Ақ үй: саясатта сабақтастық бар ма?

Әлемнің сұңғыла саясаткері Збигнев Бжезинскийдің «Екін­ші мүмкіндік» («Second Chance») атты сараптамалық туын­дысы 1989-2009 жылдар ара­лығында Америка Құрама Штат­тарының президенттері Джордж Герберт Буш, Уильям Клин­тон және Джордж У.Буш кезіндегі ішкі-сыртқы саясатына бағытталған. Автор өз сараптамасын АҚШ-тың 41-ші президенті Джордж Герберт Уокер Буштан бас­тайды. Мұның өзіндік себебі бар. Өйткені, Кеңес Одағының жойылған кезі де, керісінше, АҚШ-тың планета бетіндегі ең қуатты державаға айналып, халықаралық ықпалының күрт өскен кезі де дәл сол прези­денттің Ақ үйде билік құрған 1989-1993 жылдар аралығында орын алған болатын. Ал одан сәл бұрын ғана әлемді бейбіт тепе-теңдікте ұстап тұрған Варшава Шарты Ұйымы мен НАТО әскери блоктарының ал­дыңғысы ыдырап, соңғысы сақ­­талып қалғандықтан, халық­­­аралық жағдай жер жүзін­­де бірден ушығып, арты ғала­мат өзгерістерге ұласып кет­кен болатын. АҚШ-тың сыртқы сая­сат саласының әккі идеологы Збиг­нев Бжезинский аталған туындысында, жоғарыда аталған үш президентке жеке-жеке тоқтала отырып, олардың мемлекет басқарудағы шеберліктерінен гөрі, әсіресе, осал тұстарына, одан да нақтырақ айтқанда, Америкаға XX ғасырда тағ­дырдың өзі сыйлаған тарихи мүмкіндікті уыстан шығарып, АҚШ-ты әлем олимпінің дара билеушісіне айналдыра алмағандығын өкінішпен еске алады. Содан соң, бұл сәтсіздікті үш президенттің үшеуіне де тән басты кемшілік деп ашық сынайды, бірақ үлкен Буш пен Клинтоннан гөрі билік тізгінін олардан кейінірек ұстаған кіші Бушқа ерекше шүйлігеді. Айтса айтқандай-ақ, дәл сол кездерде НАТО бұрынғыдан да күшейеді, керісінше, Кеңес Одағы тарих сахнасынан оқыс жойылып кетеді деген ой ешкімнің де қаперіне кірмеген болатын. Сондықтан да болар, алғашында бұл заманауи өзгерістерді АҚШ-тың 40-шы президенті Рональд Рейганның іскерлігінің тікелей жемісі деген пікір қалыптаса бастаған. Алайда, Збигнев Бжезинский кел­тірген дәйектерге мән берсек, АҚШ-тың планета бетін­дегі ең басты қарсыласы Кеңес Одағының түбегейлі күй­реуіне тек Рональд Рейган­ның ғана емес, одан бұ­рынғы 40 жыл ішін­де билік тізгінін ұс­таған АҚШ президенттері Гар­ри Трумэн­нің де, Дуайт Эйзен­хауэрдің де, Джон Кеннедидің де, Ричард Никсонның да, Лин­дон Джонсонның да, Джеральд Форд­тың да, Джимми Картер­дің де, Джордж Герберт Буш­тың да, тіпті, Ресейдің бірінші пр­езиденті Михаил Горбачев пен сол кездегі Ватикан басшы­сы Иоанн Павел ІІ-нің де, Поль­шаның кәсіподақ қоз­ғалысының көсемі Лех Вален­саның да сүбелі үлестері бар екеніне анық көз жетеді. Шындығында да, 1990-жыл­дары келмеске кеткен Ке­ңес Одағынан кейін саяси-эко­но­микалық тұрғыдан да, әс­кери тұрғыдан да АҚШ-қа тең келетін бірде-бір мемлекет жоқ-тын. Өйткені, НАТО бло­гының аса қуаттылығын былай қойғанның өзінде, әлем құрлық­тары мен мұхиттарының қай нүк­тесінде болса да Америка қарулы күштерінің үстемдігі айқын сезілетін. Сондықтан ендігі жерде әлем алпауытына айналған Америкаға тек өзі­нің ұлттық қауіпсіздігін құнттаумен шектеліп қалу аз­дық ететінін сезіп, Вашинг­тон билігі өзіне енді және үш жаһандық миссияны қоса жүк­теп алған-ды. Олардың біріншісі – геосаяси тепе-теңдігі өте құбылмалы және жекелеген ұлттық мүдделер тым белең алып, күшейе бастаған сәтте терең ықпалдасқан жаһандық жаңа жүйе құру үшін, ең алдымен, басқару тетіктері мен бағыт-бағдар тәсілдерін барынша жетілдіру және орталық билікке тәуелді қарым-қатынастарды қалыптастыру болатын. Екіншісі – аймақтық жан­жал­дардың