«Біз қымызды әлемдік деңгейге шығарамыз»

– дейді ресейлік кәсіпкер қандасымыз Айдархан Қарсақбаев Ресейдің Қостанаймен шектесетін Челябі облысының Агапов ауданындағы Южный поселкесінде тұратын Қарсақ­бае­втарды Жай­ық бойы түгел біледі десек болар. Иә, жалпақ Ресейде екінің бірі «Қарсақбаев» шаруа қо­жа­лығындай мың жылқы айдап отырған жоқ. Нарық сы­рын әп дегеннен түсініп, шаруаны үйі­ріп әкеткен қандасымыз бұрынғы кеңшар ізіндегі бір дүйім елді жұмыспен қамтамасыз етіп отыр. Қарсақбаевтарды Челябі облысында меценат ретінде де жақсы біледі. Қазақтардың «Бір­лік» мәдени орталығы осы облыстың Бреды ауданында ұйымдастырған «Жібек жолы» қазақ әндерінің фестиваліне де демеушілік жасаған Айдархан Қарсақбаевты Ресей қазақтары мерекедей қас­терлейтін осы жиында кездестіріп, әңгімеге тар­тудың сәті түскен еді. – Айдархан Бақытжанұлы, Ресей жерінің дәм-тұзы жібермей отыр­ған қандастарымыздың тұр­мыс-тіршілігі қалай? – Иә, «дәм-тұз» дегеніңіз көкейіме қонады, оның үстіне осы жерде көк­теп-көгеріп отырғанымызды да ай­ту­ым керек. Қыз Жібек шешеміздің «Әуе­лі бас қосқаным Жағалбайлы, жылқысын көптігінен баға алмайды» дейтін сол Ақ Жайық өңірін малға қаптатып, нәпақамызды жерден теріп отырған бір қауым елміз. – Эпостық жырда қанша бо­яуын қалыңдатып, әсірелеп айтты дегенмен де, қазақтың байлығы мал, оның ішінде жыл­қы болғаны рас. Ресейдегі қан­дас­та­рымыздың арасында ауыл ша­руа­шылығын ұй­ымдастырушы­лар­дың, нарық­тың сырын игерген кә­сіпкердің бірі өзіңіз деп естиміз. Әсіресе, жыл­қы малының байлық екенін дә­лелдеп отырғаныңыз елдегі біздің де көңілімізді марқайтады. – Рахмет. Көзін тапса тек жылқы емес, қазақтың тұтынған төрт түлігі де байлық. Өзім басқаратын шаруа қожалығы 12 мың гектар егіс алқа­бын, 2,5 мың гектар жайылымдықты 49 жылға жалға алғанбыз. Сол жерде бір мың жылқы, 2,5 мың ірі қара, 2 мыңның сыртында қой-ешкі және құс ұстап отырмыз. Топырағы құнарлы, шөбі шүйгін өлкеде қазекем қашан­нан төрт түлігін бағып, қазы мен қартасын кертіп жеп, қымызын са­пы­рып отырған ғой. Бірақ, нарықтық экономикаға ауысқан кезде Ресейде де ауыл шаруашылығы дағдарып қал­ды. Шаруашылықтардың тоз-тозы шық­ты. Сол бір жылдар бізге де оңай тиген жоқ. Бұрыннан басқарған кең­шардың шетін бұзбай, сақтап қалуға ты­рыс­тым. Қазір, әрине, шаруашы­лықты бұ­рынғыдан өзгеше жолмен дамыттық. Бүгінде Ресейде, жалпы, бұрынғы Кеңес Одағы құрамына кірген елдер­дің барлығында да еркін эконо­ми­калық байланыс орнаған. Мұның өзі ша­руаң­ды дамытудың, толағай та­быс­тың тетігі мен кепілі – өндірген өні­міңді өткі­зуге толық мүмкіндік береді. Өзгеше жол деп отырғаным осы. Баяғыда кеңшар болып тұрған кез­де малды, оның өнімдерін жоға­рыдан келген нұс­қаумен ғана өткі­зе­тін едік. Содан бейнетіміз болғанмен жарығанымыз да шамалы еді. Қазір жағдай өзгеше. – Сонымен өзгеше жолыңызды таратып айтсаңыз. –Таратып айтсам, ол –тек қана ұқсату! Ауыл