Сәби күлкісі сақталған кісі

Ташкентіңізде тұратын өзбектің өбек мінезді мінәйі жазушысы, сатира сар­да­ры, әзілкеш әдебиетшісі, ақжарма ау­дар­машы Насыр Фазыл ағатайым қай­бір жылы Президентіміздің Бейбітшілік жә­не рухани келісім сыйлығын алғалы Алматыға келген. Республика сара­йын­да тапсыру сал­танаты болған. Насыр аканың миығын жылы жымиыс түрткен. Сыйлық алмаққа шыққанда. Теледидардан көріп отырмыз. «Ай, айналайын ағамыз бірдеңе ойлап барады-ау», деп күбірлегеніміз сол-ақ екен, Насыр Фа­зылыңыз оң қалтасынан бәкісін шы­ғарды. Ел­ба­сымызға ұсынды. Сый ретінде. Сөйтіп тұрып: «Нұреке, өзіңіз білесіз, бәкі тарту еткенде егесіне ептеп тиын-тебен береді, яғни сатып алады», – деді. Нұрсұлтан Назарбаев қапелімде қалтасын қара­ғаны­мен, тиын-сиын таппады. Қасын­дағы кісілерден алып берген. Сол сәттегі сәби күлкісі көз алды­мыз­дан кетпейді. Елбасымыздың уыз күлкісі. Қалай сақталған десеңізші. Жа­рықтық Әсем апамыз айтушы еді. «Ақ­жүрек, ақжарылқап адамның бала кездегі сәби күлкісі кетпейді. Қалып қояды. Сүт күлкі, сәби күлкі кез келген кісіде кездеспейді», деп. Тұңғыш Президентіміздің сәби күл­кісі, сүт күлкісі қатты қайран қалдырған сонда. Әсем апамыздың әңгімесі ойы­мызға оралған. Насыр Фазыл көкемізді шырайлы Шымкент шаһарының темір жол вок­залынан қарсы алғанбыз. Облы­сы­мыз­дың әкімі Өзбекстанның кәтта қалам­гері, ха­лық жазушысы Насыр аканы шын пейілмен құттықтап, шапан жап­қан. «Нұ­ре­кеңнің баладай аңқылдап күлгенін жа­нынан, тура қасынан көріп, қолын алып байқадым, қандай таза күлкі?! Рахатқа бөлендім!» деді өзбек пен қазақ көркем әдебиеттерінің ара­сындағы алтын көпір атанған аудар­машы-суреткер. Түс ауа Ташкентке қарай шығарып саларда, оңашада, қайтадан қалжың­қой­лы­ғына басып: «Бауырым, Прези­дент­теріңізді бір састырдым, ә? Қалта­сында ақшасы жоқ екен ғой», – деді Нәкең. «Насыр көке! Қожанасыр баба­мыз еке­уі­ңізге бір сөзді болған жара­са­ды ғой», дейміз біз де қалысқымыз келмей. Тағы бірде Түркияның тамаша бас­шысы, тамылжыған мейірім иесі Тұрғұт Өзал Түркістанға келетін болды. Ал­дымен Шымкент әуежайына ұшақпен жетіп, одан кейін тікұшақпен тартады екен. Облыс әкімі аппаратының ішкі саясат бөліміндеміз. Шымкент әуежайын­дағы көкорай шалғынға егізқатар киіз үйлер тігілген. Әуелі әуежайыңызға Нұр­сұлтан Назарбаевтың ұшағы келіп қонған. Сәл­ден соң Тұрғұт Өзал жеткен. Өзалыңыз омырауын ашқан күйі арсалаңдай күліп, жанарлары жасаурап, біздің Елбасы­мыз­ды ентелей келіп құшақтаған. Тұрғұт ағасына асыға ұм­тылған Президенті­міздің уыз күлкісіне тағы да таңырқаған­быз сонда. Тұрғұт Өзалыңыз анау-мынау ресми райдағы қатқылдау протоколдарға онша мойын­сұнбайды екен. Омырауын ашқан күйі, олпы-солпылау жүргендей сезілді. Алыс ауылыңыздағы ақкөңіл аға­ңыз­дан аумай­ды-ау, аумайды. Ақжарқын, кіршіксіз күлкісі, сүт күлкісі біздің Елба­сы­мыздың сәби күлкісімен керемет келісіп, үйлесіп, екеуінің әзіл-қалжың­дары да жарасып, мәре-сәре болысқан. Сәл сал­қын­дау күн кенет жылып жөнелген. Ай­нала төңіректегі ағаштардың жапы­рақ­­тары жалт-жұлт етіп, шуаққа оран­ған. Сәл