Есенберлин іздеген ержүрек қыз

Елді дүр сілкіндірген үлкен оқи­ға­ның жаңғырығы кейде одан әрі жал­ға­сып, ертегі сияқты шартарапқа жайы­лып жатады. Бірақ бұл аңыз-әңгіме емес еді. Біраз адамдар тамсанып, ауыз­дарының суы құрып айт­ты. Біз де оны естідік. Неткен қайсар­лық! Қандай ерлік! Елін, жерін сүйген, туған өңіріне де­ген мөлдір махаббаттың, жүрек тү­бін­де бұлқынып, шиыршық атқан ыс­тық се­зім­нің сыртқа шығуы осындай-ақ болар деп сүйсіндік, масаттандық, мақтандық. Оқиға 1979 жылғы маусым айында қазіргі Астана қаласында, ал сол кезде Целиноград деп аталатын шаһарда неміс авто­номиясының қазақ жерінде ұйым­дас­тырылуына қарсы болған демонстрацияға байланысты еді. Ол туралы баспасөз бетінде мынандай дерек келтірілді. «Республика Конститу­ция­сы­ның ая­сын­да өте сауатты сөйлеген шешенге ешбір ілгіш тауып, айтқан пікіріне жармаса ала­тын емессің. Одан кейін әр деңгейдегі, әр жас­тағы жандар шығып сөйлеп, қазақ жерінде автономия құрудың қи­сы­ны жоқ екенін жан-жақты дәлел­деп жатты. Әңгіме олар­дың жа­лын­ды сөзінде де емес, жан толқындары да телегей теңіз ғой, бізді тебірентіп, көзімізге жас үйірілткен қаршадай қыздың ортаға жұлқына шығып жасаған әрекеті. Обкомның бірінші хатшысы Н.Мо­ро­зовтың дәл алдына барып: – Автономия туралы указ шық­қан күні осы алаңға келіп мен өзім­ді өзім керосин құйып өртеймін! Жеріме жаным садаға! – де­генде көзіне жас үйірілмеген, жаны тол­қымаған бірде-бір адам қалмаған шығар... Кейіннен Алматыға Жазушы­лар одағы­ның пленумына барғаны­мызда туған жеріндегі жанкешті оқиғаны куәгерден естігісі келген Ілияс Есенберлин әңгіменің осы тұсына келгенде қалтасынан қол орамалын қармана берді. Кейіннен тағы бір кездескенімізде қайран Ілекең: – Сол қыздың аты-жөнін білдің бе? – деп қиылды. Әрине, ол кезде мұндай ұшқа­ры сөздің авторларын сұрап білуге бол­майтын. Суреттеп айту да қиянат. Қанша­ма жастар оқу орнынан, жұмыстан қуда­ланып жатты. – Апырмай, сол қызды бір көрсем, шіркін! Тым болмаса атын аташы. Бір романның штрихы дайын тұр. Тек соның кілті – қыз­дың атын білсем, мүмкіндік болса – көрсем! деп армандады Ілекең. Ақмолаға келген соң әркім­дерден сұрастырып көріп едік, босқа әурелендік, ешкім айтпады. – Ереймендік қыз, қарында­сымыз, бірақ атын айтып қиянат жасай ал­маймын, – деді бір азамат. Сөйтіп, Ілекеңнің жерлестеріне арнап ой елегінен өткізіп қойған кітабы жазылмай өзімен бірге кетті («Сарыарқа» журналы, 1993, №6, 55-б.). Бірде Әйтім Жанайдаров деген ағамыз­бен кездесіп, осы мәселе төңі­регінде әңгіме бола қалды. – Ол – Алтыншаш Бейсембаева. ЗАГС-те істейді. 1979 жылғы Ақ­мо­ла­дағы неміс автономиясына қарсы қоз­ғалысқа қатысқа­ны үшін қудаланған, институттан шыға­рыл­ған, жұмыстан қуылған. Ерейментауда тұрады. Туған жиенім. Баспасөз қызмет­керлерімен сұхбат­тасуға құлықты емес. Егер менің жібергенімді білсе, кездесуге келісуі де мүмкін, – деді. Тірі адамның күйбеңі біткен бе, кейін әлдебір ұсақ-түйектер киіп кетті де бұған орала алмадым. Сөйтіп жүр­ген­де Әйтім ақсақал өмірден озды. Арада тағы біраз жыл өтті. Кейін бұл мә­се­леге қайта ора­лып, Ерейменнің белгілі аза­мат­тары – Тор­ғай поселкесіндегі орта мектептің ди­рек­торы Жеңіс Бөде­шов, «Арқа