«Арал өлмейді»

Ақмешітке аяқ басқалы тілімізге мына тіркес орала береді: «Арал­дың табанынан су кеткенмен, Халқының жүрегінен жыр кет­кен жоқ». Сыр сүлейлерінің соқ­пағы­мен тамаққа салынып ай­тыл­атын осы әннің әуені де сана­мыз­ға ұя салып алған. Бір кетпейді. Аралдың ағеден жұрты қан­ша­ма азапты бастан өткерді. Арал туралы айтыла бастағанда алды­мен өкініш аралас өксік келеді та­маққа. Сол өксік талай адамның көз жасы боп жерге тамды. Бірақ жанарлардан сорға­ла­ған жаспен Аралды толтыра аласың ба? Көздің жасы көмек беретін болса, осы уақытта Арал­дың ай­дыны шалқып жататын еді. Жү­йелі жұмыс, нәтижелі жоба, нақты іспен ғана тартылған теңіз­ге көмек береріміз хақ. Және ондай көмек жасалып жатыр. Мә­се­лен, кіші Арал жобасы. Дегенмен, бүгінгі сөз Аралға жасал­ған нақты көмек туралы емес. Апат­ты аймақ жайында түсірілген деректі фильм турасында болмақ. 1989 жылы камерасын көте­ріп Сергей Әзімов келді облыс­қа. Мақ­саты – Арал туралы деректі фильм жасау. Теңіздің тар­тылға­нын, халық­тың үдере көш­кенін, ай­мақ тұрғын­дарының ты­ныс-тір­шілігін тас­паға бас­пақ­шы екен. Қай­ғы әке­ліп жат­қан қасіретті бет­­пердесіз, бүк­пе­сіз ашып көр­се­туді міндет са­нап­ты. Өзі Арал­дың қа­ра­қалпақ жа­ғында дүниеге келген режиссер Тұ­ран аймағындағы тар­ты­лып бара жат­қан теңіздің тағ­ды­рына араша түс­пекші бол­ған сияқ­ты. Содан сол жылы «Жоқ­тау» деген деректі фильм өмірге келді. Басын ашып айтатын мәселе: фильм жылап-сықтаудан тұрмай­ды. «Құрып барамыз, тіршілігіміз тоқ­тап қалды» деген пессимистік ой да жоқ. Әрине, әр сыныпта отыр­ған төрт-бес бала, қаңыраған үйлер, қаң­тарылған кемелер, жел суырған құм, арса-арсасы шыққан теңіздің табаны, ата кәсібінен ай­рылған ха­лық, ауын арқасына ілген балықшы, бәрі-бәрі көрсеті­ле­ді. Бірақ негізгі идея бас­қада жа­тыр – жайсаң жұрт туған же­рін қи­майды. Өскен, өнген, өр­кен­­д­е­ген аймағын тастап кете ал­май­ды. Алтын бесігін өзге бір жұ­мақ­­тай жерге айырбастамайды. Ру­хы ас­қақ, өресі биік, туған жер ту­ра­лы тү­сінігі елден ерек адамдар көр­­се­тіледі. Олар «Аралдың шал­қып жат­қан кезін көрдік. Осы теңіз­ден несібемізді тердік. Енді туған жер ты­ғырыққа тірелгенде, тастап кетпейміз» дейді. Олар үшін Арал эко­ло­гия­лық апат аймағы емес, кіндік қа­ны тамған жер. «Ер туған жеріне, ит тойған жеріне» деген мақал осы адам­­дарға қаратылып айтылған ба дерсің. Жоқтау жырының қай кез­­де ай­ты­латыны қазаққа белгілі. Азалы жыр қа­бырғаңды қайыс­ты­рар қай­ғы­да ай­ты­лып, қабірдің ба­сына бара алмаған қазақ әйелдерінің шерін тар­қатуының бір жолы іспеттес. Әзімовтің фильміне «Жоқтау» деп ат беруінің сыры да осында жатқан сияқты. Фильм өмір­ге жолдама алғаннан кейін ха­лықаралық кинофестивальдерден жүл­де алып қайтты. Ел ерекше ықы­ласпен қа­рады. Қасіретті аймақтың қай­ғы­сын жете түсінгендей болды. – Осыдан екі жыл бұрын «Жоқ­тау» фильмін көрдім. Аса үлкен тебіреніспен қарап шықтым. Шын тол­қыдым. Халықтың қайсар­лы­ғы­на тән­ті болдым. Содан «неге осы фи­льм­нің жалғасын түсірмеске?» деген ой келді. Сергей Әзімовке хабарласып, ойымды айтып едім, екеуміздің пікіріміз бір жер­ден шықты. Аралдың қазіргі жағ­да­йын 20 жыл бұрынғы кезеңмен са­лыс­­ты­руға келмейді. Кіші Аралдың ар­­қасында