дөңестеу тұстағы шырын шы­рыштан шық мөлдірей сырғанаған. Былтырғы көктемнің соңына таман сіздің тілшіңіз «Егемен Қазақстанның» арнайы тапсырмасымен Алтай өңіріне сапар шеккен. Тасқынның ізімен жүрген. «Қалбатау қарғыны», «Тарбағатай тағы­лымы», «Алтайымнан айналдым» дегендей мақалалар жазған. Сонда ғой, 187 үйі тасқынға кеткен Жәнтікей ауылының ақ­жарқын қызы Айгүл Иманғалиева жа­нын­дағы қырық жігіттен құралған жа­саққа қарап қойып: «Су тасқыны болды екен деп, мойнына су кеткендей көрінер жасық жасақ емеспіз біз. Бұрнағы күні теледидардан Президентіміз сөйледі. Күлімсіреп айтты. Сол сәби күлкісі сенімімізді нығайтты. Бүгін Үкімет бас­шы­лары, бір топ депутаттар келе жатыр. Мем­лекетіміздің мейірімі мерейімізді та­сытып тұр. Тасқынға тос­қын деген осы!» – деген жігерленіп. «Алтайымнан ай­налдым!» деп, Қатон­қарағай кентін аралап, жүрек шіркініңіз атқақтап, Бұқтыр­мадан да бетер бұл­қынып, Шыңғыстай ауылындағы Оралхан Бөкей ағамыздың қара шаңырағына да жеткенбіз. Ақ­қайыңдар тербеліп, қара­ғайлар қалқайып, ғажайып жазушының қо­ңыр мұңға оран­ған үйін қоршап тұрыпты. Прези­денттің күлімсірегендегі келбеті туралы Орағаң да жазып еді-ау. Ертеректе. «Қазақ әде­биеті» газетінде. Тү-у Алтайдың түкпір тұсында Шын­дығатай мұнартады. Беріректе Аршаты ағараңдайды. Біз Берел қорғаны қаз­баларының орнын аралап жүрміз. Осыдан екі мың бес жүз жыл бұрын жер­ленген сақ көсе­мі­нің және бір әйелдің денелері, еті түк те бұзыл­маған тұтас жылқы табылған. Келімсектер тонамағанда ғой, талай дүние­лер мағлұмданар еді-ау. «Елбасымыз бұл жердің түпкі тарихы, сақ заманы туралы жиі айтады. Бұланты бұлағының бойынан қорық-мұражай салып жатырмыз ғой Пре­зидентіміздің қамқорлығымен», – дейді Мұз­тауыңызға мізбақпай жете алатын сиректердің бірі Ерен Жұма­ғұловтай ере­ніңіз. Ерен батырыңыз да Елбасының ерекше күлкісіне көбірек тоқталған сонда. Өткен жылыңыздың күзіне қарата айналайын Аралыңыздың айналасын аралап, Көкарал бөгетін көріп қайтқанбыз. Сонда ғой, екінші күннің түс әлетінде сағым арасынан сағыныштай сарғайып, Райым бекінісі көрінген. Сәл әріректен Қам­баш көлі қа­рауытқан. Қосжардағы балық питомнигіне айдынды көлдің бір шеті тиіп тұрыпты. «Мінекиіңіз, бес жыл бұрын анау айдын үстіне жасалған қалқымада Нұрсұлтан Әбішұлы әңгіме айтып, жанындағылардың бәрін күлдір­ген. Сонда ше, риясыз риза күлкісі бәрі­мізді таңдантқан», – деп еді Арал ауда­нының әкімі Нәжмәдин Мұсабаев мырза. Жақында ғана Елбасымыз түркі дү­ниесінің текті төрі Түркістанда болды. Тап жанында, тура қасында оты­рып, сәби күлкісін, уыз жымиысын, сүт күлкісін жә­не көріп, жылынғандай күй кештік. Түркістан тағылымы. Түркінің текті төрі. Әзірет Сұлтан. Ұлы ұғымдар ұлағаты қа­шан­нан-ақ қасиетті. Қожа Ахмет Ясауи бабамыз «Өз дініңдегіні дос тұт, өзге діндегіні де дұшпан тұтпа», деген. Көктемгі көкті аялап, бір талын да жұлмаған. Ел­басы осы жылғы наурыздың 11-інде об­лысқа жұмыс сапары аясында Түркіс­тандағы этнографиялық орталықта зиялы қауым өкілдерімен жүздескенде Ясауиге, Абайға көбірек тоқталды. Тәуел­сіздіктің жасампаз жиырма