Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің бұйрығы №729

2010 жылғы  26 қараша, Астана қаласы Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ормандарды молықтыру мен орман өсiру және олардың сапасына бақылау жасау жөнiндегi іс-шараларды жүргізу ережесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Орман кодексінің 73-бабын іске асыру мақсатында, бұйырамын: 1. Қоса беріліп отырған Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ормандарды молықтыру мен орман өсiру және олардың сапасына бақылау жасау жөнiндегi іс-шараларды жүргізу ережесі бекітілсін. 2. «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ормандарды молықтыру және орман өсіру жөніндегі іс-шараларды жүргізу ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті төрағасының 2004 жылғы 3 желтоқсандағы №258 (Нормативтiк құқықтық актілерді мемлекеттiк тiркеу тiзiлiмiнде №3312 тіркелген, «Заң газетінде» 2005 жылғы 2 қарашада №138 (762) жарияланған) бұйрығының күші жойылды деп танылсын. 3. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі Табиғат ресурстарын пайдалану стратегиясы департаменті (Ж. Ы. Омаров) заңнамада белгіленген тәртіппен осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін қамтамасыз етсін. 4. Осы бұйрық бірінші рет ресми жарияланғаннан бастап он күнтізбелік күн өткен соң қолданысқа енгiзiледi. Министрдің м. а. Е.АМАН. Қазақстан Республикасы  Ауыл шаруашылығы министрінің м. а. 2010 жылғы 26 қарашадағы №729 бұйрығымен бекітілген Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ормандарды молықтыру мен орман өсiру және олардың сапасына бақылау жасау жөнiндегi іс-шараларды жүргізу ережесі 1. Жалпы ережелер 1. Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ормандарды молықтыру мен орман өсiру және олардың сапасына бақылау жасау жөнiндегi іс-шараларды жүргізу ережесі (бұдан әрі – Ереже) Қазақстан Республикасы Орман кодексінің 73-бабына сәйкес әзірленді және мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ормандарды молық­ты­ру мен орман өсiру және олардың сапасына бақылау жасау жөнiндегi іс-шараларды жүргізу тәртібін анықтайды. 2. Ормандарды молықтыру және орман өсіру учаскелердің әлеуетті орман өсіру жағдай­ларына, сүрек және бұта тұқымдас ағаштардың ағаш өсірушілік қасиеттеріне, екпелер өсіру мақ­саттарына сәйкес аймақтық-типологиялық негізде жүзеге асырылады және мыналарды: орман өсірушілік, экологиялық және эконо­микалық жағынан мейлінше тиімді тәсілдермен ең қысқа мерзімде орман ресурстарын молық­тыруды; мемлекеттік орман қоры жерлерін ұтымды пайдалануды; ормандардың өнімділігі мен сапасын арт­тыруды; аумақтың оңтайлы ормандылығын қамта­масыз етуді; ормандардың ортаны қорғау және ортаны құру қызметтерін атқаруы үшін олардың су қорғаныштық, қорғаныштық, санитарлық-гигие­налық және басқа да пайдалы қасиеттерін арт­тыруды қамтамасыз етеді. 3. Мемлекеттік орман қоры учаскелеріндегі орманды табиғи және жасанды молықтыру көлемі ревизия кезеңінде және жыл сайын орман орналастырумен анықталады. Көрсетілген тәсіл­дердің қатынастарын әр орман өсіру аймағы, өңірі (облысы) және мемлекеттік орман иелену бойынша орманның табиғи жаңару барысын арнайы зерттеу негізінде ғылыми және жобалау-іздестіру ұйымдары анықтайды. 4. Осы Ережеде төмендегідей ұғымдар қолданылады: 1) кеспеағаш аймағы – ағаш кесудiң барлық түрлерi үшiн бөлiнген немесе ағаштары кесiлу сатысындағы орман учаскесi; 2) орман дақылдарын түгендеу – мемлекеттік орман иеленушілердің екпелерді өсірудің бірінші және екінші жылында, және орман көмкерілген жерлерге дақылдарды ауыстыру кезінде күзде жүргізілетін орман екпелерінің сапасын аттестациялау (әуеден себу үшін жүргізілген жұмыс­тардан кейін екінші және бесінші жылы); 3) тұқымдықтар (тұқымдандыру көздері) – тұқымдық жеке тұрған ағаштар немесе олардың тұқымдық топтары, орман учаскесінің шоқ ағаштары немесе орманның табиғи жаңаруын қамтамасыз ету үшін жақын учаскелерден тұ­қым­ның ұшып келуі мүмкін емес кеспе­ағаштарда қалдырылған орман учаскесінің тұқым­дық жолақтары; 4) алаңша – сүйретiп шығаратын кеспеағаш соқпағы арқылы ағаштар, сыпталған ағаштар немесе сортименттер көлiк құралдарымен сүйретiп әкетілетiн кеспеағаштың немесе мөлдектiң бiр бөлiгі; 5) орман дақылдарын орман көмкерген жерлерге ауыстыру – мемлекеттік орман иеленушісінің белгіленген сапа көрсеткіштеріне жеткен орман дақылдарын орман көмкерген жерлер санатына енгізу туралы шешім қабылдауы; 6) бастапқы орман дақылдары – өсіп тұрған орман