Органикалық өнімге оң көзқарас қажет

Еліміздің азық-түлік бағдарламасының алтын қазығы болып отырған ауыл шаруашылығы саласының көтерер жүгінің барған сайын көлемі ұлғайып, жауапкершілігі де арта түсіп отыр. Егін шаруашылығындағы органикалық егіншілік мәдениетін заманауи талаптарға сай дамыту алдымыздағы айқын талаптардың бірі болып табылады. Оны технологиялық талаптар бойынша орындай білсек, ғылыми тұрғыдан ізденіс пен зерттеуді тереңдете түссек олқылық атаулыдан арыларымыз анық. Сондықтан да осыған орай органикалық егіншіліктің бүгіні мен ертеңі жайлы ой толғап, өз ұсыныс, пікірімді ортаға салуды жөн көрдім. Атап айтқанда, егіншілік өнімін өз мәнінде молайту нәтижесінде әлем­дік қауымдастық азық-түлік мәсе­лесіне қатысты проблемаларды шешуде үлкен табыстарға жетіп келеді. Дей тұрғанмен, аса жоғары маңызы бар осы бағыттағы жетістіктермен қатар, түбегейлі шешімін таба алмай отырған проблемалардың да туындап отырғанын жасыра алмаймыз. Соның ішінде экология­лық сипаттағы мәселелер алдыңғы қатар­да тұр. Әлемнің көптеген елдері егін­шілікті қарқынды жүргізгенімен, жаһандық дең­гейдегі экологиялық дағдарыс­та тұрған аймақтар қатарына енді. Америкалық эколог Барри Ком­монсом «Бәрі де өзіміздің үйлес­тіре білуімізге байланысты» деген түйінді тұжырымдаманы дұрыс айтқан. Біздің планетамыз қан­дай үлкен болып көрінгенмен, онда болып жатқан процестердің барлығы өзара байланыста. Мәсе­лен, Еуропа мен Солтүстік Амери­ка елдерінде қолданылатын пес­тицид­тер (ДДТ) Антарктиданы мекен­дейтін пингвиндердің бауыры­нан табылған. Ал, Чернобыль АЭС радионуклидтері Украина, Белоруссия мен Ресейдің ғана емес, сонымен қатар ГФР, Шве­ция, Нор­вегия және басқа да баты­сеуро­палық елдерде тұратын әйелдердің сүтінің құрамынан табылғаны таң­дан­дырмай қоймайды. Соңғы кездері адамзаттың қи­сын­­сыз әрекеттерінің салдарынан жерлердің шөлейттену үрдісі үдей түсті. Адамзаттың даму тарихы кезінде өнімді болған жерлердің 1 миллиардтан астамы шөлейтке ай­налып кетті. Табиғатты үнемді пай­даланбаудың, ауаны, су мен топырақты химиялық ластаудан, сонымен қатар бүлдіргіш табиғи процестердің салдарынан әлемде жыл сайын 6 миллион гектар жер шаруашылық айналымынан шығып қалуда. Тағы 20 миллион гектар жер ауылшаруашылық мақсатта пайдалануға жарамсыз жағдайда. Мұның өзі топырақ құнарлылығын қалпына келтіру үшін экономикалық тұрғыдан көл-көсір қаражатты талап етеді. Осы қауіпті жаһандық экологиялық күйзеліс, топырақтың азуы мен тозуынан ғана емес, сондай-ақ, экологиялық тұрақсыздықтан, тіпті табиғи көріністердің бүлінуінен де анық байқауға болады. Өзінің шаруашылық қызметі процесінде, ауылшаруашылық дақыл­дарының өнімділігін арттыру мақ­сатында көптеген агро тәсіл­дер пайдаланылады. Олар – мине­рал­ды тыңайтқыштардың бастап­қы мөлшерін, аурулардан, зиян­кес­тер мен арамшөптерден қор­ғау­дың химиялық заттарын ен­гізу. Жыл сайын әлемде миллион­нан астам пестицид өндіріледі. Минерал­ды тыңайтқыштармен бірге пестицид­терді әлемдік деңгей­де өндіру үнемі өсіп келеді. Пес­ти­цидтер, ыстағыштар және тағы бас­қалары негізінен топырақта ыдырамайды әрі топырақта өсімдік ландшафына көп