жылындағы ғасырға татырлық жетістіктерге, алдағы жиырма жылдың бағдарларына талдау жасады. Сол 11-ші наурызыңыздың таңертең­гілігі талай жұртты таңырқатқанын айт­пасқа болмас, сірә. Күн түнеріңкіреп тұр­ған. Сұрғылт бұлттар Түркістан аспа­нын торлап алыпты. Түнде ғана сіркіреп өткен жаңбырдан шаһардың шаңы басы­лып, кеберсіген кенезесі жібігендей көрін­генімен, ауа райы жуық арада ашыл­майтындай еді. Ардагер ақсақалымыз, ақылманымыз Жа­рыл­қасын Әзірет­бер­генов: «Көрерсіңдер де тұрарсыңдар, Ел­ба­сы келген кезде күн шуағы шашырап шыға келеді», деді. Шы­ны­мен-ақ тап солай болды. Президенттің тікұшағы Түркістанға қонғаннан-ақ Әзірет Сұлтан күмбездерін күн сәулесі аймалай сүйіп, бұлттар ыдырай жөнелген. «Түр­кістан­ның 1500 жылдығында да дәл осы­лай болған» деп таңырқасады жұрт. Иә-иә, 2000 жылғы қоңырқай күз-тұғын. Әзірет Сұлтан кесенесінің қарсы бетінде сан мың адам сапқа тізіліп, Тұңғыш Президентіміз келетін жаққа көз тігеді. Ауа райы тым тымыр­сық тартып, аспан түне­ріп, тұма­нытып тұратын күндер еді. Той күні де солай-тұғын. Алайда, сәлден соң Ясауи кесенесінің сол жағынан Елбасы көрінді. Жа­нында тәуелсіздігімізді тұң­ғыш таны­ған Түркияның Президенті бар. Кенет күреңкей бұлттар ыдырап, түнерген тұман тез сейіліп, лездің арасында, деп-демде күн күлімдеп, күзіңіз көктемге айналғандай күй кешкенбіз... Елбасы зиялы қауым өкілдерімен сыр­ласып отыр. Наурыздың шуақты күні кү­лім­дейді. Президент «Мәдени мұра» бағ­дарламасы бойынша атқарылған ізгі істердің бәрі Тәуелсіздіктің 20 жылдық то­йына татымды тарту болғанын тілге тиек етті. Елдегі ерен жетістіктердің мәні­сіне тереңірек ой жібермектің, қарапайым адамдарға, жастарға жете ұғындыр­мақ­тың маңызына тоқталды. Күллі кең-бай­тақ Ота­нымыздағы, оның ішінде Оңтүстік Қа­зақстан облысын­дағы индустриялық-инновациялық бағ­дар­ламаның, әлеуметтік жобалардың жүйелену барысын бағам­дады. Зиялылардың бір тобымен бірқатар мәселелер тө­ңірегінде ойласуға келгенін мағлұм етті. «Мәдени мұра» бағдарламасы аясын­дағы алуан-алуан айшықты тірліктер тура­сында, өзге де жағдаяттар жайында алты адам өз ойларын ортаға салды. Жетінші кезек бізге келді. Сөзден. Біз биылғы Жолдаудағы тілге қатысты қанат­ты қағи­даларға екпін түсірдік. Жолдауда тіл тура­лы арнайы бөлімнің болуы ұлттың рухын көтергені, намысын ны­ғайтқаны рас қой. Бұған дейін де талай-талай тар кезеңдер­ден, талайлы өткел­дерден кемеңгерлікпен жол бастап өткіз­ген Тұңғыш Президентіміз тіл ту­ралы айтудайын айтып-ақ, жағдайды жасау­дайын жасап-ақ келеді. Қазақ тілінде 1200 балабақша ашылды. 3900 мектеп тек қана қазақ тілінде білім береді. Елбасы тапсырмасына сәйкес толы­ғымен қазақ тілінде хабар тарататын «Балапан» теле­арнасы ашылды. Құдай қаласа, «Қазақ­стан» телеарнасы да қыркүйектен бастап толығымен қазақ тіліне көшпекші. «Мә­дениет» телеарнасы қазақшаға басы­мырақ көңіл бөлмекші. Бір-екі ұсыныс та білдірдік. Елбасыға. Мемлекеттік қызметке қабылданатын адам­­дарға мемлекеттік тілді білу жөнін­дегі талапты күшейте түскен жөн. «Әлеу­меттік маңызды әдебиет» тізімі жасалып, көркем