ажары» га­зе­тінің бөлім мең­герушісі журналист Ілияс Қара­ғо­зиннен сұрағанымда олар Әйте­кең­нің айтқанын қайталады. Соңғы кезде «Егемен Қазақстан» газетінде хатшы­лық қызмет ат­қа­рып, 79-дың оқиғасы кезінде Ақмо­ла­ның ауыл шаруашылық институ­тын­да істеген, қазір зейнеткер Раиса Ыбы­раева қарындасымыз осы деректің дұрыс екендігін айғақтады және Алтыншашпен жолықтыруға қол ұшын берді. * * * Қанжығалы қарт Бөгенбай батыр Ал­тыншаштың арғы атала­ры­­ның бірі. Ал өз әкесі – Бай­ма­ғамбеттің (елде оның есімін қыс­қаша Баймамбет дейтін көрінеді – А.К.) бергі ағайын-туыстары ақ патшаның июнь жарлы­ғын мойындамай, Ереймен өңірін­дегі 1916 жылғы көтеріліске қатысқан. Осы оқиға кезінде сол аймақта халық сана­ғымен айналысып, іссапарда жүрген ақиық ақын Сәкен Сейфуллиннің: – Күйініш, қайғы іс түскен Ел толқыны басы­лар; Ел-жұртынан айырылған Ер толқыны басылар; Махаббат, қасірет толқыны Басылмас ыстық жүректің. Басылмас қайғы толқыны Кернеген шерлі көкіректің, – деп оған жыр жолдарын арнағанын ереймендіктер біледі. Міне, туған өлкенің осындай шер­­лі тарихын бала кезінен естіп, құлағына құй­ып өскен Алтыншаш се­мьядағы алты бала­ның кенжесі, ер­кетотайы болса да тезірек есейді. Ту­ған еліне, өскен жеріне деген ыс­тық махаббаты, сүйіспеншілігі ерте оянды. 1978 жылы Ерейментау қала­сын­­дағы №1 орыс орта мектебін аяқ­таған соң басқа құрбылары сияқ­ты жоғары оқуға түсемін деген ниетпен құжат­та­рын Целиноград­тағы ауыл шаруашы­лығы институтының экономика факультетіне тапсырады. Мектепте ой­да­ғыдай оқыды, бағалары да тәп-тәуір болатын, инс­титуттағы сынақтан да өтті, бірақ конкурске түскенде балы жетіңкіремеді. Сырттан оқитын бөлім­ге алайық деген соң оқуын өндірістен қол үзбей істеп, жалғастыруға келісті. Алтыншаш Бейсембаева әрмен қарай былай дейді (сенбі, 18 желтоқсан, 2010 ж.): – Ауыл шаруашылығы институ­ты­на сырттан оқитын студент болып қабылдан­ған соң жұмысқа орна­лас­тым. Ақмоланың дәл іргесіндегі елді мекенде оның зоотехникалық-инженерлік факультеті бар. Жұрт қысқаша «учхоз» (оқу шаруашылы­ғы) дейді. Сонда іс жүргізуші міндетін атқардым. Әдеттегідей таңертеңгі автобуспен жұмысқа келсем, бәрі абыр-сабыр. Сту­дент­тердің көбі жоқ, қалаға кеткен. Бүгін сабақ болмайды дейді. Мұның себеп-салдарын сұрап жатырмын. – Не болып қалыпты? – Митингіге жиналып жатыр. Демонстрацияға шықпақ. Бұл қатардағы күндердің бірі. Ме­реке де емес, күнтізбеде белгіленген той жоқ. Сонда не қылған митингі? – Біздің облыста неміс автономия­лық облысын құрайын деп жатыр. Жұрт соған наразы. Болдырмауымыз керек! – Мен де барайын. Көрейін. – Ақмолаға жүреміз деп жатқан адамдарға ілесіп, қалаға келдім. Орталық алаңға қоныс тепкен Советтер үйі деп аталатын ғимараттың алды ығы-жығы. Жан-жақтан жи­на­лып, орта­лық­қа тоғысқан халықтың қарасы молая түскен. Қолдарында плакат, транспаранттар. Ондағы жазулар: «Неміс автономиясы болмасын!», «Қазақстан – біртұтас, бөлін­бейді!», «Халықтар достығы жасасын!» деген мазмұнда. Бірге оқитын жастар ұйым­да­сып, топтасып бірыңғай тұр. Сырт­тан оқи­тын болғандықтан курстас­тарымды іздемей-ақ, бір топқа қо­сыла салдым. Сөйтсем, педа­го­ги­калық институттың студенттері екен. Митингі қызған, бірінен соң