ретте кері әсер етумен болады. Әрине, химиялық заттарды енгізу ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін арттыруға айтарлықтай ықпал етеді. Алайда, химиялық тұрғыдан тосқауыл қоюмен қатар, топырақ құнарлылығының негізін, оның гуминді заттарын бұзады. Нақты химиялық амалдарды қол­дану нәтижесінде топырақтың қайта құрылымы жүзеге асады. Ісік ауруларын зерттеу жөнін­дегі халықаралық агенттіктің мәлі­меттеріне сәйкес, адамдарда пайда болатын ісіктердің 85 пайызын қоршаған ортаның теріс факторларымен байланыстыруға болады. Планетамыздағы халық саны ұдайы өсуде, сонымен бірге азық-түлікке деген қажеттілік те үнемі ұлғаюда. Тұқымдық инженерия әдісімен ауылшаруашылық дақылдарының жаңа, жоғары өнімді сорттары мен жануарлардың тұқымы шығары­лып, кеңінен қолданылуда. Бүгінгі таңда гендік өзгертілген ағзаны тамаққа жүйелі түрде пайдалану адамда биологиялық жаңа белгінің пайда болуына алып келетіндігін кішкентай балаға дейін біледі. Сондықтан да, заманауи агро­ландшафтарда экологиялық жағ­дайларды жақсарту мәселелері, топырақ құнарлылығын сақтау мен жаңғырту, дақылдардың өнімді­лі­гін арттыру мен ауыспалы егістік­тер­дің алуантүрлілігімен экологиялық қауіпсіз агроэко жүйелерді жасау арқылы өсімдік шаруашылығын жүргізу қазіргі таңда өте өзекті болып отыр. Қоршаған ортаны қорғау мен экологиялық таза өнім алу мақ­сатында жалпы егіншіліктің ор­га­никалық жүйесін жүргізу, эко­логиялық тұрақты және қауіпсіз тех­нологиялар мен амалдарды қол­дану қажеттігі туындауда. Органикалық ауыл шаруашы­лы­ғын зерттеу институты (FiBL) және Халықаралық органикалық ауыл шаруашылығы қозғалысы федерациясының (IFOAM) мәлі­меттері бойынша, әлемде орга­никалық егіншілікке пайдаланылатын жерлердің көлемі ұдайы артуда. Соңғы 16 жылда олардың көлемі 4 есеге ұлғайды және 2016 жылы 48,7 миллион гектар алқапты құрады. Органикалық өндіріс тура­лы статистикалық мәлімет 172 елден келіп түседі. Әлемде бар­лығы 2,3 миллионға органикалық өндірушілер сертификатталған, олардың төрттен үш бөлігі дамушы елдерде орналасқан. Органикалық өнімнің негізгі мөл­шері де әлемнің жоғары дамыған индустриялы елдерінде саудаланады. Жалпы тұтыну жағынан шамамен 78 пайызы Батыс Еуропа мен Солтүстік Америка елдеріне тиесілі. Қазақстан үшін де экологиялық таза ауылшаруашылық өнімдерін өндірудің және сатудың тиімділігі зор. Осы бағытты берік мақсат ұс­танып, әлемдік нарықта нық орын­ға ие болуға ұмтылу керек. Кезінде экономикалық бай­ланыс­тар­дың үзілуі, шаруашы­лық жүргізу фор­масы­ның ауысуы, минералды тыңайтқыштардың қымбаттауы салдарынан 1990 жылдан бастап республикада 672,1 мың тонна минералды тыңайтқыш өндірілген. Өндіріс көлемінің де, танаптарды пайдаланудың да ауқымы күрт төмендегені байқалады. Бұл үрдіс бүгінгі күнге дейін сақталып келеді. 2015 жылы Қазақстанда минералды тыңайтқыштарды пайдалану гектарына 5 кило әсер ету­ші зат шамасына ғана жетті. Ал, бұл көрсеткіш дамыған елдерде 300-400 килодан құралды. Елбасы Н.