қолтығындағы кесуден бірнеше жыл бұрын қажетті тұқымдылардың сенімді түрде жаңаруын қамтамасыз ету үшін өсірілген дақылдар; 7) орман дақылдарының жерсінуі – орман екпелерінің бірінші немесе екінші жылында анықталатын тірі өсімдіктері бар отырғызу (екпе) орындарының жалпы отырғызу (екпе) орын­дарына проценттік қатынасы; 8) орман дақылдарын қайта жаңарту – құн­дылығы мен өнімділігі төмен екпелерді құнды және өнімділігі жоғары екпелерге ауыстыру; 9) өздігінен өну – табиғи түрде жаңарған орман ағаштары мен бұталардың өсімі; 10) аралас орман дақылдары – құрамында бірнеше ағаш немесе бұта тұқымдылары бар ор­ман екпелері; 11) орманның табиғи жаңаруына жәрдемдесу – шаруашылық құндылығы жоғары орманның пайда болуына, сақталуына жағымды жағдай жасау; 12) орман дақылдарын техникалық қабылдау – орман дақылдары өндірілген сәттен бастап 10 күнтізбелік күннен кешіктірмей мемлекеттік орман иеленушінің комиссиясы жүргізетін міндетті сипаттағы іс-шара, ол осы Ережеге қо­сым­шаға сәйкес белгіленген нысан бойынша орындалған орман дақылдары жұмыстарының сапа­сын бағалап, қабылдап алу актісін жасауды қамтиды; 13) орман дақылдарының типі – ағаш және бұта тұқымдыларының құрамында, өсімдік­тердің орналасуында, аудан бірлігіндегі санында және топырақты өңдеу ерекшеліктерінде айырмашылықтары бар орман дақылдары; 14) агротехникалық күтім – орман да­қылдарын шөп және ұсақ ағаш бұта өсім­діктерінің басып кетуін болдырмаумен тұжы­рымдалатын және топырақта ылғалдың жина­луын қамтамасыз ететін осы дақылдарға күтім жасау шаралары; 15) орманды күтіп-баптау – орманды жа­рықтандыру және тазарту түрінде орман да­қылдарына күтім жасау шаралары, бұл олардың өсу жағдайларын жақсарту мақсатында оларды көлеңкелеп тұрған тез өсетін ағаш және бұта тұқымдыларының табиғи өскіндерін кесуді және (немесе) қалың екпелерді сиретуді білдіреді; 16) ормандарды молықтыру және орман өсіру қоры (ОМОҚ) – орман дақылдарын өсіруге, орманның табиғи өсіп-өнуіне және орманның табиғи жаңаруына жәрдемдесу шараларына арналған мемлекеттік орман қоры жерлері; ОМОҚ мынадай санаттарға бөлінеді: орман дақылдары қоры, орманның табиғи жаңаруына арналған жерлер қоры және орман өсіруге арналған жерлер қоры; 17) жартылай орман дақылдары – дақылдар мен табиғи жаңарудан қалыптасқан екпелер; 18) таза дақылдар – нәтижесінде осы тұқымның таза екпесі өсуге тиіс белгілі бір тұқымның дақылдары. 2. Ормандарды молықтыру мен орман өсіру жөніндегі іс-шараларға қойылатын жалпы талаптар 5. Ормандарды молықтыруды, орман өсіруді және орман тұқымдарын дайындау мен сүрек және бұта тұқымдыларының екпе көшеттерін өсіру жөніндегі іс-шараларды қамтамасыз ету орман иеленушілер сияқты, орман қоры учаскелері ұзақ мерзімді пайдалануға берілген орман пайдаланушылар да іске асырады (бұдан әрі – орман пайдаланушылар). 6. Мемлекеттік орман иеленушілері: 1) ормандарды молықтыру және орман өсіру жерлері мен ормандарды молықтыру және өсіру жұмыстары жүргізілген жерлердің қорын есепке алады; 2) орман орналастыру материалдары бо­йынша мемлекеттік орман қорында болған өз­герістерді ескере отырып, ормандарды молық­тыру және орман өсіру қорының жерлерінің әрбір санаты үшін жеке ормандарды молықтыру және орман өсірудің көлемін, кезегін, мерзімін, әдісі мен тәсілін белгілейді; 3) сүрек тұқымдыларын селекциялау, тұқым шаруашылығы мен сорттарды сынау жұмыс­тарын жүргізеді; 4) құнды тұқымдылардан жаңа екпелер шығару және оларды күтіп-баптау жолымен ор­мандардың орта құру және қорғаныштық қасиет­терін арттыру үшін шаралар қолданады; 5) мемлекеттік орман қоры учаскелерінде су және жел эрозиясын, саздануды болдырмау жөніндегі шараларды іске асырады. 7. Орман пайдаланушылардың ағаш дайын­дау жұмыстарында қолданатын технологиялары осы Ережеде және «Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу ережесін бекіту ту­ралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 14 ақпандағы №141 қаулысында көрініс тапқан нормаларға сәйкес орман ортасының мейілінше сақталуын және шаруашылық жағынан құнды тұқымдардан тезірек жаңа ұрпақ алуды қарастырады. Ағашы кесілген жерлердегі ормандарды молықтыру тәсілдері және оны қамтамасыз ету бойынша ағаш дайындаушыларға қойылатын талаптар рұқсат құжаттарында көрсетіледі. 