Ақпараттық технология алымы

ғылыммен ұштасса нәтиже береді 2015 жылғы 15 желтоқсанда Тәуелсіздік күні қар­саңында сөйлеген құттықтау сөзінде Елбасы: «Әр­бір елдің жылнамасында оның жаңа тарихының бас­тауы болған тағдыршешті таңдар болады. Біз үшін жаңа дәуірдің арайлы таңы 1991 жылы 16 жел­тоқ­санда атты. Сол күні әлем көгінде «Қазақстан Респуб­ликасы» атты жаңа жұлдыз жарқырай туды», – дей келіп, халқымыз Тәуелсіздіктің мызғымас тұғырын бекітіп, Мәңгілік Ел болуға бет бұрғанын атап өтті. ХХІ ғасыр – ақпараттық ғасыр, жаңа техноло­гия­­лар ғасыры. Әлемдік ақпараттық технология­лар кеңіс­тігінде жастардың жаһандық білім алуының негізінде Қазақстанның ақпараттық әлемі де заман талабына сай деңгейде дамып келеді. Бұл  ақпараттық технологиялық өрлеулерімізді респуб­лика­мыздың ғылым саласындағы мемлекеттік  сая­сатының жемісі деп білеміз. Сондықтан, нақ осы салаға қызмет ету үшін құрылған біздің  Ақпараттық және есеп­теуіш технологиялар институты өзінің зерт­теу жұмыстарын ғасыр сипатына, ғасыр дең­гейіне отандық ақпараттық-технологиялық құнды­лық­тарымыздың сай болуын  қамтамасыз етуге бағыттайды. Шаңырақ көтергеніне 25 жыл толған бұл ғылым мекемесін тәуелсіздік жемісі десе болады. Институт ұйымдастырылған күнінен бас­тап, ақпараттық технология және республиканы ақпараттандыру бағдарламасын ғылыми тұрғыдан қамтамасыз ету мен басқару саласында іргелі де қолданбалы зерттеулерді жүйелі жүргізіп келеді. Өткен жылы Елбасымыз Ұлт Жоспары – «100 нақты қадам» бағдарламасын ұсынып, онда қоғамдық дамудың барлық саласындағы атқарылар жұмысты айқындап берді. Бұл, ғылым саласына да үлкен серпіліс беріп отыр. Енді АЕТИ-дің ғылыми қызметінің негізгі бағыт­тары қандай дегенге тоқталсақ, бірінші, ақпараттық және есептеуіш технологиялар; екінші, ақпараттық қауіпсіздік; үшінші, нарықтық экономикада желілік емес динамикалық жүйелердің дамуын параметрлік реттеу теориясы; төртінші, бейнелерді тану, жіктеу және шешімдер қабылдау теориясының мәселелері; бесінші, динамикалық жүйелерді оңтайландыру және оңтайлы басқару; алтыншы, күрделі объектілерді болжау мен басқарудың интеллектуалды сарапшы жүйелерін жасаудың модельдерін, әдістерін және ақпараттық технологияларын әзірлеу; жетінші, қазақ сөзін синтездеу және тану мәселелері; сегізінші, робот-техникалық жүйелер, тағы да басқа салалар бо­йынша іргелі зерттеулермен айналысуда. Жиырма бес жылдың ішінде ғылыми-зерттеу инсти­туттың негізгі жетістіктеріне тоқталсақ: тепе-теңдік жай-күйі жалғыз емес динамикалық жүйе­лердің қозғалыс тұрақтылығы тұрғысынан жаһандық асимп­тотикалық орнықтылығына арналған мате­мати­ка­лық модельдері зерттелді, бұған қоса, фазалық жүйе­лердің математика­лық модельдері әзірленді және күрделі электрэнергети­калық жүйелердің орнықтылық, тұрақтылық және басқарушылық шарттары алынды, Қазақ­стан экономикасының макроэкономикалық модельдерінің жиынтығын қалып­тастыру әдістері, орнықтылық және өзгермелі­лік жағдайлары оның көрсеткіштерін бағалау әдістерінің параметрлік реттеу теориясы ұсынылды. Институтта жасалған тез әрекет етуі мен крипто­тұрақтылығы жағынан баламасы жоқ электронды цифрлық қолтаңбаны шифрлау мен қалыптастырудың отандық түпнұсқа алгоритмдерін жүзеге асыратын ақпарат қорғаудың бірегей технологиясы әзірленді, өзге де тақырыптар сараланды. «Робот-техникалық жүйелер және машиналық бағдар» жобасының шеңберінде робот-техникалық кешен әзірленіп, құрастырылды. Оның ішінде: ғылы­ми мақсаттарға арналған ұялы платформа, кедер­гілерді орағытып өтуге арналған арнаулы ұялы робот, әскери және арнаулы азаматтық қыз­меттерге арналған машиналық бағдарға негіз­дел­ген шынжыр табанды ұялы платформа бар. Институтта 9 ғылыми зертхана жұмыс істейді. Олардың қатарында ақпараттық қауіпсіздік, профессор М.