Астанадағы «Рамада Плаза» қонақүйінде орналасқан Сайлауға септесу орталығы шетелдік байқаушылар мен осы сайлау үшін Астанаға арнайы атбасын тіреген өзге елдердің журналистеріне қызмет көрсетті. Жалпы, шетелдіктердің сайлауға деген ықыласының өзгешелігін мынадан ғана байқауға болатындай. Айтқан ойлары мен жарияланған әрбір пікірлеріне әлем құлақ түретін азулы-азулы БАҚ Қазақстанда өткізілетін кезектен тыс президенттік сайлауға деген қызығушылығын журналистерін іссапарларға жіберумен білдірген. Мұхит асып «Вашингтон пост», «Ассошэйтед Пресс», «Таймс» келсе, кәрі құрлықтан «Франс Пресс», «Рейтер» және Еуропа елдерінің өзге іргелі мемлекеттерінен келген журналистермен қатар, азиялық «Әл Жазира», «Синьхуа» агенттіктері, «Жэньминь жибао» сынды көптеген басылымдар өз өкілдерін біздің елімізге аттандырыпты. Не керек, тек журналистердің ғана саны 220-дан асты.
Сайлау басталған төрт жарым сағат өткен соң алғашқы байқаушы Ислам конференциясы ұйымының өкілдері брифинг өткізетін ниетін білдірген. ИКҰ-ның Бас хатшысы Кабинетінің шефі Шукру Турфан, ИКҰ директорлары Тариг Али Бахыт және Али Абдолхасан Шахреза көп күттірген жоқ. Әріптестерінің атынан жалғыз өзі сөйлеген Шукру Турфан таң атқаннан бері бірнеше сайлау учаскелеріне барғандарын, олардың қай-қайсынан да ешқандай бір келеңсіздікке куә болмағандықтарын, қайта барлығы өз мәнімен, ашық түрде өтіп жатқанына көздері жеткендіктерін айтты. Дауыс беру барысында азаматтардың құқықтары бұзылмағандығын көрдік, кейбіреулерімен тілдестік те. Сайлаудың ұйымдастырылуы да, өткізілуі де жоғары деңгейде деген.
Сайлауға Болгариядан келіп, байқаушылық атқарған халықаралық істер, экономика және тарих саласының докторы Нина Дюлгерова мен «Мөлдір ережелер қорының» қызметкері Тодор Благев пікірлері де ИКҰ өкілдерінің пікірімен үндес шықты. Дауыс беріліп жатқан 4-5 сағаттың ішінде біз сайлау ұйымдастырылуының жоғары дәрежеде екенін байқадық. Ешқандай асығу-үсігусіз, байыпты түрде, әрі ашық өтіп жатқан сайлауды көрдік. Тіпті, дауыс берушілер өздерін тізімнен таппай қалған күнде ол шешімін табатындай жағдай жасалынған. Және бір айта кететін мәселе – сайлаушылар сенімді, олар өздерінің кімге дауыс беретінін анық білетін жандар.
Әріптесімнің пікіріне толығымен қосыламын деп сөзін бастаған Тодор Благев бір жайды қосымша айтайын деді. Ол – сайлаушылардың өздерінің тарапынан кеткен кемшіліктері. Мәселен, азаматтар сайлау болатын күнге дейін өздерінің тізімде бар, ия жоқ екендігін білуді қажетсінбеген. Егер олар азаматтық белсенділік танытып, алдын-ала білген жағдайда, жоғарыда әріптесім айтқан жай болмас еді. Жалпы бұл жайт – әлемдік сайлау тәжірибесінде бар мәселе. Тізімде жоқ азаматты сол жерде есепке алып, дауыс беру бюллетенін беріп жатқандықтан, мен мұны кемшілік қатарына жатқызбаймын.
Осы жерде залдан сұрақ түсті.
– Сарапшылар сайлау өтпей жатып-ақ қазіргі іс басындағы президент жеңіске жетіп қойды деген пікір айтты. Сіздер осындай пайымға не дейсіздер?
– Сарапшылар деп атының өзі айтып тұрғандай, олар қоғамдағы түрлі мәселелерге қатысты алдын-ала бір болжамдар жасап, оны жариялап жатады. Тура келіп жатса, менікі дұрыс болды деп марқаяды, ал кейде дұрыс келмей жатқанын да уақыт көрсетіп жүр. Болгар халқында «Күні бұрын жоспар құрған жанға құдай күледі», деген мақал бар. Біз сіз айтқандай сарапшы емеспіз, байқаушы болғандықтан, сайлау өтпей біреу жеңіске жетті деп айта алмаймыз. Біз барған жерлерде шамалы уақыт қана өткендігіне қарамастан, дауыс берушілердің 25 пайызы сайлауға қатысып үлгерген. Ал біздің Болгарияда саясаткерлердің солақайлығынан халықтың оларға деген сенімі аз. Сондықтан халықтың сайлауға келу пайызы төмен. Сіздердегі көрсеткіш өте жоғары.