аймаққа жан кірді. Балық шаруашылығы жанданды. Халық елге қайта орала бастады. Сөйтіп, біз «Жоқтау» 20 жыл өткенде» деген фильм түсіру керек деген шешімге келдік,– деді облыс әкімі Болатбек Қуандықов фильмнің тұсаукесерінде. Деректі фильм екі бөлімнен тұ­рады. «Жоқтау» 20 жыл өткенде» деп аталады бірінші бөлім. Онда осыдан 20 жыл бұрын түсірілген «Жоқтау» фильмі беріліп қана қоймай, Аралдың қазіргі бейнесі де салыстыра көрсе­ті­леді. Режиссер 20 жыл бұрынғы жүр­ген ізін қайта басып, сол кездегі кейіпкерлерін тауып, сөйлетеді. Фильм­нің негізгі кейіпкерлері Шудабай Ілиясов пен Әзиза Амановалар. Тақсы­рет­ті жыл­дары ел көшіп жатқанда бұ­лар туған жерден кетпей табандап оты­рып алған адамдар. Қайта жаңа­дан үй салып, осы жерден түлей­тін­дерін айқын танытқан. Ерлі-зайып­ты­лар қыз ұзатып, келін түсіріп, немере сүйіп отыр екен. Фильм қай тұрғыдан алсаңыз да қос өрім болып өріледі. Аралға қатар құйған Жейхұн мен Сейхұн сияқты. Жиырма жыл бұрынғы жағдай мен қазіргі кезеңді қатар көрсетуді қосөрім демеске бол­май­ды. Одан бөлек, теңіздің Қа­зақ­стан беті мен Қарақал­пақ­стан жағы да қатар көрсетіледі. Про­блемасы бірдей айтылады. Жиырма жыл бұрын Аралға су қайта оралады дегенге сенгендер аз еді. Дегенмен, ел басшы­лы­ғы­ның сындарлы саясатының арқа­сында теңіздің табанына су жетті. Кіші Аралдың екінші өмірі бас­талды. «Жоқ­тау­дың» жал­ға­сын тү­сіру­дегі не­гізгі идея да осы болса керек. Фильмнің екінші жартысы ба­лық ша­руашы­лы­ғы­ның жандағанынан бас­­­та­ла­ды. Бұл Арал­ға шын мә­нінде тір­ші­ліктің қай­­тып келгендей бейнесін си­паттайды. Ірі өн­ді­ріс ошақтарының са­­лынып, жұрттың ата кәсібіне орал­­ға­нын жеткізеді. Арал­­дың жаназасының ерте шығарыл­ған­ды­ғын көрсетеді. Эколо­гия­­лық ай­мақ­­тың түр­ленген, түлеген кезі нақ­­ты көріністермен әс­пет­те­леді. Арал ай­ма­ғын­да салынып жат­қан эконо­микалық-әлеуметтік ны­сандар тас­­­па­ға түсіп, әлеуметтің әлеуе­тінің арт­қаны баяндалады. Фильм­нің шыр­­қау шегі де жақсы жеткізілген. Қазақтың марқасқа ұл­дарының бірі, көзі тірі классик Әб­ді­жәміл Нүр­пейісов Аралдың адуын желіне қар­сы жүріп келе жатыр. Өрекпи соқ­қан жел жазу­шының шашын тарап, шапанын желбіретіп тұр. Атақты жазушы жазық далаға қарап тұрып: «Арал­ды көрген адамдар өлмей, Арал өлмейді» дейді. Рас, Арал өл­мейді. Өйткені, фильм кейіпкер­лері­нің бірі Әзиза Аманова мынадай сөз айтады: «Мен теңізге аяғымды ба­ты­рып дүниеге келдім. Енді теңізге аяғымды батырып оты­рып өмір­ден өтсем деп арман­дайм­ын». Бұны жалғыз Әзизаның ғана сөзі емес, бүкіл Арал айма­ғын­да ту­ған адам­дардың лебізі деп қабыл­дау керек. ...Ел ішінде мынандай аңыз бар. Осыдан 200 жыл бұрын ба екен, әлде, одан да көп уақыт па, белгісіз, Арал тартылыпты дейді. Теңіздің табаны құрғап қалған көрінеді. Бі­рақ Құдайдың құт қонған бір күнін­де теңіз толыпты. Бір күннің ішінде. Таңертең тұр­ған адамдар тартылып жатқан теңіз­дің арнасынан асып-тасып жат­қ­анын көріпті. Жарату­шы­ның құ­діретін сезіпті. Әлдебіреудің арман-аңсары­нан туған аңыз болуы да мүмкін бұл. Бірақ соның өзінен Аралға деген қимастық, жанашырлық ай­қын сезіледі. Ең бастысы, сенім бар. Теңіз толады. Тек оған сену керек. Ал Арал жұрты оған кәміл сенеді. Ержан БАЙТІЛЕС. Қызылорда.