Мемлекеттік тіл – егемендік еншісі

Біріккен Ұлттар Ұйымының 21 ақпанды әлем халықтарының тіліне арнап, Ана тілі күні деп белгілеуіне орай, ол жыл сайын аталып өтіп келеді. Өйт­ке­ні, бұл әр халықтың тіні, ділі, рухани төлқұжатына деген құрмет дей отырып, біз бүгін жұртшылық назарына туған ті­ліміздің бүгінгі жай-күйіне арналған мақаланы ұсынып отырмыз. Халқымыздың ғасырлар бо­йы армандаған тәуелсіздіктің та­ңы ат­қанына да жиырма жылға аяқ басты. Еліміз егемендік алып, бо­лашаққа сенімді қадам жасағалы өмірімізде қаншама жарқын жа­ңа­лықтар болды. Тә­уел­сіздіктің тұ­ғырын бекітуге жұ­мылған халқы­мыз жасампаз­дық­тың жарқын жол­дарына со­ныдан соқпақ тартып, қо­ғамдық дамудың өзіндік өзге­ріс­терін жасай білді. Тәуелсіздікпен ілесе келген игіліктер қаншама. Соның бірі де бірегейі – қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуы деу орынды. Бұл әс­те де оңай бола қойған жоқ. Қазақ тілін төрге оздыру көптеген тегеурінді қарсылық­тарға душар болды. Шү­кір, сол бодандықтың құрсауы қысып тұрған кездің өзінде бүған қол жетті. Сондықтан да бұл үлкен жеңіс болатын. 1989 жылы 21 жел­тоқсанда қабылданған «Қа­зақ­стан Республикасындағы тіл ту­ралы» тұңғыш Заңда қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесін ал­ды. Мұның өзі халқымыздың тә­уелсіздік жолын­дағы күресінің ал­ғашқы жеңіс­те­рінің сүбелісі еді. Бұл тәуел­сіз­дік­тің талабы, еге­мендіктің қадамы болатын. Мұның өзі кешегі кеңес­тік ке­зеңде есіктен сығалап тұрған қа­зақ тілін төрге оздыруға, оның қол­дану аясын кеңейтуге серпін берді. Ал, біздің облыстағы сол егемендіктің елең-алаңындағы жағ­­­дай көңілге қаяу түсіретін. Іргелі жиындарда қазақ­ша сөй­леуге өз­ге емес өз ұлты­мыздың аза­маттары да шегіншектеген кез еді бұл. Қа­зақ мектептері жап­пай жабылып, барының да ба­зары тайған-ды. Міне, тәуел­сіздіктің таң шапағының нұрлы сәулесі осы қалың тұманды сейілтуге жол ашқаны қазіргідей есімізде. Мемлекеттік тіл мәрте­бе­сіне ие болған қазақ тілінің мә­селесі Елба­сының назарынан еш­қашан тыс қалып көрген емес. Біздің басқарма да бұл ба­ғытта бірталай жұмыстар атқа­рып келеді. Соңғы жылдары ға­на мемлекеттік тілдің дамуына байланысты облы­сымызда рес­публи­ка­лық дең­гейде үш рет семинар болып өтті. Әсі­ресе, 2009 жылы Ақтөбеде өт­кен ономастика мәселесіне қа­тысты рес­­пуб­ликалық жиын күр­делі мә­селе­лердің түйінін шешті. Облыста әлденеше рет ұлттық тілдің бү­гіні мен ертеңі жайлы салиқалы бас­қосулар ұйым­дас­тырылды. Ке­­­шегі кеңес дәуірінде тұрғын халық­та­рының басым бө­лігі өзге ұлт өкіл­дері болған Мәр­төк, Қобда, Алға, Хромтау ау­данда­рында тұрақты өт­кізілген тілге байланысты көшпелі семи­нар­лардың қайтарымы зор. Сөз жоқ, бұл іс-шаралар мемлекеттік тіл­дің дамуындағы жақсы қа­дам­дар болып отыр. Облыс әкімінің арнайы қау­лы­сымен 2006 жылдың бірінші қаң­тарынан Ақтөбе облысы мем­­лекеттік