Бельгияның құрметті сенаторы Пол Вилле:
– Менің ойымша, барлығы жақсы өтіп жатыр. Біз қысқа 
мерзімдегі, тек сайлау өтетін мезгілдегі байқаушы болғандықтан біздің көзқарасымыз ЕҚЫҰ /АҚҚДБ-дан өзгешелеу. Сондықтан біздердің есептерімізде алшақтық болуы ғажап емес. Менің көргенім бойынша ой түюімде барлығы қалыпты жағдайда өтіп жатыр.
– Оппозиция біз сайлауға дауыс бермейміз деп жұртшылықты да дауыс бермеуге шақырды. Осы бойынша не айтар едіңіз?
– Оппозиция дауыс бермейміз десе, ол – олардың таңдауы. Ал негізінде, мықты демократия бар жерде оппозиция болуы заңдылық. Және оппозицияның міндеті – тек мынау дұрыс емес деп айту ғана емес, кемшіліктің орнын толтыратын жолдарды да көрсетіп, айтып отыру. Өкінішке орай, сіздердегі оппозиция тарапынан осындай жақсы ұсыныстар естімегенімді айта кетейін.
Еуропарламент депутаты Милослав Рансдорф Қазақстандағы сайлауға бұрын да бақылаушы ретінде қатысқан екен. Бұрынғыға қарағанда 1999 жылмен салыстырғандағыдан жағдай әлдеқайда өзгерген. Өздеріңіз білесіздер, онда экономикалық жағынан елдеріңіз қиын жағдайда болатын. Сайлауда ОСК-дан ақпарат алудың өзі күшке түсетін. Қазіргі жағдай өзгеше, барлығы еуропалық стандартқа өте жақындаған, деді депутат.
Бельгиялық байқаушылар Ирнерио Семинаторе мен Бодуэн де Сонис, бұрынғы сенатор Элке Тиндеманс өткізген брифингте де сайлаудың демократия қағидаттарынан ауытқымай жүріп жатқанына мән берілді. Бельгия корольдігі болғандықтан өздерінің елінде президент сайлауы өткізілмейтінін, тек парламент сайлауы арқылы демократиялық принциптер орнаған мемлекеттің өкілдері де Қазақстандағы кезектен тыс президенттік сайлаудың заң аясында, халықаралық нормаларға сәйкес жүргенін атап өтті.
Шанхай ынтымақтастық ұйымының Бас хатшысы Мұратбек Иманалиев сайлауға байқаушылық атқаратын біздің Миссияның құрылғанына екі апта болды, оның құрамына өз елдерінде белгілі саясаткерлер мен дипломаттар, Орталық сайлау комиссияларының мүшелері енгізілді деп бастаған сөзін. Миссия үш топқа бөлініп, жұмыс атқаруда, оның бір үлкен тобы Астанада, екіншісі – Алматыда және Қарағандыда жүр. Біз осы уақыттың ішінде 24 учаскеде болып, президенттікке үміткерлермен де кездестік. Сайлау демократия принциптеріне сәйкес өтуде. Дауыс берушілердің құқықтарына кедергі келтіретін ештеңе көрмедік. Бір сөзбен айтқанда, сайлауда халықаралық стандарттар мен нормалардан ауытқу болғанын байқағанымыз жоқ.
Италия делегациясының атынан брифинге екі өкіл келді. Олар – Италия Парламентінің депутаттары Джанкарло Маццука мен Массимо Вануччи болды.
Бұдан кейін Испания Корольдігі байқаушылар делегациясы өкілдері – Испания Парламенті Сенаты спикерінің орынбасары Хуан Хосе Лукас Хименес, Испания Парламентінің сенаторлары Хавьер Маркес Лопес, Дионисио Гарсия Карнерно және Луис Фраганың қатысуымен брифинг өтті.
Алғашқы болып сөз алған Испания Парламентінің сенаторы Хавьер Маркес Лопес өздерінің журналистермен кездесіп отырғандарына алғыс білдіріп, сайлау науқанынан алған әсерлерімен бөліскісі келетіндерін жеткізді. «Климаттық тұрғыдан алғанда бүгінгі күн салқын болғанымен, демократиялық тұрғыдан алып қарағанда өте «ыстық» күн болды. Испаниядан келген 4 сенатор, яғни біздер байқаған күннің атмосферасы қалыпты жағдайда өтті. Сайлау науқанына тұрғындар асқан белсенділікпен қатысты. Кейбір сайлау учаскелеріне әйел азаматшалар мен жастардың келу қарқыны өте жоғары болды. Сайлау науқаны кезінде оны байқап, бақылаған түрлі саяси күштермен арадағы пікірлесу барысынан түйгеніміз – біз сайлау үдерісіндегі қандайда бір қақтығыстар мен басқа да кері оқиғаның орын алмағанына көзіміз жетті. Сайлау учаскелеріндегі сайлаушылардың дауыс беру үдерісі арнайы жабдықталған кабинада жабық түрде өтті. Келген сайлаушылардың еркін барып, қандайда бір қысымға ұрынбай дауыс беруіне барлық жағдай жасалыныпты. Ал өзге саяси партиялар атынан сайлауға келген азаматтар еш кедергісіз сайлауды бақылауға мүмкіндік алды. Сөз соңында айтарым, бүгін Қазақстанда халық сөйледі. Ал ертең, сол халықтың ой-пікірі қандай екенін білетін боламыз», деді ол.