шаруашылығында бақ­қан малың мен еккен егініңді өзгеге ұстата салмай, өзің ұқсатқанда ғана оның қайтарымын көресің. Міне, біз осыны жолға қоя алдық. Баяғыда кеңестік шаруашылықтың басы-қа­сын­да жүрген кезде «бидайды күнге қақталып жүріп егіп, жинап берген біз неге жарымаймыз, ал оны сақ­тайтын элеваторлар, ұн етіп тартатын диірмендер байлыққа шылқып оты­рады?» деп ойланатынмын. Сөйтсем, әңгіменің барлығы да ұқсатуда екен. Қазір біз бір қап дәнді немесе бір бас малды өзгеге ұстатпаймыз. Біздің ұстанымымыз – қорадағы малды, қой­мадағы дәнді дүкен сөресіне дейін жеткізу. Сол үшін күніне 2 тоннадай түшпара дайындаймыз, ұн өзіміздің диірмендерде тартылады, ол ұннан күніне 1,5 тонна нан пісіріледі. Қазан-қараша айларында 15 тонна, ал мамыр-қыркүйек арасында айына 20 тоннаға дейін қымыз пісіп, оны Мәс­кеуге артамыз. Халал технологиясын жолға қойдық. Біз түшпара, манты, жұмбаз ет жасау үшін шошқаның етін жолатпаймыз, күніне оншақты сиыр, сонша бас жылқы, қой соя ала­мыз. Оның барлығын да шариғат жо­лымен бауыздап, жайғастырамыз. Жыл­қы етінен жасалатын түшпара тым қасаң, сиыр мен қой етінен түйілген түшпара тым майлы болып кетпеуі үшін оларға тауық етін турап араластырамыз. Құс өсіретін шаруа­шы­лық та халал технологиясымен жұмыс істейді, сондықтан біз олар­дың өнімін пайдаланамыз. Осы ұқ­сату кәсіпорындарымыз, шаруа­шы­лы­­ғымыз бар – барлығында 350 адам­ға жұмыс беріп отырмыз. – Қымызды өндірістік жолға қойғандарыңыз кі­сі қызығар­лық­тай іс екен. Қы­мыз­ды табыс көзіне айнал­дыр­ған­дар Қазақстанда да бар. Дегенмен, ол науқандық қана сипат алады және көбіне тұрмыс­тық деңгейден аса қоймайды. Айы­на 15-20 тонна қымыз дайындау тым көп секілді, оған қалай қол жеткіздіңіздер? – Біздің ата-бабамыз бұл жерде жылқы ұстап, қы­мыз ішіп келеді. Бірақ қалай жақсы дайындағанмен де ол тұрмыстық деңгейде ғана болды. Ал қымызды осындай өндірістік жолға қоямыз деген ой менде де бұрын болмағанын жасырмаймын. Бірде жұмыс бабымен Мәскеуде жүр­сем, дүкеннен «сиыр сүтінен жасал­ған қымыз» деген су­сынды көзім шалып қалды. Дереу алып ішіп көр­сем, әрине, қымызға үш қайнаса сор­пасы қосылатын емес. Сосын дереу дүкеннің менеджерін шақырып алып, сусынның қайдан кел­генін, өтімді­лі­гін сұрастырдым. «Мәс­кеу түбіндегі бір шаруашылық дайындайды, сұра­ныс өте жақсы, сөреде жатып қал­майды» деді. Мені «нағыз қымызды неге дүкенге шы­ғармасқа?» деген ой мазалай берді. Сонымен, қымыз өн­діруге талпыныс жасадым. Бие сауу өз алдына, қымыз дайындайтын ша­ғын цех жасақтадық. Аз мөлшерде болса да қымызды дай­ындап, Мәс­кеуде өтетін ауыл шаруа­шылығы өн­ім­дерінің көрмесіне екі рет қатыс­тым. Көрмеге қатыс­қандағы мақса­тымыз, егер сұраныс болып жатса сауда орындарымен келісім-шартқа отыру ғой. Екі рет бардық, екеуінде де қымызды ешкім сұрамай, салым суға кетіп қайттым. Үшінші рет барғанда Мәскеу қала­сы­ның бұрын­ғы мэрі Юрий Лужков көрмені ара­лады. Біздің