8. Ормандарды молықтыру жұмыстарын жоспарлағанда мемлекеттік орман иеленушілер мен орман пайдаланушылар орман орналастыру немесе жобалау-іздестіру ұйымдары осы аумақ үшін белгілеген орманның қалпына келтірудің табиғи және жасанды тәсілдерінің қатынастарын ескереді. Таулы ормандардың орта және жоғары белдеулерінің тік беткейлерінде ормандарды молықтыру негізінен орманның табиғи жаңаруы арқылы немесе ормандардың табиғи жаңаруына әсер ету жолымен жүргізіледі, ал қалған табиғи аймақтарда – табиғи жаңарудың табыстылығы мен шаруашылықтың қарқындылығына бай­ланысты, табиғи жаңару немесе орман екпелерін егу арқылы жүргізіледі. Ағашы кесілген жерлерде орманды молықтыру тәсілін орман иеленуші кеспеағашты бөлу мәліметтері, кесілген орындарды куәлан­дыру және табиғи жаңарудың күнделікті жағдайларын бағалау бойынша анықтайды. 9. Орман мекемелерінде шаруашылық жа­ғынан құнды тұқымдылардың табиғи жаңаруын (өсуін) ескере отырып, ормандарды молықтыру жұмыстарының көлемі ағаш кесу мен орманды молықтыру арасында алшақтыққа жол берілмейтіндей етіп қалыптасады. 10. Ағашы кесілген жерлерде және басқа да ормансыз жерлерде шаруашылық құнды тұқым­дылардың табиғи жаңаруы барынша мүмкін мерзім ішінде мүмкін болмаса, ол жерлерде орман екпелері егіледі. Кесілгеннен кейін дереу екпелер егілетін орман типі топтарының тізбесін орман орналастыру немесе жобалау-іздестіру ұйымдары белгілейді. 11. Ормандарды молықтыру жөніндегі іс-шаралар әрбір учаске үшін нақты алдын ала әзірлеген осы салаға маманданған жобалау-iздес­тiру ұйымдары әзірлеген мемлекеттiк экология­лық сараптамадан өткен арнайы жобалар бо­йынша жүзеге асырылады. 12. Аса құнды екпелерді молықтыру жөнін­дегі іс-шаралар (мемлекеттік қорғаныш орман жолақтары, плантациялық дақылдар, маңызды халық шаруашылығы объектілері аймағындағы қорғаныш екпелері) осы салаға маманданған жобалау-iздестiру ұйымдары әзірлеген мемлекет­тiк экологиялық сараптамадан өткен арнайы жобалар бойынша жүзеге асырылады. Ормандарды молықтыру жөніндегі іс-ша­раларды жобалаған кезде орман пайда­лану­шылар сол учаскелердің өртке қарсы орналас­тырылуын қарастырады. 13. Басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесу кезінде орман пайдаланушылар ағашын кескен орманның алқабынан екі мәрте асып түсетін алқапта ағаш отырғызу жұмыстарын жүргізу туралы заңнамалық ережелерді олардың іске асыруы мақсатында мемлекеттік орман иеленушілер оларға осы мақсаттар үшін орман дақыл­дары қорының құрамынан қосымша алқаптар береді. Бұл орайда көрсетілген алқаптар әдетте мемлекеттік орман қоры учаскелерінде орман ресурстарын ұзақ мерзімді орман пайдалануға беру жөніндегі тендерге қойылатын лоттың құрамына енгізіледі. 14. Табиғи жас өскіндер құнды сүрек екпелері санатына енгізілген кезде және орман дақылдары орман көмкерілген жерлерге ауысты­рылған кезде олар «Мемлекеттік орман қорын­дағы орман көмкермеген жерлерді орман көмкерген жерлерге ауыстыру ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ауыл ша­руашы­лығы министрінің м. а. 2010 жылғы 1 қыркүйектегі № 561 (Нормативтiк құқықтық актілерді мемлекеттiк тiркеу тiзiлiмiнде № 6531 тіркелген) бұйрығында көзделген нормативтік талаптарға сәйкес болуы керек. 3. Орманның табиғи жаңаруы 15. Орман иеленушілердің орманды табиғи жаңартуға қалдырған учаскелерінде орман пайдаланушы ағашты кескен кезде бүтін өскен­дерді, шаруашылық жағынан құнды жіңішке ағаштарды, сондай-ақ тұқымдану көздерін (тұқымдық ағаштар, тұқымдық шоқ ағаштар немесе жолақтар) қалдырулары керек. Егер орман пайдаланушы орман топырағын енді орман өспейтіндей жағдайға дейін бүлдірген болса, онда ол жерді қалпына келтіреді. 16. Мемлекеттік орман иеленушілер және жобалау-іздестіру ұйымдары ормандардың табиғи жаңаруын мынадай жағдайларда қарастырады: шаруашылық жағынан құнды тұқымдылар өскінінің саны нақты орман өсіру аймағы үшін бағалау шкаласы бойынша табиғи жаңаруы «жақсы» деп табылған нормадан кем болмаса; түбірден немесе тамырдан балақ шыбық­тардың пайда болу жолымен барлық өсу кезеңінде жаңару қабілеті бар ағаш тұқым­дыларын кескен кезде, тұқымдық жаңаруы мүм­кін болмай барлық өсу кезеңіндегі жаңаруы шаруашылық жүргізу мақсатына дәл келсе. 17. Учаскеде орманның ойдағыдай табиғи жаңару өлшемі барынша шекті мерзім ішінде шығымдылығы жоғары екпенің одан әрі қалып­тасуын қамтамасыз ететін шаруашылық жағынан құнды тұқымдылардың біркелкі орналасқан жас ағаштарының жеткілікті мөлшерінің бой көтеруі болып табылады. Орманның табиғи жаңаруы кезінде жас ағаштардың саны бойынша қойылатын талаптар «Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 14 ақпандағы №141 қаулысында көзделген. Орманның қайта жаңару мерзімінің басталуы болып мыналар қабылданған: ағаш кесілген жерлерде – сүрекдіңді кесу мерзімінің аяқталуы; алаңқайларда, басқа да орман көмкермеген жерлерде – топырақты минералдандыруды өткізудің немесе қоршаудың аяқталу сәті; ормандануды талап ететін мелиорацияланған ормансыз жерлерде – мелиоративтік жұмыстардың аяқталу сәті. 18. Ормандарды жаңартудың барынша шекті мерзімін орман өсетін аймақтар мен орман түрлерінің топтары бойынша орман орналастыру немесе жобалау-іздестіру ұйымдары белгілейді. 