Кездесу барысында журналистер тарапынан бірқатар сауалдар түсті. Олардың алғашқысы «Испания мен Қазақстандағы сайлау жүйесінің айырмашылығы туралы қандай пікір айтасыз?» деген сауал болды. Аталған сұраққа жауап берген Испания Парламенті Сенаты спикерінің орынбасары Хуан Хосе Лукас Хименес ең бірінші айырмашылық, ол Испанияда президент сайлауы болмайтынын және Испанияда Қазақстанда өтетін сайлауға жақын, сәйкес келетін ешқандай үдеріс өтпейтінін атап өтті. «Яғни, Қазақстанда Президент сайланса, ал Испанияда ел басшысы – Король. Ал егер, парламенттік сайлау туралы айтар болсам, мына жәйттерге баса назар аударар едім: мәселен, Испанияда сайлау науқаны кезінде сайлау бюллетеньдері арнайы кабинаның ішінде жатады. Ал Қазақстанда ол бюллетеньдер сайлаушылардың қолына кабинаға кірер алдында үлестіріледі екен. Екіншіден, Испанияда сайлау кезінде екі мәселе назарда тұрады. Олар: барлық сайлаушылар мүмкіндігінің қамтамасыз етілуі және ешқандай қорқытушылықсыз сайлауға қатысуға жағдай жасау»,– деді Хуан Хосе Лукас Хименес. Сөз соңында ол бүгін қазіргі іс басындағы президентпен кездесіп, оның халық тарапынан қаншалықты қолдауға ие болатынын білгісі келетіндерін жеткізді.
Украина делегациясы атынан келген өкіл – Украинаның Жоғарғы Радасы аппаратының қызметкері Юрий Голуб өзі барған бірқатар сайлау учаскелеріндегі халықтың дауыс беру үдерісіне қатысты көрген-түйгені мен ой-пайымын ортаға салды. «Кейбір азаматтар түрлі себептермен: біреулері науқастанып, енді бірі басқа да жағдайлармен сайлауға келіп дауыс бере алмаған. Бірақ ондай жандардың саны өте аз екен. Тағы бір атап өтерлігі, сайлау учаскелеріне келген кейбір азаматтардың арасында өздерінің аты-жөнін таппаған жандар да кездесті. Сайлау комиссиясының мүшелері олардың қай жерде тіркелуі мүмкін екендіктерін анықтап қана қоймай, тиісінше жол көрсетіп, жөн сілтеп жатты», – деді Украинадан келген өкіл.
Журналистердің: «Мемлекеттердің бір-бірлерінен қандайда бір мәселе жөнінде тәжірибе алуы қаншалықты тиімді?» деген сауалына: «Әрине, кез келген ұлт, кез келген мемлекет тәжірибесінен оқып-үйренуге болады» деп жауап берді.
Нидерланды Корольдігіндегі сараптама институты сарапшының қатысуымен болған брифингте шетелдік байқаушы өзінің саяси науқанға қатысты пікірімен бөлісті. Ол: Амстердам университетінің адъютант-профессоры Ласло Кароли Мараш. Нидерландыдан байқаушы өз сөзінде Қазақстанға келіп, ондағы президенттік сайлау үдерісіне халықаралық байқаушы ретінде қатысып отырғанына ризашылық сезімін жеткізді. Оның Қазақстанға бірінші келуі екен. «Мен бұл елдегі сайлау кампаниялары жұмысын интернет арқылы және университет ішінде жүріп, бақылап отырдым. Мен 8 сайлау учаскесін аралап көрдім. Бұл учаскелердің барлығына халық өте көп келді. Батыс Еуропада азаматтардың сайлауға келіп, дауыс беруі өте күрделі мәселе. Себебі, сайлауға қатысатын азаматтардың саны аз. Мәселен, Еуропарламенттегі сайлау үдерісіне қатысу пайыздық көрсеткішпен алып қарағанда өте төмен. Ол орташа есеппен алғанда 40 пайызды ғана құрайды. Ал Қазақстандағы азаматтар не үшін сайлауға келіп, дауыс беру керектігін жақсы түсінетінін білдім. Мен үшін бұл көңіл сүйсіндіретін, жағымды жаңалық болды. Бұл – демократиялық сайлау үдерісіне халықтың үлкен белсенділікпен қатысуы дер едім», – деді Амстердам университетінің адъютант-профессоры.
Германиядан келген өкіл, Р. Люксембург атындағы қордың бейбітшілік мәселелері жөніндегі сарапшысы Вольфганг Грабовски өз сөзінде сайлаудан жақсы әсер алғанын, ал елдегі саяси науқанның демократиялық принципке негізделгенін жеткізді. «Жастардың белсенділігі өте жоғары. Бұл халықтың болашағын көрсетеді. Қазір саясатта да, журналистикада да жастар өте көп шоғырланған. Бұл жақсы үрдіс», деді шетелдік байқаушы.