қасымызға келгенде бір кесе қымызды төңкеріп салды да, «міне, мынандай қымыз Мәскеу дү­кендерінде неге болмай­ды?» деді жи­налғандарға. Луж­ковтың анасы Баш­құрт­станда туған ғой, сондықтан ол қымыздың қасие­тін жақсы біледі деп ойлаймын. Мэрдің әлгіндей айтқаны мұң екен, сол жолы 2-3 кәсіпкер келіп, менімен келісім-шартқа отырды. Содан келе қымыз өндіруді ұлғай­туды бастадық. – Қымыздың өзі жанға дауа, емге шипа қасиетті сусын болса, оның бабы да оңай емес екенін білеміз. Өндірістік мөлшерде дайын­даған қымыздың сапасы қандай? – Қымызды қазақ ғасырлар бойы сауып, ішіп келеді. Аналарымыз дай­ындаған оның бірнеше түрі де бар. Бірақ ешқашан қымыз қазақ дала­сын­да да, Ресейде де өндірістік дәрежеге жеткен емес. Лужковтың әлгі дуалы ауыз сөзінен кейін бізге Мәскеудің сауда орындарынан түскен сұраным­дар қымызды көбейтуді міндеттеді. Менің мамандығым инженер-механик болғандықтан, қымыз дайын­дай­тын цехтың жабдығын жасау аса қиынға түскен жоқ. Жобасын өзім сыз­­дым. Қымыз құятын ағаштан бөш­ке-күбілерді, піспегін жасадық жә­не пісуді қозғалтқыштар арқылы элек­трлендірдік. Цехта қанша көлемде болса да қымыз 2-3 сағат дамылсыз пісіліп тұра береді. Қымызды күбі-бөш­ке­лер­де піскен сайын оның бетіндегі майы қалқып, иісі жұпарланып, дәмі де жақсара түседі. Мәскеуден алып келген газдандырылған, мине­рал­ды суға, шырынға арналған жаб­дық желісі біздің қымызды шөлмекке құюға таптырмайтын құрал бола қал­ды. Цехта қымызды шөлмекке төрт адам құй­ып жайлайды, нүктені басса жабдық желісі толықтай іске қосылады. Қымыз сауудың, өндірудің халық­тық тәсілі аса өзгертілген жоқ. Осы сусынның технологы болып жарал­ған аналарымыздың ізімен келеміз. Біздің цехымызда арнайы қойма бар, алдымен соған сүтті жиып аламыз. Оны 7-8 сағат ашытуға қоямыз, пісіледі, одан кейін салқындату үшін тоңазытқыштарға қойылады, одан кейін шөлмектерге құйылады. – Қазір кока-кола, түрлі газ­дан­дырылған сулар, сыра, шырыннан жасалған сусындардан дүкендер сө­ресі май­ысқан уақытта қымыз­дың дәрулігіне мәскеуліктердің кө­зін қалай жеткіздіңіздер? – «Жарнама жасауды қалай игер­діңіздер?» десеңіз де болады. Біз қы­мызды сегіз тоннаға дейін өндіре ал­ған соң ғана өнімімізді жарналама­лау­ға кірістік. Қазақтың төл су­сы­ны­ның туберкулезге, асқазан-ішек жол­дарына, демікпеге ем екенін, оның құрамында барлық элементтің кездесетінін, ағзаның иммунитетін көтере­тінін жарнамаладық. Соның арқа­сында әлгі 8 тоннадан 20 тоннаға дейін қымыз өндіретін дәрежеге жеттік. Біз алдымен өндіріс-сауда желісіне кіріп алған соң, өнім көлемін арттыру үшін ғана жарнама жасадық. Біздің сусынның сапа жөнінде сертификаты бар, Ресейде өткен көрмелердің наг­радаларын, оның ішінде алтын медалін де алып жүрміз. Ресейге қазақ қымызының қандай болатынын дә­лел­деп үлгергенбіз, ендігі мақса­ты­мыз Еуропаға шығу! Қымызды әл­ем­дік рынокта көрсету. Қазірдің өзінде сауда фирмалары