Назарбаев өзінің халыққа арна­ған Жолдауларында біздің респуб­ликамызда ауыл шаруашылы­ғын жүргізудің басым бағыты орга­никалық егіншілік болып табылатынын үнемі айтып жүр. Бұл сала әлем бойынша қарқынды түрде дамып келеді. «Жасыл экономиканы» қалып­тастыру Қазақстан дамуының стратегиялық векторы негізінде Президентіміз былай деген: «Біздің елімізде жерлердің 90 пайызы хими­каттармен ластанбаған. Сон­дықтан да, бүкіл әлем бойынша үлкен сұранысқа ие болатын таза органикалық ауылшаруашылық өнімдерін өсіруге мүмкіндік бар. Азық-түлікке деген сұраныс 2050 жылы 40 пайызға артады және «жасыл экономика» индустриялық революцияның негізі болады», деген болатын Мемлекет басшысы. Осы тұрғыда бірқатар міндеттер де алдымызға қойылды. Олар – егіншілік мәдениетін өзгерту, мал шаруашылығын жандандыру, ет, сүт және өсімдік шаруашылығы өнімдерінің ірі экспорттаушысы болу. Қабылданған шаралардың нәтижесі ретінде 2050 жылға дейін ауылшаруашылық өнімі еліміздің ІЖӨ үлесінде 5 есеге артуы тиіс. Қазіргі кезде елімізде органи­калық өнім өндірудің статистикалық мәлі­мет­тері жүргізілмейді. Бұл бағыт Қазақ­станда енді дамып келе жатыр. Деген­мен, зерттеулер барысында анық­­талғандай, жалпы көлемі 300 мың гектар алқапта өсімдік шаруа­шы­лығының органикалық өнімдері­нің экспорты жүзеге асырылады. Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ҒЗИ-да 1996 жылдан бастап егіншілікті биологияландыру бағытында ауылшаруашылық дақылдарын өсіруді зерттеу бо­йынша кешенді сынақты зерттеу­лер жүр­гізілуде. Ол ең алдымен, топы­рақ құнарлылығына орай өн­діріс қарқыны ықпалының теріс әсерін төмендетуді, сонымен қатар, заманауи жер пайдалану жағ­дай­ларында кеңінен қолдану мү­м­кін­дігі мен оңтайлы жүзеге асыруды қарастырады. Институт ғалым­дары сидералды дақылдарды, өсім­дік қалдықтарын және биологиялан­дыру амалдарын (биогумус, көң, сабан және т.б.) қолдану негізінде егіншіліктің органикалық жүйе­сін, Қазақстанның оңтүстік-шығы­сын­дағы суармалы және тәлімі топырақ жағдайларында егін­шіліктің органикалық жүйесінде топырақ құнарлылығын реттеудің ғылыми негіздерін әзірледі. Қазақстанның жыртылатын жерлері қорының 80 пайыздан ас­тамын тәлімі жерлер құрайды. Ел­дің оңтүстік-шығысында тәлімі жерлер сұр топырақ және ашық-сұр топырақтардан тұрады. Олар төмен табиғи құнарлылығымен сипат­талады, ашық сұр топырақтар­дағы гумус құрамы шамамен 0,6-1,2 пайызды құрайды. Кәдімгі сұр топырақта – 1,5-1,8 пайыз, ал ашық қоңыр топырақтарда 1,9-2,4 пайыз шамасында болады. Институт ғалымдары алғаш рет топырақты ең төменгі және нөлдік өңдеу амалдарын зерттеді. Осылайша, алынған мәліметтер негізінде ауыспалы егістіктердегі биологияландыру амалдары экономикалық және экологиялық тұрғыдан өзін-өзі ақтады. Бірақ, біздің республикамызда органикалық өндірісті кеңінен дамыту үшін әлі де көптеген шаралар қажет. Осынау маңыздылығы жоғары мәсе­лелер өмірдің өзінен туын­дап отырған қажеттіліктер. Егер олар­ды іс жүзінде өндіріс ауқы­мын­да пайдаланатын болсақ, бел­гілі бір нәтижелерге қол жеткізе алатынымыз анық. Бұған тек ынта мен ықылас қажет. Сонда ғана таза органикалық егіншіліктің атап айтуға тұрарлық биік деңгейінен көрінетін боламыз. Серік КЕНЕНБАЕВ, Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ҒЗИ бас директоры, ауыл шаруа­шы­лығы ғылым­дарының докторы