Ресейден келген байқаушылар миссиясы өкілі – Ресей Федерациясы қаржылық-өндірістік ассоциациясы тобының мүшесі, Ұлттық стратегия институтының Халықаралық жобалар жөніндегі директоры Юрий Солозобов өзінің посткеңестік кеңістік бойынша бірінші рет байқаушы қызметін атқарып отырмағанын, оның ішінде Қазақстандағы үш сайлауға бақылаушы ретінде қатысқанын жеткізді. «Олар 2005 жылғы президенттік сайлау, 2007 жылғы мәжіліс сайлауы және биылғы жылғы президенттік сайлау. Бізді, яғни ТМД елдері, сондай-ақ, шетелдік байқаушыларды мына мәселе қуантты: халықтың белсенділігі. Сайлау науқаны басталған таңғы сағат 7-ден бастап дауыс беруге келген халықтың үлкен нөпірі айқын көрінді. Бұл Қазақстанның жоғары саяси белсенді ел екендігін айқындап берді. 20 жыл ішінде Қазақстан демократия жолын, жаңару жолын мықтап таңдаған ел ретінде танылды», – деді Ю. Солозобов.
Грекиядан келген байқаушылар: аталған елдегі 
Америкалық колледждің ғаламдық қарым-қатынастар жөніндегі дипломатиялық институтының ректоры Андреас Андрианопулос, сондай-ақ «European Profiles» компаниясының кеңесшісі Стефано Ауглеас өз сөздерінде көптеген сайлау учаскелерінде жүргізілген жұмыстан кейін үлкен кемшіліктердің орын алмағанын, белгілі бір деңгейде тәртіп болғанын, сайлау учаскелеріндегі дауыс беру үдерісі жақсы жолға қойылғанын жеткізді. Сондай-ақ, олардың айтуынша, халықтың белсенділігінің көрсеткіші жақсы деңгейде.
Ұлыбритания мемлекетінен Қазақстанға арнайы ат басын тіреген тағы бір шетелдік байқаушы, Британ-Қазақстан заңгерлер ассоциациясының хатшысы Руперт Де Круз өзінің 5 сайлау учаскесінде болғанын және олардағы сайлау үдерісіне жан-жақты бақылау жүргізгенін, жалпы алғанда сайлау науқаны қалыпты деңгейде өтіп жатқанын атап өтті. «Ұлыбританияның Қазақстандағы сайлау үдерісінен қандай ерекшелігі бар?» деген сауалға ол: «Біздегі сайлау жексенбі емес, бейсенбі күні өтеді. Алайда, жексенбі күні өткен сайлау халықтың көптеп дауыс беру белсенділігін қамтамасыз ететіні анық. Ал жалпы алғанда, екі елдегі сайлау жүйесі арасында соншалықты айырмашылық жоқ. Кейбір өзгешеліктер ғана байқалады. Мен мынаны баса айтқым келеді. Батыста халықтың сайлауға қатысуы некен-саяқ. Және биліктің халықтың дауысына деген зәрулігі де шамалы. Сондықтан, халық сайлауға келіп, дауыс беруді аса бір айтарлықтай қажеттілік санамайды. Бәлкім, бұл «саясаткердің барлығы бірдей деген пікірдің орын алуына да байланысты болуы мүмкін», – деді ол. Оның айтуынша, Қазақстанда халықтың дауыс беруге деген белсенділігі олардың көңіл күйінен, әлеуметтік жағдайынан да хабар беретін көрінеді.
Ал Ұлыбританиядан келген енді бір өкіл Лорд Уейверли кезектен тыс президенттік сайлауға байқаушы ретінде қатысып отырғанына ризашылық сезімін жеткізді. Ол Қазақстандағы сайлауға 1999 жылы қатысыпты. Ал биылғы жылғы сайлау кезінде ол басты басымдықты Астана аумағынан сырт жердегі елді мекендердегі сайлау учаскелеріне берген көрінеді. Оның пікірінше, өзі барған жерлерде ешқандай кедергілер, кемшіліктер, заң бұзушылықтар орын алмаған.
Бұл күні Сайлауға септесу орталығы түрлі көзқарастағы пікірлердің алаңына айналды. ТМД өңірінен және Еуропа елдерінен келген байқаушылар миссиясының өкілдері жалпы алғанда Қазақстандағы сайлау үдерісіне көңілі толатындықтарын жеткізді. Әрине, түрлі сыни пікірлер білдіріліп, көңіл тоғаятын сөздер де айтылды. Біреулер: «Өте жас мемлекет – Қазақстан мен ондағы өте жас демократияны Батыс Еуропадағы аяғынан нық тұрған, тәжірибелі демократиямен салыстыру қисынсыз, деген пікірімен бөлісіп, алайда, енді бір 20 жылдан кейін бұл жас елдегі сайлаудың ұйымдастырушылық деңгейі тіпті де көтеріле түседі деген сенімін жеткізсе, енді бір байқаушылар Қазақстан «Орталық Азия – демократиялық үдерістен сырт, артта қалған кеңістік» деген жаңсақ түсінікті жоққа шығарған мемлекет болды деген ойын ортаға салды.