Германиядан, Фран­циядан, Италиядан біздің сайтқа шығып жатады. Бірақ біз өндірістік мәселені шешіп алмай, оларға жауап беріп отырғанымыз жоқ. – Ол қандай өндірістік мәселе екенін біздің оқырмандарға да айта отырсаңыз. – Бұл қымыздың басты мәселесі дер едім. Ол – осы сусынның сақтау мерзімінің ұзартылуы. Мәскеуге арт­қан қымыз 45 күнге дейін айнымай өз қасиетін сақтайды. Біз оған Мәс­кеу­дегі Плеханов атындағы сүт өнімдері институтының көмегімен қол жеткізгенбіз. Жүкті Челябінің біз отырған Агапов ауданынан Мәскеуге дейін керуен-көлік екі күнде апарады. Ал Италияға қымызды кеденнен өткізуі, ұзақ жолы, басқа кедергілері бар дегендей, 20 күнде жеткізуге болады. Тұтынушының қолына тигенге дейін қалған 20 күн уақыт аздық етеді, қы­мыздың сапасы сақталмауы мүмкін. Сондықтан біз ғылыми ізденістер ар­қылы қымыздың сақталу мерзімін алты айға дейін ұзартуды ойлас­ты­рып отырмыз. Содан кейін Еуропаға ойланбастан шығуға болады. Менің ұлым Азат Қарсақбаев Челябі мемлекеттік агроинженерлік академиясы­ның мал шаруашылығы кафедра­сын­да нақ осы мәселемен айналысады. Ол өзінің әріптестерімен бірге осы жаңалыққа таяу уақытта қол жеткізеріне өте сенімді. – Ізеттілікпен қымыздың баға­сы мен пайдасы туралы сөз қоз­ғамай отырмын. – Шаруашылығымыздағы табыс­тың басым бөлігі қымыздың еншісіне тиеді. Бұл шипалы сусынның бір лит­рінің өзіндік құны бізге 5-6 рубльге ға­на түседі, ал оны 100 рубльден өт­кі­земіз. – Қымызды орыстар бұрнағы ғасырлардан-ақ жақсы білсе керек. Қазір де Ресей ғалымдары бұл сусынды атасынан қалған астай дәріптеп, «Ресей ертеден қымызбен емдеудің орталығы» деп жатады... – Ресейлік ғалымдардың ол сөзі­нің жаны бар. Негізі Ресейде қымыз жақсы зерттелген. Оның пайдалы­лы­ғы, емдік қасиеті туралы Башқұрт­стан, Татарстан жеріне саяхатпен келген орыс оқымыстылары ертеден-ақ жазып кеткен. Белгілі орыс саяхат­шы­сы, академик П.С.Паллас 1770 жы­лы өзінің мемуарлық шығарма­ла­рында башқұрт даласына Мәскеу, Дон жағынан адамдардың қымыз ішу үшін келетіндігін, олардың денсау­лық­қа қатты әсері барлығын жазады. Орыс ғалымдарын былай қойғанда, орыс тілінің түсіндірме сөздігін жа­за­тын әйгілі Владимир Дальдің қымыз­дың емдік қасиетін зерттегені, Л.Толстойдың, А.Чеховтың қымызбен емделгені сияқты жайларды жиі келтіруге болады. Ал 1858 жылы Самарада дәрігер Нестор Постников бірінші рет қымызбен емдеу санаторийін ашты. Мұндай санаторий оған дейін әлемнің еш жерінде болмаған. «Ресей ертеден қымызбен емдеудің орталы­ғы» дейтіні Башқұртстан мен Татарстанда бие сауылады. Оның сыртын­да Қазақстан да Одақ құрамында бол­ды ғой? Кеңес Одағы кезінде ортақ қазан болғаны белгілі. Жылқы шаруа­шылығын дамытудың ғылыми орта­лығы Рязаньда болды. Қымызды олар да зерттеді. Қазақстан демекші, орыс оқымыстыларының жазбаларында «ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр тоғысында Қазақстанның малды-егінді аудан­да­рында әр қазақ отбасы