асқындап кетпеуі үшін шиеленістерді ауыздық­тау немесе тоқтату, терроризм мен жаппай қырып-жоятын қаруларды таратудың алдын алу және азамат соғыстарынан әл­сіреген елдерде бейбітшілікті сақтау үдерістерін күшейту. Үшіншісі гуманитарлық салада шектен шығып бара жатқан теңсіздікті қалыптаса бастаған жаңа болмыс пен жаһандық санаға сәйкес ауыз­дықтаудың тиімді жолдарын қалыптастыру және қор­шаған орта мен экологияға қауіп төндіруі мүмкін сын-қатер­лердің алдын алу болатын. Алайда, бұл айтылған­дардың сыртындағы автор туын­дысының басты пафосы әлемді тек Америка ғана оң жол­ға бастайды және солай істеуге Америка Құрама Штат­тары міндетті. Әйтпесе, адам­заттың күні қараң болады. Содан соң, бұл тығырықтан шы­ғудың жалғыз ғана мүм­кін­дігі бар. Сол соңғы, яғни екінші мүмкіндік тек Американың ғана қолында деген пайымды бүкіл әлемге паш ету болатын. Үлкен Бушқа деген Бжезин­скийдің көзқарасы оң болғаны байқалады. Себебі, бұл президенттің дипломатиялық тәжірибесі өте мол болатын. Ақ үйге дейін ол АҚШ елші­лігінің Қытай Халық Рес­пуб­ликасындағы бейресми басшысы, сондай-ақ, Амери­каның Біріккен Ұлттар Ұйымындағы елшісі, Орталық барлау бас­қармасының жетекшісі болған. Оның ұлттық қауіпсіздік мә­селелері жөніндегі кеңесшісі Брент Скоукрофт болсын, Мем­лекеттік хатшысы Джеймс Бей­кер болсын, Қорғаныс министрі Ричард Чейни болсын өте ысылған әрі кәсіби мамандар еді. Солай бола тұрғанмен, З.Бжезинский үлкен Буштың Таяу Шығыстағы саясатының оң нәтиже бере алмағанын ашық сынайды. Біріншіден, Кувейтті Саддам Хусейннен азат еткеннен кейін, қолында үлкен мүмкіндігі бола тұра, Израиль мен Палестинаның арасындағы шиеленісті шешуге күш салмады деп кінәласа, екіншіден, С.Хусейнді жеңгенімен, Аме­рика қарулы күштерінің Таяу Шығыста қалып қоюы осы ай­мақта үлкен жиіркеніш ту­дыр­ғанын да жасырмайды. Со­нымен қатар, кітап авторы аталған президенттің Қы­таймен жүргізген саясатын да, посткеңестік Ресеймен жүр­гіз­ген қарым-қатынасын да түк­ке алғысыз болды деп мінейді. Кітап авторының Билл Клин­тонға арнаған тарауы «Жақ­сы ниеттің белсіздігі» деп бекер аталмаса керек. Бұл тақы­рыптың астарынан Клинтон­ның жұмсақтығына деген кекесін байқалады. Бже­зинс­кийдің пікірінше, Билл Клин­­тонның халықаралық тәжі­ри­бесі аз болғандықтан, басын­да сыртқы саясаттың тізгі­нін кеңесшілеріне ұстатып жіберіп, өзі тек ішкі саясат­қа көбірек мән берген. Бұл кем­шілігін жою үшін ол сыртқы саясаттағы негізгі жұмы­сына президенттік билігі­нің соңғы екі жылында ғана кірісе бастағандықтан, Ұлттық қауіпсіздік мәселелер жөніндегі кеңесшісі мен Мем­лекеттік хатшының көмегіне кө­бірек сүйенген. Сонымен қатар, алдыңғы президенттермен салыстырғанда Клинтон өз сая­сатын жаһандану тұжы­рым­да­масының негізінде жүргізген, себебі, жаһандануды күллі адам­­заттың жарқын бола­шағы деп қабылдаған. Со­сын, Клин­тонның ядролық арсеналды қыс­қарту туралы Ресеймен мәмілеге келу идея­сын да, Еу­ро­памен эконо­микалық және сая­си ық­палдас­тықты күшейту ту­ралы баста­масын да туынды авторы АҚШ-тың ұлттық мүд­десіне нұқ­сан келтірген әлсіздік деп бағалайды. Себебі, мұндай сая­сатпен АҚШ планетаның жеке-дара билеушісі бола алмай­ды деп пайымдайды. Солай бо­ла тұрғанмен, президент Клин­­тонның кезінде НАТО мен Еу­­­ро­палық одақтың кеңейе бас­­­та­­­ғанын жақсы нышанға жориды. Кіші Буш президент болған кезеңге бағытталған кітап тарауын З.Бжезинский «Апат билігі» деп атаған. Себебі, Джордж У.Буш президент болып сайланған 2001 жылы АҚШ алдымен Ауғанстанға, одан соң Иракқа басып кірген бо­латын. Бұл дәуірді З.