Десек те, қандай пікір орын алмасын, бұл Қазақстанның өзінің даму, оның ішінде демократиялық үдерістің өзіндік өлшемге негізделген жолын таңдап алғанын айқындап берді.
Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ, Ләйла ЕДІЛҚЫЗЫ.
Сайлау басталған төрт жарым сағат өткен соң алғашқы байқаушы Ислам конференциясы ұйымының өкілдері брифинг өткізетін ниетін білдірген. ИКҰ-ның Бас хатшысы Кабинетінің шефі Шукру Турфан, ИКҰ директорлары Тариг Али Бахыт және Али Абдолхасан Шахреза көп күттірген жоқ. Әріптестерінің атынан жалғыз өзі сөйлеген Шукру Турфан таң атқаннан бері бірнеше сайлау учаскелеріне барғандарын, олардың қай-қайсынан да ешқандай бір келеңсіздікке куә болмағандықтарын, қайта барлығы өз мәнімен, ашық түрде өтіп жатқанына көздері жеткендіктерін айтты. Дауыс беру барысында азаматтардың құқықтары бұзылмағандығын көрдік, кейбіреулерімен тілдестік те. Сайлаудың ұйымдастырылуы да, өткізілуі де жоғары деңгейде деген.
Сайлауға Болгариядан келіп, байқаушылық атқарған халықаралық істер, экономика және тарих саласының докторы Нина Дюлгерова мен «Мөлдір ережелер қорының» қызметкері Тодор Благев пікірлері де ИКҰ өкілдерінің пікірімен үндес шықты. Дауыс беріліп жатқан 4-5 сағаттың ішінде біз сайлау ұйымдастырылуының жоғары дәрежеде екенін байқадық. Ешқандай асығу-үсігусіз, байыпты түрде, әрі ашық өтіп жатқан сайлауды көрдік. Тіпті, дауыс берушілер өздерін тізімнен таппай қалған күнде ол шешімін табатындай жағдай жасалынған. Және бір айта кететін мәселе – сайлаушылар сенімді, олар өздерінің кімге дауыс беретінін анық білетін жандар.
Әріптесімнің пікіріне толығымен қосыламын деп сөзін бастаған Тодор Благев бір жайды қосымша айтайын деді. Ол – сайлаушылардың өздерінің тарапынан кеткен кемшіліктері. Мәселен, азаматтар сайлау болатын күнге дейін өздерінің тізімде бар, ия жоқ екендігін білуді қажетсінбеген. Егер олар азаматтық белсенділік танытып, алдын-ала білген жағдайда, жоғарыда әріптесім айтқан жай болмас еді. Жалпы бұл жайт – әлемдік сайлау тәжірибесінде бар мәселе. Тізімде жоқ азаматты сол жерде есепке алып, дауыс беру бюллетенін беріп жатқандықтан, мен мұны кемшілік қатарына жатқызбаймын.
Осы жерде залдан сұрақ түсті.
– Сарапшылар сайлау өтпей жатып-ақ қазіргі іс басындағы президент жеңіске жетіп қойды деген пікір айтты. Сіздер осындай пайымға не дейсіздер?
– Сарапшылар деп атының өзі айтып тұрғандай, олар қоғамдағы түрлі мәселелерге қатысты алдын-ала бір болжамдар жасап, оны жариялап жатады. Тура келіп жатса, менікі дұрыс болды деп марқаяды, ал кейде дұрыс келмей жатқанын да уақыт көрсетіп жүр. Болгар халқында «Күні бұрын жоспар құрған жанға құдай күледі», деген мақал бар. Біз сіз айтқандай сарапшы емеспіз, байқаушы болғандықтан, сайлау өтпей біреу жеңіске жетті деп айта алмаймыз. Біз барған жерлерде шамалы уақыт қана өткендігіне қарамастан, дауыс берушілердің 25 пайызы сайлауға қатысып үлгерген. Ал біздің Болгарияда саясаткерлердің солақайлығынан халықтың оларға деген сенімі аз. Сондықтан халықтың сайлауға келу пайызы төмен. Сіздердегі көрсеткіш өте жоғары.
Бельгияның құрметті сенаторы Пол Вилле:
– Менің ойымша, барлығы жақсы өтіп жатыр. Біз қысқа мерзімдегі, тек сайлау өтетін мезгілдегі байқаушы болғандықтан біздің көзқарасымыз ЕҚЫҰ /АҚҚДБ-дан өзгешелеу. Сондықтан біздердің есептерімізде алшақтық болуы ғажап емес. Менің көргенім бойынша ой түюімде барлығы қалыпты жағдайда өтіп жатыр.
– Оппозиция біз сайлауға дауыс бермейміз деп жұртшылықты да дауыс бермеуге шақырды. Осы бойынша не айтар едіңіз?