4. Орманның табиғи жаңаруына жәрдемдесу 19. Орманның табиғи жаңаруына жәрдемдесу шаралары тек табиғи жаңаруы ойдағыдай бо­лады деп күтілетін орман типі топтарында ғана жүргізіледі. 20. Орманның табиғи жаңаруына жәрдемдесу шараларына мыналар жатады: ағаш дайындау кезінде шаруашылық жағы­нан құнды тұқымдылардың өміршең өскіндері мен шыбықтарын сақтау; кеспеағаш жұмыстары аяқталған соң өскін­дер мен табиғи тұқымдануды күтіп-баптау; топырақтың үстіңгі қабатын жартылай минералдандыру; ағашы кесілген жерлерді қоршау; шаруашылық жағынан құнды тұқымдылар­дың табиғи жаңаруының кейбір жерлерде өскіндер мен табиғи (өз бетінше) тұқымданудың жетіспеушілігі немесе біркелкі еместігі байқал­са, табиғи жаңартуға қосымша ретінде басты тұқымдылардың көшеттері отырғызылады. Тұқымдықтарды (ағаштар мен шоқ ағаш­тарды) қалдыру кеспеағаштарды бөлгенде және кескенде табиғи түлеуді қамтамасыз ететін маңызды жағдай және міндетті орман өсірушілік шара ретінде, орманды табиғи түлету шарала­рына өз бетінше шара түрі ретінде енгізілмейді. Қалдырылған тұқымдықтарды орналастыру және олардың саны мемлекеттік орман құру жерлеріндегі ормандарды кесу ережелерімен анықталады. 21. Ағаш дайындау кезінде өміршең өскіндер мен шаруашылық жағынан құнды тұқымды­лардың шыбықтарын сақтауды орман пайдала­нушы кеспеағаш жұмыстарының тиісті техно­логия­ларын қолдану арқылы қамтамасыз етеді. 22. Сүректерді тасып әкету мен кесілген жерлерді тазалауды қосқанда, кеспеағаш жұмыстары аяқталған соң, шаруашылық жағынан құнды тұқымдылардың сақталған өскіндері мен жетілмеген жіңішке ағаштарының ауданы бүкіл кеспе ағаштың 75 пайыздан кем емес болуы керек (кеспе ағашты бензинді арамен кесіп, трактормен сүйреп тасығаннан соң), ал ағаш дайындағыш машиналармен дайындағанда – 60 пайыздан кем болмауы тиіс. Ағаш дайындаған кезде қар түскен кеспеағаш аймағының өскіндері мен шыбық­тарының (мөлдектің жалпы ауданында кесу жұмыстарына дейін есепке алынған) 70 пайызы, ал қарсыз кезде 60 пайызы сақталу керек. Орман пайдаланушы өскіндерді кесу қал­дықтарынан тазалап, көлеңке түсіретін ағаштар мен бұталардан босатып, түзетіп, қалың топ­тарды сиретіп отыруға міндетті. 23. Толымдылығы 0,6 аспайтын кесуге түсе­тін екпелердің қолтығында тұқымдар мен өскіндердің өсуіне жағымды жағдайлар жасау мақсаты мен тұқымдықтар бар кезде топырақтың үстіңгі қабатын минералдандырады. Топырақтың үстіңгі қабатын минерал­дан­дыру ағашы кесілген жерлер мен алаңқайларда топырақтың механикалық құрамына және ылғал­дылығына, топырақ жамылғысының тығыздығы мен қалыңдығына, төсеніштің қалыңдығына, кеспеағаш жұмыстары кезіндегі топырақтың үстіңгі қабатының минералдану дәрежесіне, тұқымдықтар санына және учаскенің басқа да жағдайларына байланысты, топырақты механи­калық немесе химиялық заттар мен өңдеу арқылы жүргізіледі. Минералдандырылған қабаттың үлесі бүкіл ауданның 30 пайыздан кем емес болуы керек. Соқаның және фрезердің жолақтары тұқымдық­тар үшін – 5 метр немесе сақталған өскіндер мен шыбық топтарына – 2-3 метр жақын орналасуы керек. 24. Топырақ бетін минералдандырудың оң­тайлы мерзімі – тұқым түсуінің алдындағы кезеңі, яғни жаздың аяғы немесе күздің басы. Топырақты минералдандыруды гүлденуі мен жеміс беруі үшінші балдан кем болмайтын тұ­қым өнімімен бірге тұқым беретін жылы өткізеді. Гүлденуі мен жеміс беруі балын анық­тау «Орман тұқымдарын дайындауды, өңдеуді, сақтауды, пайдалануды және олардың сапасын бақылауды ұйымдастыру ережесін бекіту тура­лы» Қазақстан Республикасы Ауыл шаруа­шылығы министрінің 2010 жылғы 29 сәуір­дегі №299 (Нормативтiк құқықтық актілерді мем­лекеттiк тiркеу тiзiлiмiнде №6259 тіркелген) бұйрығына сәйкес жүзеге асырылады. 25. Орманның барлық өсу кезеңіндегі жа­ңаруы ағаштардың жастары, мөлшері және жай-күйі бойынша түбір мен тамырдан балақ шыбықтар құру қабілетіне ие болатын осындай сүректерді кескеннен кейін қарастырылады. Бұл ретте ағаш кесуді қыста жүргізеді, түбірлерді аласа етіп қалдырады (өзен аңғарындағы жағдайларда су тасуының биіктігі мен ұзақтығы ескеріледі), кеспеағаш тазалауды балақ шыбық­тар мен тамыр атпа өскіндері пайда болғанға дейін аяқтайды. Еменнің балақ шыбықтан жаңаруы екі генерациядан, ал қайың, көктеректе – үш генерациядан аспауы тиіс. 26. Жас ағаштарға, орманның табиғи жаңаруы учаскелерінде үй және жабайы жануарлардан зақымдану қауіпі туса, оларды барлық жағынан немесе мал айдайтын жерін қоршап қою керек. 