Айдарханов атындағы бейнелерді танып білу және шешім қабылдау, ақпараттық жүйенің ерек­шелігі және теориялық модельдер, жүйені интеллек­туалды басқару және болжау, математикалық кибер­нетика және есептеуіш технологиялар, матема­тика­лық және компьютерлік модельдеу, басқа да зерт­ханалар бар. Қазіргі таңда сол зертханаларда өз сала­сын жетік білетін профессорлар мен академиктер, ғылым докторлары мен кандидаттары табысты еңбек етуде. АЕТИ ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәти­желері елімізде лайықты орнын алып қана қоймай, шетелдіктердің де назарын аударуда. Lecture Notes in Engineering and Computer Science, Advances in Systems Science and Applications, Complex Variables and Elliptic Equations, International Journal of Speech Technology, International Journal of Mathematical Analysis, т.б. шетелдік және ресейлік рейтингтік журналдардағы жарияланымдар дәлел болады. Институт жыл сайынғы халықаралық азиялық «Күр­делі жүйелерді оңтайландыру мәселелері» атты семи­нарды ұйымдастырушылардың бірі болып табылады. 2008 жылдан бастап жыл сайын институт ғалымдары РҒА корреспондент-мүшесі С.Кабанихин, профессор М.Ахмет, ҰҒА коррес­пондент мүшесі, М.Қалимолдаев «Бейжелілік жүйелерді математикалық модельдеу» атты Қазақстан-Ресей-Түркия халықаралық ғылыми семинарына бастамашы болып келеді. Ғылыми жобалар бойынша мемлекеттік тапсырыстарды орындап грантқа ие болу қажеттігі туындап отырған тұста ғалымдарға ескі сүрлеуден шығып, бәсеке бәсіне төтеп беру қажет болып тұр. Бұл істе де толғақты мәселелер баршылық. Атап айтар болсақ, ғылыми жобаларды қаржыландыру ең төменгі жағдайда десек, артық айтқандық емес. Жоба­ны орындауға бөлінген уақыт тым аздық етіп жатады. Кейбір жобалардың ауқымдылығы белгі­ленген мерзімге сәйкес келмейді. Асығыстық – шала­лық­қа ұрындырады. Оның үстіне жоба бо­йынша жұмыс атқаратын ғылыми қызметкерлер санының аздығы да зерттеу жұмысына кері әсерін тигізбей қоймайды. Ал ғылыми жобаларға жеке кәсіпкерлерді тарту, ірі компаниялармен серіктес болу жағы да кемшін соғып жатады. Себебі, өлшеулі уақытта олармен жұмыс істеуде оңайға соқпайды. Тіпті, тексеруге берілген жобалар қысқарқарып қалады. Бұл ғылыми ізденістерге кері әсерін тигізбей қоймайды. Иә, информатика мен ақпараттық технология маңызы күн санап арта түсуде. Жекелеген адамдардың, сондай-ақ тұтас ұйымдардың, тіпті, мемлекеттің қызметі олардың ақпаратқа қол жеткізуі мен қолда бар ақпаратты тиімді пайдалану қабілеті дәрежесіне байланысты. Осыған орай, зерттеу нысаны ақпарат болып табылатын ғылымның өзектілігі барған сайын артатын болады. Соңғы жылдар ішінде институтқа көптеген жас­тар келді. Біздің жас ғалымдарымыздың жартысынан астамының жасы 35-ке толмаған. Институт жас ғалымдарының грант алу қызметін арттыру бойынша және оларды көрнекті ғалымдардың жетекшілігімен іске асырылатын ғылыми жобаларға тарту ісін ұйымдастыру жұмыстары жүргізілуде. Жас ғалымдар өздеріне лайықталған ғылыми кон­­курстар мен бағдарламаларға жүйелі түрде қаты­суда. Білікті кадр­лар даярлаумен белсенді түрде ай­на­­лы­сып келеміз. Мысалы, институт базасындағы ма­гис­­т­ра­турада – 30, PhD докторантурада – 23 адам оқыса, олар­дың 5-еуі ғылыми жұмыстарын сәтті қорғады. Халықаралық ынтымақтастық шеңберінде 20 ғылыми және білім беру ұйымдарымен ғылыми-техникалық ынтымақтастық жөнінде келісімшарттар жасалып, меморандумдарға қол қойылғанын да айта кетсек дейміз. Ақпараттық әдістер ғылыми қызметтің барлық саласына кеңінен енгізілуде. Компьютерлік және телекоммуникациялық технологияларды ақпа­рат­тандыру, конвергенциялау, қазіргі заманғы ақпараттық жүйелерді ғылым мен білімнің салаларына кеңінен қолдануға өтуде білім алу мен оны жинақтап қорытудың, оны тарату мен пайда­ланудың жаңа деңгейге көтерілуін қамтамасыз етеді. Ақпараттық қамтамасыз етудің лайықты жүйесінсіз экономика және әлеуметтік саланың ешқайсысында, оның ішінде білім беру мен ғылым саласында прогреске қол жеткізу мүмкін емес. Қазіргі заманғы әлемдік өркениеттік қоғамдастық жаңа сапалы деңгей – ақпараттық қоғамдастыққа өтуде. Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатында экономиканы көтеру мәселелеріне барынша көңіл бөлінген. Оларды шешудің тиімділігі респуб­ликамызда ақпараттық кеңістік қалыптастырумен де, әлемдік ақпараттық қоғамдастыққа енуімен де тікелей байланысты. Мұндай жағдайда ғылым мен ақпараттық кеңістікті ұштастыра отырып ілгерілету қажеттігін өмір алға тартып отыр. Өркен МАМЫРБАЕВ, Ақпараттық және есептеуіш технологиялар институты бас директорының орынбасары, PhD докторы