– Оппозиция дауыс бермейміз десе, ол – олардың таңдауы. Ал негізінде, мықты демократия бар жерде оппозиция болуы заңдылық. Және оппозицияның міндеті – тек мынау дұрыс емес деп айту ғана емес, кемшіліктің орнын толтыратын жолдарды да көрсетіп, айтып отыру. Өкінішке орай, сіздердегі оппозиция тарапынан осындай жақсы ұсыныстар естімегенімді айта кетейін.
Еуропарламент депутаты Милослав Рансдорф Қазақстандағы сайлауға бұрын да бақылаушы ретінде қатысқан екен. Бұрынғыға қарағанда 1999 жылмен салыстырғандағыдан жағдай әлдеқайда өзгерген. Өздеріңіз білесіздер, онда экономикалық жағынан елдеріңіз қиын жағдайда болатын. Сайлауда ОСК-дан ақпарат алудың өзі күшке түсетін. Қазіргі жағдай өзгеше, барлығы еуропалық стандартқа өте жақындаған, деді депутат.
Бельгиялық байқаушылар Ирнерио Семинаторе мен Бодуэн де Сонис, бұрынғы сенатор Элке Тиндеманс өткізген брифингте де сайлаудың демократия қағидаттарынан ауытқымай жүріп жатқанына мән берілді. Бельгия корольдігі болғандықтан өздерінің елінде президент сайлауы өткізілмейтінін, тек парламент сайлауы арқылы демократиялық принциптер орнаған мемлекеттің өкілдері де Қазақстандағы кезектен тыс президенттік сайлаудың заң аясында, халықаралық нормаларға сәйкес жүргенін атап өтті.
Шанхай ынтымақтастық ұйымының Бас хатшысы Мұратбек Иманалиев сайлауға байқаушылық атқаратын біздің Миссияның құрылғанына екі апта болды, оның құрамына өз елдерінде белгілі саясаткерлер мен дипломаттар, Орталық сайлау комиссияларының мүшелері енгізілді деп бастаған сөзін. Миссия үш топқа бөлініп, жұмыс атқаруда, оның бір үлкен тобы Астанада, екіншісі – Алматыда және Қарағандыда жүр. Біз осы уақыттың ішінде 24 учаскеде болып, президенттікке үміткерлермен де кездестік. Сайлау демократия принциптеріне сәйкес өтуде. Дауыс берушілердің құқықтарына кедергі келтіретін ештеңе көрмедік. Бір сөзбен айтқанда, сайлауда халықаралық стандарттар мен нормалардан ауытқу болғанын байқағанымыз жоқ.
Италия делегациясының атынан брифинге екі өкіл келді. Олар – Италия Парламентінің депутаттары Джанкарло Маццука мен Массимо Вануччи болды.
Бұдан кейін Испания Корольдігі байқаушылар делегациясы өкілдері – Испания Парламенті Сенаты спикерінің орынбасары Хуан Хосе Лукас Хименес, Испания Парламентінің сенаторлары Хавьер Маркес Лопес, Дионисио Гарсия Карнерно және Луис Фраганың қатысуымен брифинг өтті.
Алғашқы болып сөз алған Испания Парламентінің сенаторы Хавьер Маркес Лопес өздерінің журналистермен кездесіп отырғандарына алғыс білдіріп, сайлау науқанынан алған әсерлерімен бөліскісі келетіндерін жеткізді. «Климаттық тұрғыдан алғанда бүгінгі күн салқын болғанымен, демократиялық тұрғыдан алып қарағанда өте «ыстық» күн болды. Испаниядан келген 4 сенатор, яғни біздер байқаған күннің атмосферасы қалыпты жағдайда өтті. Сайлау науқанына тұрғындар асқан белсенділікпен қатысты. Кейбір сайлау учаскелеріне әйел азаматшалар мен жастардың келу қарқыны өте жоғары болды. Сайлау науқаны кезінде оны байқап, бақылаған түрлі саяси күштермен арадағы пікірлесу барысынан түйгеніміз – біз сайлау үдерісіндегі қандайда бір қақтығыстар мен басқа да кері оқиғаның орын алмағанына көзіміз жетті. Сайлау учаскелеріндегі сайлаушылардың дауыс беру үдерісі арнайы жабдықталған кабинада жабық түрде өтті. Келген сайлаушылардың еркін барып, қандайда бір қысымға ұрынбай дауыс беруіне барлық жағдай жасалыныпты. Ал өзге саяси партиялар атынан сайлауға келген азаматтар еш кедергісіз сайлауды бақылауға мүмкіндік алды. Сөз соңында айтарым, бүгін Қазақстанда халық сөйледі. Ал ертең, сол халықтың ой-пікірі қандай екенін білетін боламыз», деді ол.