27. Ағашы кесілген жерлердегі өздігінен шық­қан, сақталған өскіндер мен шыбықтардың саны аз болғанда, орманның табиғи жаңаруы табысты болуы үшін қосымша көшеттердің отыр­ғызылуы мүмкін. Бұл кезде отырғызу орындарының саны, осы жағдайлар үшін жаппай отырғызылған орман өсімдіктерінің 25 пайыздан аспауы керек. 28. Орманның табиғи жаңаруына жүргізілген жәрдемдесу шараларының қорытындысы мемлекеттік орман иеленушісінің комиссиясымен баға­ланады. 29. Шаруашылық қызметтің шектелген режімі бар ормандарда (орман бақтарында, ұлттық табиғи парктерде, жасыл аймақтарда және т.б.) орманның табиғи жаңаруына әсер ету шаралары шаруашылық жүргізу режімін бұзбаған жағдай­да ғана басталады. 5. Орман екпелерін құру 30. Босатылған уақыт шегінде шаруашылық­қа құнды тұқымдарды табиғи жаңару, табиғи жаңаруға жәрдемдесу арқылы қалпына келтіру мүмкін болмаған жағдайда мемлекеттік орман қоры учаскелерінде орман иеленушілер орман дақылдарын құрады. 31. Орман дақылдарын құруға арналған мемлекеттік орман қоры учаскелері орман дақыл­дары қорын құрайды да, мынадай санаттарға бөлінеді: 1) 1-2 жыл бұрын ағашы кесілген жерлер; 2) 3 және одан көп жыл бұрын ағашы кесілген жерлерде ормандардың шаруашылық құнды тұқымдыларының босатылған мерзім уақытында табиғи жаңаруы болмаса; 3) өрттің салдарынан (өртеңдер) немесе басқа да себептерден жойылған екпелер учаскелерінде босатылған мерзімде, ормандарда шаруашылық құнды тұқымдыларының табиғи жаңаруы күтілмесе; 4) жойылған және есептен шығарылған орман екпелері; 5) алаңқайлар, сондай-ақ қазба байлықтары алынғаннан кейінгі орман өсіруге жарамды жағдайға келтірілген жерлер; 6) ауыл шаруашылығына пайдаланудан шы­ғарыл­ған, орман өсіруге жарамды жерлер; 7) орман өсіруге жарамды құмдар, жыралар және басқа да ормансыз жерлер; бұл жағдайда осы категориядағы жерлер агрохимиялық-топырақ зерттеулерінен кейін орман дақылдары қорына енгізіледі: 8) орман дақылдарын егу тәсілімен қайта құруды қажет ететін құндылығы аз орман екпелері. 32. Бірінші кезекте орман дақылдары қорының жерлері игеріледі: 1) су және жел эрозиясына ұшыраған жерлер; 2) елді мекендердің жасыл аймақтарында және өзендер, көлдер, су қоймалары, тоғандар т.б. су нысандары жағалары бойына орналасқан жерлер; 3) биік шөп өсімдіктері мен жылдам өсіп кететін қаупі бар қылқан жапырақтылардың жаңа­дан кесілген жерлері және өртең алаңдары; 4) жоғарғы класс бонитетіндегі екпелерді өсіруге жарамды, тың жерлердегі орманмен қамтылмаған жерлер; 5) құнды ағаш тұқымдарын енгізу үшін қарастырылған, құны төмен екпелердің кесілген жерлері; 6) орман өсіруге жарамды жағдайларға келтірілген, пайдалы қазба байлықтарын өндіруден қалған жерлер. Орман дақылдары қорын игерудің нақты кезегі орман орналастыру және жобалау-іздестіру жұмыстарымен анықталады. 33. Орман дақылдарын егуге учаске дайындау кезінде, барлық алдағы орман дақылдары опе­рацияларын сапалы атқару үшін, сондай-ақ өрт қауіпін азайту және дақылдардың санитарлық жағдайын жақсарту үшін жағдай жасау жөнінде іс-шаралар жүргізіледі. Учаскені дайындау мыналарды қамтиды: 1) жерді табиғи қалпында зерттеу; 2) орман дақылдарына учаске бөлу; 3) болашақ дақылдар қатарын немесе топы­рағы өңделетін жолақтарды белгілеу және машиналардың жұмыс істеуіне қауіпті жерлерді белгілеу; 4) учаскені жаппай немесе жолақтармен құлаған ағаштардан, тастардан, қажетсіз ағаш өсімдіктерінен, кішкентай түбірлерден, кепкен ағаштардың діндерінен тазалау; 5) түбірлерді қопару немесе оларды орман екпелері техникасына бөгет жасамастай биіктікке дейін қысқарту; 6) топырақ бетін тегістеу, оның аумағын мелиорациялау, беткейлерде террасалар жасау; 7) топырақта шамадан тыс орныққан зиянды құрт-құмырсқалармен алдын-ала күрес жүргізу. 34. Учаскені зерттеген кезде оның жағдайы мен орман егуге жарамдылығы анықталады, шаруашылыққа құнды тұқымдардың жас өмір­шең өсімдіктерінің саны мен орналасуы, құлаған ағаштар және кесу қалдықтарымен қоқыстану дәрежесі, түбірлердің саны мен биіктігі, машиналардың жұмыс істеуіне қолай­лылығы, топыраққа зиянды құрт-құмырсқалардың орны­ғуы белгіленеді, орман өсіру жағдайының типі нақтыланады және орман дақылдарын егу тәсілдері анықталады. 