бірі сөйлеп жатыр. Бір уақытта топты басқарып жүрген бір жігіт жанымызға келді де, әлдекімді іздей бастады. Шамасы, әуелгі келісім бой­ынша пединституттан біреу сөйлеуге тиіс болса керек. Сол кезде: «Маған сөз беріңізші!» деуім мұң екен, бастаушы жігіт «жарайды» деп қостай кетті. Қаншама шыдамдылық білдірейін десем де болмады, микрофон қолға тигенде толқып кеттім. Бәрі көз тігіп, ел-жұрт қарап, тек менің сөзіме құлақ түр­ген­дей. Көңілдегі көрікті ойлар бы­тырап кеткендей көрінді. Сөйтсе де тәуекел­ге басып, сөйлеп кеттім: «Ерейментау – киелі өңір. Осы жер үшін Бө­генбай ба­тыр бастаған бабалары­мыз жоңғарлармен, шүршіттермен соғысты, қан төкті. Бұл жер – ата-бабадан қалған мұра. Қазақ тірі болса мұны ешкімге бермейді! Немістерді атақонысына неге жібермейді? Ашсын сонда мемлекеттігін! Ресейде, Сібірде... Қазақ жерінде неміс автоно­мия­сы құрылады деген указ шыға қалса, тап сол күні осы алаңға келіп, өзіме керосин құйып өртеймін!..» – дедім. Келесі күні ректоратқа ша­қырт­ты. Ректор емес, қауіпсіздік саласының қыз­мет­кер­лері екен. Мәскеуліктер. Агро­инс­ти­тутқа келіп кетіп жүретін жергілікті чекист Марат Байтасов әңгімеге араласпай бо­са­ға­да отырды. Сұрақ-жауап алған мәскеу­лік­тер. Олар жылы қабақ танытқандай болып, істің мән-жәйін білгісі келеді. Суреттерді көрсетті. Алаңға шыққан, митингіде сөй­леген адамдар. Плакат, транспарант ұстаған жастар. – Мынау кім? – Көпшіліктің ішінде тұрған менің бейнемді нұсқады. Бұдан қалай жалтарарсың? – Мен. – Иә, сенсің. Немістерге неге сонша өшіктің? – Жоқ, олай емес. Орыс мектебінде оқыдым, менің орыс достарым көп. Неміс жолдастарым да аз емес. Тіпті олардың кейбіреулері шет елге кетсе де хабарласып тұрады, мені іздеп жатады. Қауіпсіздік қызметкері сұрақты нақ­тылай түсті. – Сібірге барсын, Ресейге кетсін деп неге айттың? – Қызу үстінде толқып тұрып айтқан шығармын. Бірақ мен олар­ды қудалау керек, басқа жерге қуу керек деген ойдан мүлде аулақпын. Тұра берсін. Біздің арамызда келіспеушілік жоқ. Мен немістерге қар­сы емеспін, қазақ жерінде неміс ав­тоно­миясының құрылуына қарсымын. – Неге? – Мен ерейментаулықпын. Бұл – ата бабаларымның мекені. Неге бұл жерде неміс автономиясы бо­луға тиіс? Мен соған түсінбеймін. Мәскеулік шенеунік сұрағын жал­ғастыра түсті: – Жарайды, солай болсын-ақ. Сонда партия шешіміне қарсылық білдіріп, алаңға шығып, шеруге қатысудың аяғы неге ұшырататындығын сезбедің бе? – Мен ауызша жеке пікірімді білдірдім. Айтуға болмай ма? Сол үшін қудаламақшысыздар ма? Орталықтан келген шенеуніктер бір-бі­ріне қарады. Он сегізге жаңа ғана толған мына қыздың сөз саптасы оларға ұнай қоймады. – Сен әлі жассың. Көп нәрсені аң­да­мау­ың мүмкін. Біреулердің ық­­палы­мен, алдап-арбап айтақ­тауымен сөй­ле­ген шығарсың. Ал шеруге қатысып, өкі­мет шешіміне ашықтан-ашық қар­сы­лық көрсету­дің соңы жақсылыққа апармайды. Жағ­дай­ды онсыз да біліп отыр­мыз. Плакаттарды, транспарант­тар­ды кімнің, қашан, жатақ­хананың қай бөлмесінде жазылғанын, матаны, сырды кім әкелгенін – бәрін білеміз. Сондықтан ештеңені жасырма. Одан да сені осындай іс-әрекетке кім тартты, шеруге шығып, сөз сөйле деп кім үгіттеді – соны айт. Сұрақ-жауап алушылардың сыры ашылды. Қазір