Кездесу барысында журналистер тарапынан бірқатар сауалдар түсті. Олардың алғашқысы «Испания мен Қазақстандағы сайлау жүйесінің айырмашылығы туралы қандай пікір айтасыз?» деген сауал болды. Аталған сұраққа жауап берген Испания Парламенті Сенаты спикерінің орынбасары Хуан Хосе Лукас Хименес ең бірінші айырмашылық, ол Испанияда президент сайлауы болмайтынын және Испанияда Қазақстанда өтетін сайлауға жақын, сәйкес келетін ешқандай үдеріс өтпейтінін атап өтті. «Яғни, Қазақстанда Президент сайланса, ал Испанияда ел басшысы – Король. Ал егер, парламенттік сайлау туралы айтар болсам, мына жәйттерге баса назар аударар едім: мәселен, Испанияда сайлау науқаны кезінде сайлау бюллетеньдері арнайы кабинаның ішінде жатады. Ал Қазақстанда ол бюллетеньдер сайлаушылардың қолына кабинаға кірер алдында үлестіріледі екен. Екіншіден, Испанияда сайлау кезінде екі мәселе назарда тұрады. Олар: барлық сайлаушылар мүмкіндігінің қамтамасыз етілуі және ешқандай қорқытушылықсыз сайлауға қатысуға жағдай жасау»,– деді Хуан Хосе Лукас Хименес. Сөз соңында ол бүгін қазіргі іс басындағы президентпен кездесіп, оның халық тарапынан қаншалықты қолдауға ие болатынын білгісі келетіндерін жеткізді.
Украина делегациясы атынан келген өкіл – Украинаның Жоғарғы Радасы аппаратының қызметкері Юрий Голуб өзі барған бірқатар сайлау учаскелеріндегі халықтың дауыс беру үдерісіне қатысты көрген-түйгені мен ой-пайымын ортаға салды. «Кейбір азаматтар түрлі себептермен: біреулері науқастанып, енді бірі басқа да жағдайлармен сайлауға келіп дауыс бере алмаған. Бірақ ондай жандардың саны өте аз екен. Тағы бір атап өтерлігі, сайлау учаскелеріне келген кейбір азаматтардың арасында өздерінің аты-жөнін таппаған жандар да кездесті. Сайлау комиссиясының мүшелері олардың қай жерде тіркелуі мүмкін екендіктерін анықтап қана қоймай, тиісінше жол көрсетіп, жөн сілтеп жатты», – деді Украинадан келген өкіл.
Журналистердің: «Мемлекеттердің бір-бірлерінен қандайда бір мәселе жөнінде тәжірибе алуы қаншалықты тиімді?» деген сауалына: «Әрине, кез келген ұлт, кез келген мемлекет тәжірибесінен оқып-үйренуге болады» деп жауап берді.
Нидерланды Корольдігіндегі сараптама институты сарапшының қатысуымен болған брифингте шетелдік байқаушы өзінің саяси науқанға қатысты пікірімен бөлісті. Ол: Амстердам университетінің адъютант-профессоры Ласло Кароли Мараш. Нидерландыдан байқаушы өз сөзінде Қазақстанға келіп, ондағы президенттік сайлау үдерісіне халықаралық байқаушы ретінде қатысып отырғанына ризашылық сезімін жеткізді. Оның Қазақстанға бірінші келуі екен. «Мен бұл елдегі сайлау кампаниялары жұмысын интернет арқылы және университет ішінде жүріп, бақылап отырдым. Мен 8 сайлау учаскесін аралап көрдім. Бұл учаскелердің барлығына халық өте көп келді. Батыс Еуропада азаматтардың сайлауға келіп, дауыс беруі өте күрделі мәселе. Себебі, сайлауға қатысатын азаматтардың саны аз. Мәселен, Еуропарламенттегі сайлау үдерісіне қатысу пайыздық көрсеткішпен алып қарағанда өте төмен. Ол орташа есеппен алғанда 40 пайызды ғана құрайды. Ал Қазақстандағы азаматтар не үшін сайлауға келіп, дауыс беру керектігін жақсы түсінетінін білдім. Мен үшін бұл көңіл сүйсіндіретін, жағымды жаңалық болды. Бұл – демократиялық сайлау үдерісіне халықтың үлкен белсенділікпен қатысуы дер едім», – деді Амстердам университетінің адъютант-профессоры.
Германиядан келген өкіл, Р. Люксембург атындағы қордың бейбітшілік мәселелері жөніндегі сарапшысы Вольфганг Грабовски өз сөзінде сайлаудан жақсы әсер алғанын, ал елдегі саяси науқанның демократиялық принципке негізделгенін жеткізді. «Жастардың белсенділігі өте жоғары. Бұл халықтың болашағын көрсетеді. Қазір саясатта да, журналистикада да жастар өте көп шоғырланған. Бұл жақсы үрдіс», деді шетелдік байқаушы.