35. Орман дақылдарын егуге жер бөлгенде, оған орман шекараларына, жолдарға және басқа планшетте белгіленген тұрақты белгілерге байланыс­тыра отырып геодезиялық зерттеулер жүргізіледі. Орман дақылдарын техникалық жобалауды осы салаға маманданған жобалау-iздестiру ұйым­дарымен орман иеленушілердің келісімімен жүзеге асырылады. 36. Орман дақылдарын егу үшін ағашы кесілген жерлерді дайындау орман пайдаланушылар мен кеспеағаш жұмыстарын орындаған кезде жүргізіледі. Жаппай тазалаған кезде құлаған ағаштар, қажетсіз орман өсімдіктері, кішкентай түбірлер және тастар учаскенің шекарасына ысырылады немесе оның аумағына 25-50 метр сайын жиналады. Жартылай тазалау, жаппай тазалау мүмкін болмаған немесе қажет емес жағдайларда, ені әртүрлі жолақтармен, сондай-ақ орман дақыл­дарын дәліз тәсілімен және бөлек еккенде жүзеге асырылады. 37. Жаппай түбірлерден тазалау, ерекше құнды орман дақылдарын егу, топырағы бай ағашы кесілген жерлер немесе өртеңдерде арам шөптер және тамыр атпа немесе балақ ағаш екпелерінің қарқынды даму қауіпі туғанда арнайы жолақтар жасау үшін жүргізіледі. Құнарсыз топырақта, ағашы кесілген жерлер мен өртеңдерде және беткейдің тіктігі 6 градустан асқанда, топырақ эрозиясын болдырмау үшін, сондай-ақ орман аймақтарындағы сазды және өте сазды жерлерде түбір тазалағанда оның су-физикалық қасиеттері төмендейтін болса, түбірлерді жаппай тазалауға тыйым салынады. Түбірлерді жартылай тазалау әдетте егілетін тұқымдылардың биологиялық ерекшеліктеріне және басқа да факторларға байланысты ені 2 метрден кем емес жолақтармен жүргізіледі. Учаскелерді тазалағанда және түбірлерді қопарғанда топырақтың жоғарғы құнарлы қаба­тының мұқият сақталуы қамтамасыз етіледі. 38. Ғылыми ұйымдары әзірленген, топырақты өңдеу тәсілі, орманды қалпына келтіру жөніндегі қолданыстағы аймақтық ұсыныстарға және топырақ өңдеудің нормативтік-техникалық талап­тарына сәйкес, орман типінің тобына немесе орман өсіру жағдайларына, орман екпелері қорының санатына, учаске дайындау тәсілі және қабылданған орман дақылдарының типіне бай­ланысты осы салаға маманданған жобалау-iздестiру ұйымдарымен таңдалады. Топырақ өңдеу барлық учаскеде (жаппай өңдеу) немесе оның бөлігінде (жартылай өңдеу) механикалық немесе химиялық тәсілдермен іске асырылады. Топырақты әртүрлі механикалық (тракторлық) құралдармен өңдеу негізгі тәсіл болып табылады. Топырақты жаппай өңдеу, барлық аумақта өңдеу жұмыстарына кедергі келтірмейтін учаскелерде жүргізіледі (6 градусқа дейінгі беткейде және топырақта су және жел эрозиясы болмағанда). Топырақты бөлектеп механикалық өңдеу жолақтап жырту, жолақтар мен алаңдарды минералдандыру немесе қопсыту, соқалау немесе жыра жасау, кішкентай төмпешіктер жасау (қатарлар, жолдар, төбешіктер), шұңқырлар дайын­дау жолдарымен іске асырылады. Топырақты соқалап немесе жолақтап өңдеген кезде құралдар жүрісі жолақтардың түзулігі мен паралельдігін қамтамасыз ету керек. 39. Сусыма құмдары, қажет болған жағдайда, бұталардан ықтырмалар жасау жолымен немесе шөп өсімдіктерін егу, механикалық қалқалар қою (қалқалар, бұтақтар, қамыс немесе сабан бу­малары), жер бетіне жабысқақ заттар тастау және басқа да тәсілдермен бекітеді. Бұл жағ­дайда, басты тұқым егілгенге дейінгі алдын-ала егілген бұталар орман дақылдары көлеміне есептелмейді. 40. Тау жағдайларында топырақ өңдеу тәсілі жердің географиялық аймағын, бедерін, бет­кей­лердің орналасу тәртібі мен көлбеулігін, топы­рақтың төсенішінің су өткізгіштігін, топырақтың тастылық дәрежесін, учаскенің мөлшері мен қолайлылығын, эрозиялық процестердің пайда болу және даму қауіптілігін ескере отырып таңдалады. Беткейлердің көлбеулігіне, топырақ және басқа да жағдайларға байланысты таулы учаскелерінде топырақ өңдеудің мына тәсіл­деріне рұқсат етіледі: 1) тасы көп және тасы аз топырақты 6 градусқа дейінгі тау беткейлерінде – жаппай өңдеу; 2) 6 градустан 12 градусқа дейін тау беткейінде: тасы аз топырақтарда – жолақтап жырту, сондай-ақ түбін қопсыта отырып, қабаттар бойынша бороздалар кесу; құрғақ және биік өсімдіктер өспейтін тасты топырақты террасаларда – жолақтап қопсыту, түбін қопсыта оты­рып, бороздалар кесу немесе микротеррасалар дайындау; бұталар немесе биік шөп өсімдіктері өсіп кеткен учаскелерде – бульдозер немесе жинағыш қопарғыштар мен ұзындығы 15-20 метр, арасы 3-4 метр дайындалған үзік-үзік жолақтармен ұзын жағымен қабаттар бойына аралары 2,5-3,5 метр етіп орналастырылады; 3) 12 градустан 20 градусқа дейінгі жайпақ беткейлердегі терең және орташа профильді тастары аз топырақтарда – бульдозерлермен немесе қопарғыш-жинағыштармен беткей бойына 3-5 метр үздік-үздік қысқа жолақтар жасалады; 4) тік беткейлердегі (21 градустан жоғары) астыңғы жыныстары су өткізгіш болатын топырақтарда топырақты сатылап немесе алаң етіп дайындауға рұқсат етіледі. 