тілге көшті. Осы сәт­тен бас­тап облысымыздағы ұлт­тық тілге деген көзқарас, түсінік күрт өзгерді, қазақ тіліне шын жаны ашитын ұлтжандылар қа­тары кө­бейе бастады. Жалпы об­лыс әкімі Елеусін Сағындықов бас­шы­лық орын­тағына отырған күн­нің ерте­сіне-ақ әңгімені мемлекеттік тілден бастағанын да сөз орайында айта кетсем деймін. Енді өткенге көз жүгіртіп, бүгінгі жеткен жетістікті саралап көрелік. Тәуелсіздік тұғырының қада­сы қағылған 1991 жылы жағдай қалай еді? Ақтөбе облысында 438 бала­бақшаның 127-сі ғана қазақ ті­лінде тәрбие беретін. Немесе қа­­­зақ тілінде тәр­биеленушілер небәрі 2 пайыз­ды ғана құрайтын. Бүгінгі таңда 219 балабақшада қа­зақ тілінде тәр­бие­ленетіндер са­ны 20319 бүл­дір­шінге жетті. Не­месе 79 пайызды құ­райды. Об­лыс­тағы мектептерге келетін бол­сақ, 1991 жылы 514 мектептің 265-і немесе 52 пайызы ғана қазақ тілінде білім беретін болса, 2010-2011 оқу жылының көр­­сет­кішіне үңілсек, қазақ тілінде білім алу­шылар 74 пайызға жеткен. Демек, мемлекеттік тілдегі оқы­туды бала­бақшадан, мектептен бас­тау қажет деген қағиданың об­лыста жолға қойылғанын жиырма жыл­дық талдау дәлелдеп отыр. Мемлекеттік тілді қолдану ая­сын кеңейту мақсатында соңғы жыл­­дары жасалып жатқан жұ­мыс­тар ұлттық тілдің тұғырлы­лығын бекіте түсті. Бүгінгі таң­дағы мемлекеттік тіл сая­сатының алға қой­ған міндеті – қоғамдық өмірдің бар­лық саласында мемлекеттік тіл­дің кең ауқымды қол­данылуына жету бол­мақ. 2007-2010 жылдар аралы­ғында облыс ау­ма­ғында мем­лекеттік тіл саяса­тын жүзеге асыру мақсатына бө­лінген қаржы көлемі 45 пайызға, ал мемлекеттік тілді үйренуге тап­сырыс берген мекеме-кәсіп­орын­дардың саны 21 пайызға артты. Бұл мемлекеттік тілді оқу­ға, үйренуге деген үлкен құл­шы­нысты байқа­тады. Қазақ тілінде оқу-тәр­бие беретін балабақ­ша­лар­дың үлесі өткен жылы 2009 жылмен салыс­тырғанда 4 па­йызға, қазақ тілінде білім беретін мек­тептердің үлесі тағы да 1 па­йызға көбейді. Яғни, жыл сайын ілгерілеушілік бар. Облыста тұратын этностар тіл­дерін дамытуға мемлекеттік қолдау жүйесі құрылды. Өңірді ме­кен­дейтін өзге ұлт өкілдерін бауырға тартып, олардың өз тілін, сонымен бірге мемлекеттік тілді білуіне жағ­дай жа­салды. 2006 жылдан бері жексенбілік мектептерде 1239 өзге ұлт өкілдері мемлекеттік тілде және өз тілдерінде оқып жатыр. Оларды оқыту мақ­сатына 20 млн. теңге көлемінде қаржы бөлінді. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ономастикалық жұ­мыс тұжырымдамасының негізгі ба­ғыттары мен іске асыру тетіктерінде айқындалғандай, елімізде әкім­шілік-аумақтық бірліктердің атау­ларын ретке келтіру, елді мекендерді қайта атау және тарихи гео­графиялық атауларды қал­пына келтіру бүгінгі күннің ең басты мә­селесіне айналып отыр. Жалпы мемлекеттің нығайып қалыптасуында байырғы жер, су, елді мекендердің тарихи атауын қай­тару – ерекше орын алады. Бәріңізге мәлім, кешегі