Шортан мен шабақ

Айыртау ауданындағы Шал­қар көлінің шыңылтыр мұз қат­­қан айдыны қыс бойы бір босамай­ды. Бүгін де солай. Күн сәл аяз, оның үстіне өңменіңнен өте­тін суық жел батыстан бір тын­бай соғып тұр. Әйтсе де, балықшылардың қарасы аз емес, тіпті анау көл ортасындағы шо­ғыр әдеттегіден молдау тәрізді ме қалай. Көл жиегін жиектей тас­падай тартылған тас жолмен жүй­ткітіп келе жатып, елден келген Есенбай сұраған: – Осылар неғып отырады? – Не қылушы еді тәйірі, балық аулайды. – Қойшы әрі. Мына суықта қара суға телміріп. Сере шыққан ту биенің қазы-қартасы болмаса, басқа тағамды адал ас деп есептемейтін елдегі Есенбайдың балық туралы түсінігі біртүрлі. Шамасы балығы тайдай тулаған көлсіз өңір­де өскендіктен шығар. Әлде енжарлық. Қамысақтының Қарағашқа құлайтын тұсын ке­шегі Кеңес дәуірінде тоған ғып буып тастаған. Әлгі аумағы ат шап­тырым қара суда кәдімгідей бал­ық өрістейді. Жеңді білектей болмаса да, жіптіктей шабақ, қыр арқасы қара жоңданған қоңды тұқы, айдын көлдің бетіндегі толқыннан шашыраған күміс моншақ су тамшысын қуалап ойнайтын майшабақ. Елден келген Есенбай екеу­і­­міз шыңылтыр мұз қаптап, кө­бесі қалыңдаған Шалқар көл­дің үстіндегі балықшыларға жө­нел­дік. Суық желден сәл де болса қор­ған, өкпек желдентаса, шамалы ығы бар жұқа күркешелерді ық­таған балықшылар қанша де­генмен, ызғарлы мұз үстінде отыр емес пе. Суық суға рабайсыз ісінген саусақтарын ебедейсіз қи­мылдатып, күркешенің үлкен күректей ғана есігін еппен ашады. – Сексенінші жылдары осы Шалқарда шортан дегеніңіз жыр­тылып айырылатын. Анау жиектегі қалың қамыстың ішін­де таң алдында көздері танадай жарқырап, шоқпар бастары ер­биіп, ұйысып жүрер еді, – дейді Саумалкөл селосының байыр­ғы тұр­ғыны Алексей Метряков, – кейін Шалқардан бақ қайтты. Таза суда ғана тіршілік ететін балық тұқымы қырылып қалды. Қазір балықшы деген аз. Есесіне, браконьер көп. Жазды күні браконьерлер ені үш, ұзындығы жеті шақырымға жуық осы көл­ге ау тастайды. Ау болғанда да пәт­шағардың ұзындығы бір ша­қы­рым. – Бір шақырым ау бола ма?–деп таңырқадық біз. – Болғанда қандай,– деді Алексей Степанович, – он құ­ла­­штық аудың бірнешеуін бір-біріне жалғайды да моторлы қайықтармен тостағандай көлді сүзіп шығады. Содан соң көл табанында балық түгілі бақа да қалмайды. Кейбіреулер балық аулауды әншейін ермек дейді. Ал мен үшін жасырары жоқ, кәдімгі күнкөріс. Қармағыма бірдеңе ілінсе, соны қылдай қылып екі қызыма, інімнің отбасына бө­ліп беремін. Әрі демалыс, әрі талғажау деген осы болады, шы­рағым. Есіңде ме, сексенінші жыл­дардың басында демалысқа шыққан мектеп оқушылары, қаланың жастары қыс бойы көлдің бетінде жүретін. Суық сорып, шыңдалатын. Балық аулап, бой жазатын. Денсаулыққа өте пайдалы. Қазір адал балық­шы­лардың сапында кәрі-құртаң ғана қалды. Жастар ауласа, жаңағыдай заңды бұзып, құлаш-құлаш аумен аулайды. Оның қай жері демалыс?! Жетпіске жетеқабыл Алек­сей Степановичтің айтуына қарағанда, Шалқардың жоғын жоқтап, тиісті орындарға талай барған. Әйтсе де, одан шыққан қорытынды жоқ. Ау азаяр емес, қайта күн өткен сайын балық атау­лыны қынадай қырып, құлашын жайып келеді. Жарты құлашқа жуық сі­рес­­кен көк мұзды Алексей Степанович қол бұрғымен бұр­ғы­лапты. Көл бетіндегі бар ба­лық­шының тірлігі сол. Бажайлап қа­рағанда көл үшін ол да пайдалы екен. Сірескен мұздың астындағы тіршілікке ауа қажет. Сол ауа осы балықшылардың бұ­р­ғымен тескен ойығынан өтіп тұр. Бие сауым уақыттан кейін ойықтағы қармақ дір ете түсті. Қапты деп күбірледі Алексей Степанович. Қармақ жіпке шы­на­шақтай шабақ ілесе шықты. Жып-жылтыр мұзды нәзік құй­рық­тарымен сабалап, жанталасып жатыр. Жан бермек оңай ма... Байқал БАЙӘДІЛОВ Ақмола облысы