5) аз мөлшердегі тасы өте көп топырақтарда – алаң жасап қолдан өңдейді, шұңқырлар дайындайды. 41. Топырақты химиялық гербицидтермен өңдеу «Пестицидтердің (улы химикаттардың) қауіпсіздігіне қойылатын талаптар» техникалық регламентін бекіту туралы» Қазақстан Респуб­ликасы Үкіметінің 2008 жылғы 29 мамырдағы № 515 қаулысымен белгіленген талаптарға сәйкес жүзеге асырылады. Ерекшелік ретінде алдын ала топырақты өңдемей-ақ орман екпелері көшеттерін жақсы тазаланған ағашы кесілген жерлерге 1 гектарға 500 дейін түбірлер болып, тез өсіп түлейтін тұқымдар қауіпті болмаса егуге рұқсат етіледі, сондай-ақ арамшөптен таза, жыртылған жерлерде, құмдарда, ағаш егуге жарамды тегістелген үйінділер және басқа да жерлерде, орман екпелерінің өсуіне бөгет жасайтын өсімдіктер өспей­тін және өте құрғақшылыққа ұшыра­майтын желерге де сондай тәсілмен егуге рұқсат етіледі. 42. Құрамы бойынша орман дақылдары таза немесе аралас болуы мүмкін. Басты тұқым жергілікті орман құраушы тұқымдылардан таңдалады, ал оң тәжірибелер болғанда интродукциялық тұқымдылардан да таңдалады. Ол шаруашылықты жүргізу мақса­тына дәл келуі және жердің орман өсімдіктері жағдайларына сәйкес болуы керек. Ілеспелі тұқымдылар мен бұталарды таң­дағанда, олардың басты тұқыммен өзара әсерін ескеру керек. Ілеспелі ағаш тұқымдылары мен бұталар екпелерге басты тұқым қатарының өз қатарымен алмасуы жолымен енгізіледі. 43. Орман дақылдарының алғашқы жиілігі және отырғызатын (себетін) орынды орналас­тыру жоғары өнімді сүрекдіңнің қалыптасуын қамтамасыз етуі тиіс. Орман өсімдіктерін орманды жерге ауыстыру жасында бір гектарға қажет өсімдіктердің саны нақты орман өсіру жағдайлары үшін қолданыс­тағы стандарттармен белгіленеді. Орман өсімдіктерін көшеттермен отырғыз­ғанда, отырғызылған өсімдіктер саны стандарт бойынша оларды орманды жерлерге ауыстыруға белгіленген саннан кем болмауы тиіс. Көшеттермен отырғызылған сексеуіл өсім­дік­терінің алғашқы жиілігі 1 гектар жерге 1,78 мың дана отырғызу орнынан кем болмауы керек. 44. Орман зиянкестері мен аурулары та­ралған ошақтарда отырғызылған (себілген) алғашқы жиілік және өсімдіктердің құрамы орманды қорғау жөніндегі ұсыныстарға сәйкес қабылданады. Мақсатты орман дақылдарын құрғанда, отыр­ғызылатын (себілетін) орынның саны мен орналастыру схемасы арнайы ұсыныстар және техникалық талаптармен белгіленеді. Екпелердің бастапқы жиілігінің нақты нор­малары, қатар аралығының рұқсат етілген ені және қатардағы отырғызатын (себілетін) орын­ның ара қашықтығы басты ағаш тұқымының түріне, орман өсіру жағдайларының типіне, өсімдіктерді егудің әдісі мен мақсатына, көшет­тердің мөлшеріне байланысты. Бұл нормалар орман өсіру аймақтары бойынша ғылыми ұсыныстарға сәйкес жобалау ұйымдары мен ор­манды қалпына келтіру жөніндегі өңірлік нұсқаулықтармен белгіленеді. 45. Орман дақылдарын құрудың негізгі әдісі отырғызу болып табылады. Отырғызу су және жел эрозиясына ұшырайтын тым ылғалды және отырғызылатын орынның арам шөптермен тез өсіп кететін учаскелерде, сондай-ақ ылғалы аз аудандарда жүргізіледі. Айрықша отырғызуға селек­циялық көшеттер, сондай-ақ қылқан жапы­рақты тұқымдардың дақылдарын қолдана оты­рып, дақылдар егіледі. Отырғызуға көшеттер, сондай-ақ қалем­шелер пайдаланылады, олар орман дақыл­да­рының өсу сенімділігін қамтамасыз етуге, агро­техникалық күтіп-баптау қажеттілігін азай­туға және орман дақылдарын орман көмкерілген жер­лерге ауыстыруды тездетуге мүмкіндік береді. Кебуден зиянкестер мен ауруға шалдығудан қорғау үшін, сондай-ақ дақылдар тез қалып­тасып тез өсуі үшін, отырғызар алдында көшеттер әртүрлі заттармен өңделеді. 46. Шөл және шөлейт аймақтардағы жеңіл механикалық құрамдағы топырақтарда орман өсіруге қолайлы жағдайларда сексеуіл, черкез, жүзгін және басқа да құмды бекітіп тұратын өсімдіктерді, сондай-ақ Қазақтың шағын қы­ратты тауларының далалы аймақтарында құнды ағаш тұқымдылары басым тік беткейлерде (21 градустан астам) тұқым себумен өсіруге рұқсат етіледі. Қатаң орман өсіру жағдай­ла­рында механикалық құрамы орта және ауыр топырақта екпелерді көшетпен егеді. Тұқым себу әдісімен: емен, талшын, жаңғақ, бадам, пісте және басқа да тұқымдары ірі жа­пырақты ағаштарды егуге рұқсат етіледі. Орман екпелерін себу тәсілі, егу нормасы және басқа да технологиялық талаптар ғылыми ұсыныстарға, өңірлік нұсқауларға (басшылық­тарға) сәйкес осы салаға маманданған жобалау-iздестiру ұйымдарымен белгіленеді. 