ұлттық менталитетіміз қайда қалды?» – деп күйінесің. Артынан ақынның «Сақ бол қазақ, ұрпағыңды жат қылыққа әуестендіріп, бармағыңды шайнап қалма?!» деген ащы үні естілгендей болады. Тағы бірде «Ғаламда бөлек Қазтуған сынды данада – ой. Көз тоқтар, шіркін, қара ғой, Дана, Дара ғой: Абайды ешкім қазақша оқи алмайды, Оқитын оны – Алла мен Алаш қана ғой...» деп жар салады. Өтежан Нұрғалиевқа арнаған реквиемінде «Оны өзіне шақырды от, Шақырды өрт, Сонда Өтежан өзегінен сапырды от. Түркі жұрты бұ дүниеге не батыр боп келеді, Келеді не – Ақын боп!», десе Мұхтар ағасына «Мағауин – Алаштың бір алдаспаны. Алаштың аспанында жарқылдаған! Ақиық қанат қағып, көкке жөнеп, Қарғалар жерде қалды қарқылдаған...», дейді жалтақтамай төтесінен тартып. Қазақ поэзиясының бес дәуірі туралы толғауы да толымды туындылар санатында. Шәкәрім, Мағжан, Жұбан, Төлеужан, Кең­шілік жайлы шумақтар шұрайлы ғана емес, шымбайға батса да шындықтың шырпысын тұтатып, қоламтасынан өлең өрнектерін өреді. Шәкәрімге келгенде «Поэ­зия – демін ішке тартып тұр, Жидебайдың тұсында. Дантес – Қарасартовтың, Мылтығының ұшында», десе Мағжан өз моноло­гында: «Мен – Мағжан... Өткен өмір – түс міне. Бас ием жоқ. Уа­қыт деген күштіге: Жарты ғасыр жерде жатып... Исадай, Жан­таласып шықтым жердің үстіне!» дейді. Жұбан жайлы: «Мен Жұбанмын Бас имеген құлдыққа... Ұрғызбаңдар ұлдарымды басынан, Жұлғызбаңдар қыздарымның шашынан!» деп, Төлеужан Ысмаилов туралы «Сөйледі ол жырына от өріп, Тәкаппар өр басын өңезге игізбей. Жыр – Қыран Талантты әкетті кө­теріп, Аяғын жерге тигіз­бей... Ах, Төкең! Қош, Көкем!» дейді. «Керемет бір Ақын бар ед қазақта, Кетті ақыры ол боздақ та – жүректен... Бақұл бол, бауырым! Сәби жаны бұлқынып, Далаң қалды – айғыз-айғыз жыртылып» – бұл Кеңшіліктің бейнесі. Міне, жоғарыдағы жыр жампоздарының тағдырын осылай баян етеді. «Жиырма бір жыл» атты поэмадан алар тағылым мол. Сыдыртып емес, әр жолына үңіліп, зердеңнен өткізсең көп жайға қанығасың. Бір ғана: «Көктей өткен, Жаһан, сені Көк Түркінің көзі боп – Қазақ деген – Ақан сері. Өлеңі – бар. Өзі – жоқ. Ертеңгі күн елес әлі. Бұлдырап тұр шашып от. Қазақ деген – Кенесары. Денесі – бар. Басы – жоқ...». Бұл да қазақ жұртының бодан заманда кешкен қасіретінен, тартқан азабынан мағлұмат береді. Бұл томдағы келісті бір туын­дылар «Антипоэзия» атты бөлім­ге жинақталған екен. Мұны қара­сөзбен жазылған жыр десек те жарасады. Қасым (Аманжолов), әнші, ақын Әсет (Найманбайұлы), Ебіней (Бөкетов), Әлімхан (Ерме­ков), Темірхан (Медетбек), Фари­за (Оңғарсынова), Нұрмахан (Оразбеков), Баянғали (Әлімжан) туралы эсселер де ерен. «Көк «Тәңірі – Көгімде, Көк Түркі – же­рімде еді. Бір кие бар менің тегімде, Кеудемді керім жыр кер­неді», деп от болып лаулар жыр қо­ламтасын үрлеген Ақсұңқар жыр­дың иесі Ақсұңқарұлы Серік­тің екі томы тұнып тұрған ұлттық рух, ұлттық болмыс, жоғалып кетпеу, жойылып тынбау жолындағы қажыр-қайрат – бәрі өлең өрімде бірде ойға батырып, бірде сер­пілтіп, бірде сергітіп, бірде қыран­дай қанаттандырып отырады. «Ақын – үндестік ұлы» (А.Блок) деген осы шығар. Сүлеймен МӘМЕТ, «Егемен Қазақстан»