кеңестік иде­ология аз санды ұлттардың тегін тануына, бабасын қастер­ле­уіне, тілі мен дінін құрмет­теуіне еш мүм­кіндік бермеді. Сондай жағдайдағы өңір – осы Ақтөбе об­лысы еді десек, тә­уел­сіздік бұл жайтты түбе­гейлі өзгертті, тілімізді, дінімізді, ділімізді түгендеудің сәті түсті. Онан соң өткенімізге ой сал­дық, жет­піс жылда мүлдем жоға­лып кеткен асылдарымызды іздеуге көш­тік. Ұмы­тылған батыр­ларды, ұлты­мыз­­дың ардақтылары мен зиялы­ларын қайта тірілтудің ау­қымды бағдар­ла­малары өмірге келді, көп іс тын­дырылды. Жаңа бағдарлама негізінде басқарма­ның 3 жылдық жос­пары дүниеге келді. Осылай 1991 жылдан бері 167 елді мекен, село­лық округ атаула­рының бүгінгі таңда 122-сі тарихи атауларымен қайта қа­уышты. Бұл іс оп-оңай орын­­далған жоқ. Басқарма маман­да­ры республика, облыс ғалым­да­рын топоними­ка­лық атауларды зерттеуге жұмыл­­дырды. Алды­мен «Ақтөбе об­лы­сы­ның то­пони­ми­калық кеңіс­тігі», «Фи­зи­ка­лық-гео­гра­фиялық атау­лар анық­­­тамалығы» жинақ­талды. Тұң­­ғыш рет облыс­тағы бү­кіл ау­дан­дардың қазақ тіліндегі кар­тасы жасалды, ол баспадан ба­сылып шы­ғып, түгелдей тегін таратылды. Өткен жылы жаңа атау­лар енгізілген картаны қайта шы­ғару жүзеге асты. Сонымен қатар, облыс көлемінде өзгер­тілген бүкіл елді мекендер көр­сетілген атлас да­йын­­далды. Ақ­төбе қаласының елді мекен, жер-су атауларына те­рең әрі ғылыми негіздемелік зерттеулер жасал­ды. Ғалымдар Ре­сейдің көрші­лес Орын­бор және Мәскеу қала­ла­рында, Ал­маты қа­ласында бо­лып, ондағы мұ­ра­ғаттардан дерек көз­дерін тапты. Осындай игі істің нәтижесінде бұрын мүл­дем ұмы­тыл­ған ауыл­дар өз байырғы атау­ларына қайта ие болды. «Сана» тәуелсіз ақпа­раттық зерттеу ор­талы­ғына берілген тапсы­рыс­тың көмегімен «Ақ­төбе облы­сы­ның то­понимикалық жүйесіндегі атау­лар­дың өзгер­тілуі» атты зерт­­теудің ал­ғашқы екі томы жарыққа шықты. Қазір үшінші томы да­йындалу үстінде. Тәуелсіздік алған жылдарда ат­қарылған жұмыс алда да ар­насын кеңейте түспек. Елбасы Нұр­сұлтан Назарбаев өзінің Қа­зақ­стан хал­қына биылғы Жол­дауында «Қа­­­зақстандықтардың өзіміз өмір сүріп, елімізді жақ­сылықтарға бастап бара жатқан туған жерге атауын берген мемлекеттік қазақ тілін құрметпен және лайықты оқып-үйрене бас­тағандығын атап өтудің өзі қуа­нышты. Бүгінде мемлекеттік тілді еркін меңгерген ересек тұр­ғындардың үлесі басым көп­шілікті құрайды. Бұл тәуел­сіз­діктің орасан зор жетістігі» де­уі­нен-ақ көп нәрсені аңғаруға бо­лады. Міне, тәуелсіздік талап­та­рының орындалып жатқаны­ның айқын бір мысалы осы. Елба­сы­ның «он жылдан кейін мектеп бітірушілердің 100 па­йызы мемлекеттік тілді біліп шығатын бола­ды» деп нық сеніммен айтуының өзі мемлекеттік тілдің қолданылу аясын ке­ңейтудегі қол жеткен табыс­та­рымыздың қомақты екенін дә­лел­дей түссе керек. Сексенбай КҮЛІМБЕТОВ,  Ақтөбе облыстық тілдерді дамыту басқармасының бастығы.