Бжезин­ский жаһандық ауқымдағы геосаяси апат деп ашық сынайды. Қатарынан екі маусым пре­зидент болған кіші Буш би­лігінің бірінші төртжылды­ғында сыртқы саясаттың тұт­қасын содан сәл бұрын прези­денттікке талпынған белгілі тұлға, бұрынғы армия гене­ралы Колин Пауэллге ұста­тып, өзі ішкі саясатпен айна­лысқан. Бірақ 2001 жылғы 11 қыркүйекте орын алған әйгілі уақиғадан соң, Ақ үй сыртқы саясаттың нағыз ордасына айналып, Джордж Буш Ұлттық қауіпсіздік мәселелері жөніндегі кеңесшілерінен гөрі азулы Вице-президент Ричард Чейни мен Қорғаныс министрі Дональд Рамсфельдтің ақыл-кеңесіне көбірек жүгінген. З.Бжезинский кіші Буштың кешірілмес қателерінің бірі ретінде Иракқа Амери­ка­ның демократиялық құнды­лық­тарын таңбақ болғанын атайды әрі президенттің бұл тірлігін ешбір негізі жоқ авантюризмге балайды. Өйткені, президент Буштың Таяу Шығысқа өгей құндылықты Палестина мен Египетке де орнатпақ болған тірлігінен еш нәтиже шықпағанын жасырмайды. Сонымен, аталған прези­дент­тік үштіктің 15 жыл бойы жүргізген ішкі-сыртқы саясат­тарын сараптай келе, З.Бже­зинский Америка мектеп­теріндегі оқушылардың білі­мін бағалау жүйесінің үрді­сімен үлкен Бушқа «B» (4), Билл Клинтонға «C» (3), ал кіші Бушқа ең төменгі «F» (1) деген баға береді де, сарап­тамалық туындысының соңын­да: «Біздерде екінші мүмкін­дік бола ма?» деген ритори­калық сауал қойып, оған сенім­ді түрде «Иә» деп жауап қайы­рады. Сөйтеді де, бұл жауа­бының дұрыстығын нанымды дәйектермен нықтай түседі. Саясаткер әлемде бірде-бір мемлекеттің АҚШ-тың қо­лынан келетін зіл-батпан міндетті еңсере алмайтынын ескертеді. Себебі, әлемдегі ең іргелі экономиканың иесі де, ең қуатты қарулы күштердің иегері де, қолданыстағы ғылы­ми жаңалықтар мен тех­нологиялық басымдықтардың иесі де – Америка. Демек, күллі әлем халықаралық жүйенің тепе-теңдігін бұлжытпай ұс­тап тұратын осындай қуатты күшке мұқтаж. Егер мұндай рөлден АҚШ бас тартатын болса, онда әлгі жүйе күйреп, шашылып қалады. Сондықтан Америкаға планета көшбасшысы болу үшін ең маңыздысы қалыптасқан заңға сәйкес президенттердің алмасып тұрғаны емес, одан әлдеқайда салмақты, әлдеқайда терең және әлдеқайда ауқымды стратегиялық өзгерістер қажет дей келіп, Збигнев Бжезинский өзінің туындысында АҚШ-тың әлеуметтік үлгісіне байланысты әдетте өзге саясаткерлердің батылы бара бермейтін бір қырын ашық сынап өтеді. Саясаткердің ойынша, АҚШ-тың бүгінгі таңда қа­лып­тасып отырған әлеуметтік үлгісі планета жұртшылығының көпшілігіне ұнай бермейді. Өйткені, әлеуметтік теңсіздік пен экономикалық теңсіздік күннен-күнге ұлғайып келеді. Оның үстіне, АҚШ планетаның табиғи және энергетикалық ресурстарын қалауынша және ешқандай бақылаусыз пайдаланып отыр. Содан соң, бүгінгі әлем америкалықтардың шектен шыққан ысырапшылдығын емес, ең алдымен, адами құндылықтарды, әділеттілікті, прогресс пен ақылға қо­нымды ішкі-сыртқы саясатты бағалайды. Сондықтан, Аме­рика Құрама Штаттары әлем көшбасшылығын өзіне кері қайтаруға мүдделі болса, күллі әлемге ең алдымен өзінің әлеуметтік үлгісінің әділеттілігін, ымыраға дайын екенін, өзін өзі шектей алатынын, менмендігін тізгіндеп, адамзат мүддесімен есептесе алатынын дәлелдеуі қажет. Сондықтан Аме­рика өзінің екінші мүмкіндігін әлемнің тұрақты көшбас­шысына лайық болуға жұмсауы керек. Олай болмаған жерде үшін­ші мүмкіндікке жол жоқ. Збиг­нев Бжезинский түйген ойдың соңғы түйіні осыған саяды. Әділ АХМЕТОВ, Қазақстанның еңбек  сіңірген қайраткері