орта есеппен жылына 148 шелек қымыз ішеді, яғни бұл шамамен 1200 литр болады» деген деректер кездеседі. Көрдіңіз бе, қымыз қазақтың төл тағамы, сусыны. Сонымен қатар, қымызға башқұрт хал­қының да таласы бар. Олар да қы­мызды үйде жақсы дайындайды, алай­да, бүгінгі Башқұртстанда оны біз сияқты өндірістік деңгейге көтер­ген ешкім жоқ. Біз сауып отырған биелердің барлығын да Башқұрт­стан­нан әкелдік. Тұқымы сүтті жылқылар. Бізде 170 бие сауылады, жыл сайын сауын көбейіп келеді. Қазір қыс ай­ларында тек өзіміздің тұрмысымызға қажетті қысырақтарды ғана қалдыр­дық, қалғаны тебінде, яғни көктемге қарай құлындайды. – Айеке, ауыл шаруашы­лы­ғы­ның білікті ұйымдастырушысы бо­лып отырған өзіңіздей қандасы­мыз­­­ды мақтан тұтамыз. Дегенмен, мың жылқы жайылатын жайылым ата жұртта да бар ғой... – Иә, сыртта жүрген ағайынның жүрегіндегі қобыздың күйіндей күңі­рентетін бір қылды қозғап жібердіңіз. Ата жұртты неге ойламайық, ой­лай­мыз. Бірақ Ресей болғанымен біз өз аталарымыздың қыстауында отыр­мыз. Түгін тартса майы шығатын осы Жайықтың бойын жеті атамыздан да арғылар мекен еткен ғой. Ата­лары­мыздың бейіті де осында. Мұнда то­пырақтың құнарлылығы өте жоғары. Қазақстанның бидай егетін солтүстік облыстарында жаңбыр уақытылы жау­ып, күтімі келіскен жылдары гек­та­рына 20 центнерден асырып өнім жинаса, біз гектар түсімін 40 центнерден айналдырамыз. Ресейдегі де­мо­кратияға көңілімнің толатындығын да жасырмаймын. Мысалы, мен мә­жілістерде кәсіпкер ретінде мемлекеттен бөлінген несие немесе басқа да қолым жетпей жүрген мемлекеттік жеңілдіктер немесе ауыл шаруа­шы­лы­ғындағы өзге де проблемалар ту­ралы ойымды ашық айтамын, гу­бер­наторды сынап сөйлей аламын. Ол мені сол сыным үшін қудаламайды, ісіме көлденең тұрмайды, қайта айт­қан сыныңның қорытындысы бойын­ша маған жауап береді. Мен осы жерде өстім, тамыр жай­ып қалдым. Ресейдегі қазақтар бір-бірімізбен құда боламыз. Жақын жыл­дары мешіт салдық, әкем Бақыт­жан Қарсақбайұлы қажылық парызын өте­ді. Ауылдағы жастар, оның ішінде, менің үш ұлым да бала жасынан мешітке барды, жұма намазын құр өткізбейді. Дәстүріміздің қаймағы бұ­зыла қойған жоқ. Тек ақсайтын тұ­сымыз – ана тілімізге шорқақ­ты­ғы­мыз. Баяғыда аталарымыз балалары үшін үйде оқытушы, молда ұстаған ғой. Ба­лаларымызға қазақ тілін үй­ре­ту үшін мұғалім жалдауға, үйде үй­ретуге ша­ма­мыз жетеді. Осы іс ойы­мызда жүр. – Қазақстанның тыныс-тірші­лі­гінен хабар алып отыруға мүмкін­дік жеткілікті болар? – «Спутник» желісі арқылы Қазақ­стандағы телеарналарды көріп, тарихи отанымыздағы барлық жаңалық­тан хабардар болып отырамыз. Әри­не, Қазақстан қанша өссе, біз сырт­та­ғы қазақтар соншалықты арқамызды тауға тірегендей боламыз. Ал біз өзге жұрттың арасында қазақ деген аты­мыз­ға кір келтірмесек деген намыс­тың ісімен тіршілік кешеміз. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Нәзира ЖӘРІМБЕТОВА. Қостанай-Бреды-Қостанай.