алдарында тұрған орта мектепті кеше ғана бітірген мына тал­дырмаш қыз­дың бүлдіргіш, қират­қыш іс-әре­кетке бара қоюы екіталай. Мұның артында демеу­ші, сүйеуші күштер тұруы әдбен ықтимал. Іздеуге тиіспіз, табуымыз керек. – Шерушілерге қосылуым кез­дейсоқ жағдай. Өйткені, алаңға шық­қандардың басым көпшілігі күндізгі топтағы студенттер. Негізінен жа­тақ­ханаға қоныстанған. Мен сырт­тан оқи­мын, туыстарым­ның пәтерінде тұрамын, тұрақты жұмысым бар. Жастар шеруге қалай дайындалды, олар­дың арасында алдын-ала ұйымдастыру шаралары жүргізілді ме, болса оны басқарған кімдер еді – оны білмеймін. Шынын айтсам, алаңға насихат жүргізу үшін емес, рас бірдеңе болып жатыр ма, соны көрейін деп келгем. Ал микрофонға жармасып, сөз сөйлеуім аяқ астынан туындаған шаруа. Оның себебін айттым. – Демек, алаңға келіп, өз еркіңмен сөйледің. Ешкім осылай істе деп үгіттеген жоқ. Бәрін тын­дырып жүрген өзім дейсің ғой. – Дәл солай. Енді мәскеуліктер Алтыншаш­ты қорқытуға кірісті. – Сен келешегіңді ойла. Алда үлкен өмір бар. Туған-туыстарың бар дегендей... – Мұнымен не дегіңіз келеді? – Қазір сырттан болса да институтта оқисың. Жұмыс істейсің. Өзің ойлап көрші. Партия саясатына қарсы шық­қан, оның шешімінің орын­далуына наразылық білдірген адамды жоғары оқу орнында қалай қалдырады? Ондай адамға инсти­туттағы жұмысты сеніп тапсыруға бола ма? Егер сені оқудан, жұмыстан қуса, болашақта жағдайың не болады? – Менің митингіде айтқаным – айтқан. Оған өкінбеймін. Сол үшін оқудан, жұмыстан шығарсаңыздар – шығарыңдар. – Сонда не істейсің? – Ерейментауға кетемін. Ел іші ғой. Бір жөні болар...   * * * Үйге, Ерейментауға, келген соң неміс автономиясына байланысты төтенше оқи­ға­ны әке-шешесіне баян­дайды. Бұлар мәсе­ленің мән-жайынан хабардар екен. Оны ай­тасыз, аудандық ауыл шаруа­шылық бас­қар­ма­сында бас бухгалтер болып істейтін Ал­тыншаштың әкесіне би­ліктің атынан біреулер «балаң алаңға шықты, партия шешіміне наразылық білдірді, сол үшін сізді партия қатарынан шығару қарастырылып жа­тыр» деген ақпарды жеткізеді. Сонда Баймағанбет: – Қызым алаңға шығып, авто­номияға қарсы екендігін айтса – дұрыс жасаған. Қолдаймын... Партбилетте шаруаңыз бол­ма­сын. Оны сен берген жоқ­сың, сен де ала алмайсың, – деп кел­ген өкілді қуып шы­ғыпты. Ал Алтыншашқа: «Ештеңені уайым­дама. Басыңды көтеріп жүр, қалқам. Біраз дем ал, жұмыс табылар. Кейін оқу жағ­дай­ын да қарастырарсың», – деп ақыл берген. Иә, содан бері біраз жылдар өтті. Өндірістен қол үзбей жүріп, жо­ғары білім алды. Кәсіби заңгер. Тұр­мыс құрды, ұл-қыз өсірді, оларды оқыт­­ты, үлкен өмір жолына шығарып салды. Бір кезде белгілі қаламгер Ілияс Есенберлин іздеген Алтыншаш Бейсембаева қазір Ерейментаудағы автомобиль жөндеу зауытында ресми іс қағаздарын жүргізеді. Жуырда кездесіп, сұхбаттасқанда ол осыдан 32 жыл бұрын қазіргі Астана қаласының әкімдігі алдындағы орталық алаңға шы­ғып, партия шешіміне қарсылық көр­сеткеніме өкінбеймін, сол үшін қуғын-сүргінге түскеніме ренжімеймін деді. Өйткені бұл іс-әрекетті Алтын­шаш тәуелсіздік жолын­дағы күрестің айқын бір көрінісі деп есептейді. Амантай КӘКЕН, журналист. Астана. --------------------------------------- Суретте: Алтыншаш Бейсембаева (1978).