әдебиет кітаптарын шығару едәуір жақсара түсті. Өкінішке қарай, олардың таралымы екі мың дананың айналасында ғана. Оңтүстік Қа­зақстан облысының өзін­де жарты мыңға жуық кітапхана бар. Әлгі тираж респуб­ликадағы кітап­ха­налардың өзіне де жетпей қалады. Мектептер кітап­ханаларын қос­пағанда. Шын­туайтында, тілдің құнарын арт­тыратын да, көркей­тетін де – көркем әдебиет. Айтпақшы, біз сөзімізді былай баста­ғанбыз: «Құрметті Нұрсұлтан Әбішұлы! Өзіңіз өте жақсы білесіз, Сізді керемет жақ­сы көріп, теңдессіз тәнті болып өткен, ерліктің, елдіктің жыршысы, махаббат жыршысы атанған халық жазушысы, мар­құм Әзілхан Нұршайықов ағамыз осын­дайда ой-пікірін қағаздан қырағаттай оқып жеткізетін. Пейіште нұры шал­қысын. Әзе­кеңнің әдісін шәкірті ретінде жалғас­тырып, жазғанымды оқиын деп отырмын». Сөзіміздің соңында «Әз аға­мыз шамамен осылай аяқтар еді» дегенбіз. Елбасымыз қайран қаранар қалам­геріміз Әзілхан Нұршайықовты әлсін-әлсін тебірене еске алды. Ақиқатшыл, ақжүрек азамат, тілеу­қор абыз болғанын меңзеді. Сәл-пәл мұңая күлімсіреді. Тағы да сәби күлкісін, сүт күлкісін көріп қайран қалдық. Тағы да Әсем апамыздың әңгімесі ойымызға оралды. Қорытынды сөзінде тіл мәселесіне толығырақ тоқталды. Қазақтың кең-бай­тақ даласы мен тауларының түкпір-түкпі­ріне дейін диалект жоқтығын, тіліміздің байлығын, құнар-қуатын мақтан тұта әңгі­меледі. Сонымен қатар, терминдер тәр­жімасындағы толып жатқан олқы­лықтарды, орынсыз аудармаларды өткір сынап өтті. Қазақ тілі грамматикасын, орфоэпиясы мен орфографиясын қайта қарау, жетілдіру, жаңарту мен тазарту керектігіне, осы орайда, асықпай латын қар­піне көшуді де ойластыру қажеттігіне назар аударды. Ғылымда, білімде, технологияда, әдебиеттің өзінде таңғаларлықтай жаңалықтар, тың тыныстар көбірек болса, олар қазақ тілінде жазылса, қазақтың тілін өзгелер өздігінен-ақ оқыр еді деп армандайтынын айтты. Тарихты терең ұғынбақтың, түп-тамырымызды, тегімізді танып-таныт­пақ­тың, әсіресе, жастарды тәлімдеудегі тиісті мақсат-мұраттардың жүйеге түс­пей келе жатқанына қынжылыс білдірді. Дін таза­лығы, Ясауи мен Абай хакім ілімдері хақында толғана келе құнды-құнды пікірлер түйіндеді. Тіпті талас-тартыс туды­рып жүрген хиджаб пен тұмшалана орамал тарту жағдаяттарына дейін ойын ашық білдірді. «Біздің қазақ қыздары мен әйелдері ешқашан пәренжі кимеген, жүзін жасырмаған. Мамандық алып, тұрмысқа шыққандар өздері білер, ал мектептерде, өзге де оқу орын­дарында жас қыздардың тұмшалана орамал тар­тып, хиджаб киюіне мен мүлде қарсы­мын», – деді. Бұрыннан-ақ жақсы тани­тын Жарылқасын Әзіретбергенов ағамыз­бен емен-жарқын әзілдескенде ше, тағы да сол сәби күлкісін көрдік. Әңгіме-дүкен аса әсерлі болды. Түр­кіс­тандай текті төрдегі тағылым қашан да қымбат қой, шіркін. Сайлаудың алдында, тиісті бір топ­тың құрамында Төле би, Сайрам және Түлкі­бас аудандарын аралағанбыз. Төле би ауданында тебіреністі сөздерді естіп тол­қыдық. Бауыржан Момышұлы атын­дағы мектеп-гимназияның мұғалімі Бегайым Ибрагимова: «Нұрқанат деген ұлым Нью-Йоркте студент, Гүлнұр дейтін қызым Пен­сильванияда