47. Ағаштарды отырғызу және себу кезінде тыңайтқыштар, зиянкестер мен аурулардан өсім­дікті қорғайтын заттар сондай-ақ кейіннен тыңайтқыш және шөп ретінде және басқа да мақ­саттар үшін арнайы шөп өсімдіктерінің тұқымы бірге қолдануы мүмкін. Көпшілік жағдайларда себу мен отыр­ғызудың жақсы мерзімі бүршік жарғанға дейінгі ерте көктем болып табылады. Жағымды ауа райы жағдайларында, егер де өсімдіктер суға тұншықпаса, суыққа және үсікке ұрынбаса жаз аяғында және күзде отырғызу мен себуге (ірі жапырақты тұқымдарды) рұқсат етіледі. 48. Агротехникалық күтіп баптауларға мыналар жатады: 1) өсімдіктерді қолмен тіктеп қою оларды шөп және топырақтың басып қалмауы мен суықтың сығымынан сақтайды; 2) шөп және ағаш өсімдіктерін жоя отырып, қатар бойындағы және араларындағы топырақ­ты қопсыту; 3) егілетін өсімдіктерді қажеті жоқ шөп және ағаш өсімдіктерінен механикалық немесе химиялық құралдармен өңдеу; 4) қатар арасындағы қажеті жоқ шөп және ағаш өсімдіктерін шабу немесе жаншу. Орман өсімдіктерін минералдық тыңайт­қыш­тармен қоректендіру және суару агротехникалық күтімдерге жатады, бірақ олар арнайы шара ретінде жоспарланады және жүргізіледі. 49. Орманды аймақтарда агротехникалық шараларды негізінен басты тұқымдылар арам шөптер және қажетсіз ағаш өсімдіктері тұншық­тырып тастамау мақсатында жүргізіледі. Орманды дала, далалық, шөл және шөлейт аймақтарда агротехникалық күтім негізінен топырақта ылғалдың сақталуына және үнемді пайдалануына бағытталады. Өте қуаңшылық жағ­дайларда ол орман дақылдарын орманды жерлерге ауыстырғанда да жалғаса береді. Агротехникалық күтімдердің тәсілдері, қай­талануы және ұзақтығы орман өсіру жағдай­ларына, егілген тұқымдардың биологиялық ерек­шеліктеріне, топырақты өңдеу тәсіліне, да­қыл­дарды егу әдісіне, пайдаланылған көшет­тердің мөлшеріне байланысты болады және жобалау ұйымдарымен анықталады. 50. Минералдық және органикалық ты­ңайтқыштар, әдетте, құнарсыз (құмды, жуылып кеткен, кеуіп қалған, тегістелген, т.б.) топы­рақ­тарға енгізіледі, ол жерлерде шөп өсімдік­терінің өспейтінін еске ала отырып, сондай-ақ орман екпелерін мақсатты өсіргенде пайда­ланады. 51. Орман дақылдарының бейімделуі 85-25 пайыз болғанда кәсіпорынға белгіленген нормативке байланысты екпелер қосымша егіледі. Дақылдар учаске алаңы бойынша селдір біткен болса, олар кез келген бейімділікте қосымша егіле береді. Жекелеген жағдайларда орман аурулары мен зиянкестері болса, орман мекемесінің түгендеу комиссиясы жерсінуі 25 пайыздан астам орман дақылдары учаскелерін толықтырудың қажет­сіздігі және оларды осындай алқаптарды орман дақылдары қорына енгізіп, есептен шығару мүм­кіндігі туралы, сондай-ақ жерсінген дақыл­дар қылқан жапырақты ағаш тұқымдастары бо­лып, жақсы өсіп-өнсе, жерсінуі 25 пайыздан төмен бір жылдық дақылдарды есептен шы­ғарудың қажетсіздігі, бірақ оларды келесі жыл­дың көктемінде міндетті түрде толықтыру ту­ралы шешім қабылдайды. Қабылданған шешім еркін түрде жазылатын актімен ресімделеді. 52. Орман көмкерген жерлерде орман дақыл­дарын құны төмен екпелерді қайта жаңартқанда, орман қолтығына еккенде және алдын ала орман дақылдарын құрғанда отырғызады. 5 жастағы және одан да үлкен жастағы құны төмен екпелер өзінің құрамына, толым­дылығына, жасына қарай пісу өнімділігіне және атқаратын қызметтеріне қарай орман өсіру жағдайларына және оның мақсатына сәйкес келмесе қайта құруға белгіленеді. Қайта құру қорына мыналар енгізіледі: 1) неғұрлым өнімді сүрекдіңдер өсіру үшін қолайлы учаскелерде бұталар; 2) учаскенің орман өсіру жағдайларына жауап бермейтін құны төмен ағаш тұқымдарының жас өскіндері; 3) толымдылығы бұзылған (толымдылығы 0,5 және төмен) немесе зақымданған екпелер және 2-сынып және одан жоғары керексіз тұқым­дардың болуымен өнімділігі төмен сүрекдіңдер. Құны төмен екпелердің құрамы мен биіктігіне байланысты, аумаққа біркелкі бөлінген басты тұқымдар болғанда дәліздік, шоқтанған-топ­танған немесе екпелерді жаппай қайта құру тәсілі қолданылады. Орман қолтығы дақылдары негізінен сани­тарлық-гигиеналық қызметтерді арттыру мақса­тында ерекше күзетілетін табиғи аймақтардың жасыл және рекреациялық аймақтарындағы ор­ман­дарда, орман шаруашылығын жүргізу аудандарындағы эрози