Ресейден келген байқаушылар миссиясы өкілі – Ресей Федерациясы қаржылық-өндірістік ассоциациясы тобының мүшесі, Ұлттық стратегия институтының Халықаралық жобалар жөніндегі директоры Юрий Солозобов өзінің посткеңестік кеңістік бойынша бірінші рет байқаушы қызметін атқарып отырмағанын, оның ішінде Қазақстандағы үш сайлауға бақылаушы ретінде қатысқанын жеткізді. «Олар 2005 жылғы президенттік сайлау, 2007 жылғы мәжіліс сайлауы және биылғы жылғы президенттік сайлау. Бізді, яғни ТМД елдері, сондай-ақ, шетелдік байқаушыларды мына мәселе қуантты: халықтың белсенділігі. Сайлау науқаны басталған таңғы сағат 7-ден бастап дауыс беруге келген халықтың үлкен нөпірі айқын көрінді. Бұл Қазақстанның жоғары саяси белсенді ел екендігін айқындап берді. 20 жыл ішінде Қазақстан демократия жолын, жаңару жолын мықтап таңдаған ел ретінде танылды», – деді Ю. Солозобов.
Грекиядан келген байқаушылар: аталған елдегі Америкалық колледждің ғаламдық қарым-қатынастар жөніндегі дипломатиялық институтының ректоры Андреас Андрианопулос, сондай-ақ «European Profiles» компаниясының кеңесшісі Стефано Ауглеас өз сөздерінде көптеген сайлау учаскелерінде жүргізілген жұмыстан кейін үлкен кемшіліктердің орын алмағанын, белгілі бір деңгейде тәртіп болғанын, сайлау учаскелеріндегі дауыс беру үдерісі жақсы жолға қойылғанын жеткізді. Сондай-ақ, олардың айтуынша, халықтың белсенділігінің көрсеткіші жақсы деңгейде.
Ұлыбритания мемлекетінен Қазақстанға арнайы ат басын тіреген тағы бір шетелдік байқаушы, Британ-Қазақстан заңгерлер ассоциациясының хатшысы Руперт Де Круз өзінің 5 сайлау учаскесінде болғанын және олардағы сайлау үдерісіне жан-жақты бақылау жүргізгенін, жалпы алғанда сайлау науқаны қалыпты деңгейде өтіп жатқанын атап өтті. «Ұлыбританияның Қазақстандағы сайлау үдерісінен қандай ерекшелігі бар?» деген сауалға ол: «Біздегі сайлау жексенбі емес, бейсенбі күні өтеді. Алайда, жексенбі күні өткен сайлау халықтың көптеп дауыс беру белсенділігін қамтамасыз ететіні анық. Ал жалпы алғанда, екі елдегі сайлау жүйесі арасында соншалықты айырмашылық жоқ. Кейбір өзгешеліктер ғана байқалады. Мен мынаны баса айтқым келеді. Батыста халықтың сайлауға қатысуы некен-саяқ. Және биліктің халықтың дауысына деген зәрулігі де шамалы. Сондықтан, халық сайлауға келіп, дауыс беруді аса бір айтарлықтай қажеттілік санамайды. Бәлкім, бұл «саясаткердің барлығы бірдей деген пікірдің орын алуына да байланысты болуы мүмкін», – деді ол. Оның айтуынша, Қазақстанда халықтың дауыс беруге деген белсенділігі олардың көңіл күйінен, әлеуметтік жағдайынан да хабар беретін көрінеді.
Ал Ұлыбританиядан келген енді бір өкіл Лорд Уейверли кезектен тыс президенттік сайлауға байқаушы ретінде қатысып отырғанына ризашылық сезімін жеткізді. Ол Қазақстандағы сайлауға 1999 жылы қатысыпты. Ал биылғы жылғы сайлау кезінде ол басты басымдықты Астана аумағынан сырт жердегі елді мекендердегі сайлау учаскелеріне берген көрінеді. Оның пікірінше, өзі барған жерлерде ешқандай кедергілер, кемшіліктер, заң бұзушылықтар орын алмаған.
Бұл күні Сайлауға септесу орталығы түрлі көзқарастағы пікірлердің алаңына айналды. ТМД өңірінен және Еуропа елдерінен келген байқаушылар миссиясының өкілдері жалпы алғанда Қазақстандағы сайлау үдерісіне көңілі толатындықтарын жеткізді. Әрине, түрлі сыни пікірлер білдіріліп, көңіл тоғаятын сөздер де айтылды. Біреулер: «Өте жас мемлекет – Қазақстан мен ондағы өте жас демократияны Батыс Еуропадағы аяғынан нық тұрған, тәжірибелі демократиямен салыстыру қисынсыз, деген пікірімен бөлісіп, алайда, енді бір 20 жылдан кейін бұл жас елдегі сайлаудың ұйымдастырушылық деңгейі тіпті де көтеріле түседі деген сенімін жеткізсе, енді бір байқаушылар Қазақстан «Орталық Азия – демократиялық үдерістен сырт, артта қалған кеңістік» деген жаңсақ түсінікті жоққа шығарған мемлекет болды деген ойын ортаға салды.
Десек те, қандай пікір орын алмасын, бұл Қазақстанның өзінің даму, оның ішінде демократиялық үдерістің өзіндік өлшемге негізделген жолын таңдап алғанын айқындап берді.
Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ, Ләйла ЕДІЛҚЫЗЫ.