магистрант. Екеуі де «Бо­лашақ» бағдарламасының игілігіне бөленіп жүр. Қарапайым ауыл мұғалім­деріміз, осылай ойлап па едік?! Нұрсұл­тан ағамыздың нұры демей, не дейік?!» – дейді. Зейнеткер Светлана Хоменко: «Қа­зақ, орыс, украин, түрік, өзбек – Леңгір қаласындағы барлық ұлттар өкілдері бір отбасы сияқтымыз. Жиырма жылдың ішінде қи­ындықтарды да, қуаныштарды да бірге көрдік. Енді кез келген асуларды ала­тынымызға сенемін, – дейді нық сеніммен. – Президентіміз айтқандай бірлік болса, бәрі жемісті болады». Сайрамдағы өзбек апамыз Нышаной Умарова да осындай ой толғады. «Қара­бұлақ қыстағында қырық мыңдай өзбек тұрады. Әр отбасымызда оншақты перзент бар. Тапқанымыз бала-шағамызға бұйырсын. Елбасымыз жүз жасасын», – дейді ардақты ана. Сайлаудан кейін Мұхтар Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің ректоры, ҰҒА академигі Уәлихан Бишімбаевқа жолығып қалғанбыз. «Біздің университетте Нұр­сұл­тан есімді 128 студент оқи­ды, олар­дың тең жартысы алғаш рет дауыс берді. Мінеки, мұның өзі де көп нәрсені аңғар­тады. Айтпақшы, бізде КВН ұжымы бар. Олар КВН дегенді былай түсіндірді. Бүгін. «КВН – Казахстан вечно независим», «КВН – Казахи – великий народ», «КВН – Казахстан вы­брал Назарбаева!» Мінеки-мінеки, көр­діңіздер ме?!» «Мінеки!» деп сөйлегені атақты академикке жарасып-ақ тұрыпты. Иә, сайлаудың ертеңіне сіздің тіл­шіңіз Сәуле Рысбаеваға да жолыққан. Құндыз деген әжесі құстың келгеніне қуанып, сырлы қасықпен су құятын Сәуле ғой. Мектепті үздік бітіргенімен, кеңестік ке­зеңде кәсіптік-тех­никалық училище тә­мамдаған. Тағ­ды­ры қиын­дау болған қазақ қызы. Ең­бектен ерінбеген. Бертінгі заманда, нарық тұсында қатты қиналып, өз ізденісімен жол тапқан Тараз­дың таны­мал кәсіпкер келіншегі. Сәуле сай­лаудың ертеңіне бүй деді: «Екі мың бесінші жылы, тап осын­дай сәуір айы еді. Елбасымыз Таразға келді. Об­лыс кәсіпкерлері бірлесіп көрме ұйым­дастырдық. Өзіміздің өнім­дерден. Мақ­­тан­ғанымыз емес, по­ли­графиялық дүние­лердің бәрі біздің «Рыс­баева және К» ЖШС-ныкі еді. Президентіміз көр­мені аралап келе жа­тып, біздің тұсы­мызға тоқтады. Құт­тықтау және ша­қыру қағаздары, дипломдар мен грамоталар, куәліктер, күн­парақтар, этикеткалар – бәрі ұлт­тық ою-өрнек­термен нақыш­талған. Ең бастысы, әри­не, мемлекеттік рәміздер. «Осы­ның бәрін өздерің жасай­сыңдар ма, жақсы екен», – деді үлкен кісі. «Нұрсұлтан Әбішұлы, біздің бірінші тоқсандағы көрсеткіштеріміздің жоға­ры болуына Сіздің ерекше қосқан үлесіңіз бар», – дедім. Әзілқойлығым ұстап кетіп. Елбасының жанындағы ресми адамдар бұл сөзімді жақтыр­май, түнере қарасты. Ал, Президентіміз: «Ол қандай үлес?» – деп сұрады мейірлене күлімдеп. «Сіз келетін болған соң біздің ЖШС-ға тапсырыс еселеп артты, өнімдерді еселеп шы­ғардық», – дедім. Елбасымыз рахаттана күлді. Баладай таза күлкісімен». Әнекиіңіз, Сәулеңіз де осылай дейді. Біздің ойымызға Әсем апамыздың айтқаны оралады. Көз алдымызға Ел­басының кәдімгі уыз күлкісі келеді. Сәби күлкісі сақталған кісі. Менің Президентім. Сіздің Президентіңіз. Бар­ша­мыздың Елбасымыз. Мархабат БАЙҒҰТ.