Қалмақ қырында қазақтар тұрады

Қазақ пен қалмақ - ежелден ат үстінде қатар желіп, алысып та, табысып та ғұмыр кешкен халықтар. Олардың тарихи атқонысы моңғолдармен іргелес болса да, біраз бөлігі соңғы үш ғасыр жарым уақыттан бері әуелі Еділ-Жайық өзендері арасын мекендеп, одан Еділден әрі өтті. 1771 жылдан бастап Ставрополь өлкесінің бір пұшпағы, Вологда облысының іргелес Астраханының батыс өңіріндегі кең даланы түбегейлі қоныс етіп келеді. Бір кездері Астраханьды бас қаласы санаған олар кеңес дәуірінде әуелі Автономиялық облыс (04.10.1920 ж.), кейін Автономиялық республика (04.11.1935 ж.) мәртебесін иеленді. Астанасы – Элиста қаласы. Қазір он­да рес­публикада тұратын 150 мың тұр­ғын­ның 70 мыңы мекендейді. Негізгі тұр­ғы­ны қалмақтар, тағы да қазақ, орыс, дар­ғын, украин, татар, басқа да ұлт өкіл­дері бар. Республика халқы негізінен ауыл шаруашылығы, оңтүстік бөлігі балық өнеркәсібі, егін шаруашылығымен айналысады. Жері қызыл қоңыр, қоңыр топырақты құмдауыт сортаң, көбіне-көп жусан, бидайық шөптер өседі. Өзен-көлдері жоққа тән. Соған сай, тұрғындар жерасты суын пайдаланады. Тіпті, Элистаның өзінде күнделікті қолданыстағы су көзі техникалық, ауыз суды тасып ішеді. Республика халқының бір бөлігін (4,5 мың) қазақтар құрайды. Олар негізінен Яшкул, Юстинская, Лаган, Черноземель аудандарында тұрады, көбінесе мал шаруашылығымен айналысады. Қазақтар мен қалмақтар – әуелден аралас-құралас халықтар. Бірақ қалмақ да­ласына қандастарымыз екі түрлі себеппен қоныс аударған. Алғашқысы – бас­қа жердегі сияқты отызыншы жыл­дар­ғы Қазақстандағы колхоздастыру, байларды тәркілеу кезінде қолдағы мал-мүліктерінен айырылып, күнкөрісі қиындаған шекаралас облыстардың қазақтары осы аймаққа көше бастаса, екінші себеп, Ұлы Отан соғысы жыл­­дарында депортация жасалынған қал­­мақтар жеріне тағы да көршілес об­­лыстардың, соның ішінде ауыл ша­­руашылығы саласындағы малшы қазақтарды отбасымен өкіметтік тәр­тіппен күштеп орналастырылды. Кейін 1943 жылы (27.12) үкі­мет қаулысымен таратылған Қал­мақ ав­тономиялық республикасы қай­та құрылып (29.02.1958 ж.), де­пор­­та­ция­ланған қалмақтар тарихи отандары­на орала бастады. Осы кезде біраз қа­зақ от­басы өз елдеріне оралып, кей­бі­рі қал­мақ даласын жерсініп, тұрып қал­ды. Біз сол қазақтардың бүгінгі жай-күй­ін бі­лу мақсатымен жолға шықтық. Қа­­сы­мыз­да ауыл шаруашылығы сала­сы­ның ардагері, республиканың еңбек сіңірген қызметкері, жазушы Өмірзақ Қажымғалиев, Астрахань қа­зақ­­тарының «Жолдастық» тіл және мә­дениет қоғамы төрағасының бірінші орын­басары Өмірзақ Бекмұқанов және жол­серігіміз Аслан Мұқашев бар. Қалмақ елінің шекарасы Астрахань­ның іргесінен басталады екен. Көсілген жа­зық дала. Ұзыннан ұзақ созылған ала­са дөңдер бір-біріне иек артып, ал­дың­нан әлсін-әлсін жарқыраған айдын көл­дер шығады. Әуелгіде үзік-үзік то­ғандар ғой, балығы көп-ау деп мәз болсақ, көктемгі өр суы кезінде ре­сейлік ағайындар Қазақстанға бағыт ал­ған Еділ суын осылай бұрады екен. Сол кезде мына айдындар бір-бірлеп лы­қылдап, жалғасады. Бірақ жаз ортасы ауа буланып бөлінеді, шағын-шағын сорға айналады, былайша айтқанда ащы сулы шағын тоғандар. Әуелі алдымыздан Колькутта ауы­лы, одан сәл әрі жылжығанымызда Утта, тағысын-тағы елді мекендер бірі­нен соң бірі кезікті. Бір кезде тағы бір ауыл­­­­дың қарасы көрініп еді, жанымыз­да отырған астраханьдық Өмірзақ Қа­был­ұлы «Мынау Яшкул селосы. Бұл Кал­мыкияның ең үлкен ауданының орта­лығы» деп таныстырды. Сөйтсе, ауыл шетінде бір топ азаматтар күтіп тұр екен. Ортасындағы екі иығына екі кісі мінгендей еңгезер жігіт өзін Асқар Бақтығалиұлы Тілемісовпін деп та­ныстырды. Осындағы қазақтардың «Жерлестер» қоғамының төрағасы екен. Бұрындары мал фермасын бас­қар­ған. Кеңес өкіметімен бірге кеткен кең­шардан соң әлдебір мекеменің есігін бақ­қан күзетші көрінеді. Жанында та­ғы да үлкенді-кішілі он шақты қазақ бар. Көңілі ғой, бізді шағындау дәм­х­а­налардың біріне кіргізіп, құрғақ қара шаймен әңгіме бастадық. Қан­дастарымызда әкетіп бара жатқан жұ­мыс жоқ, бірі жүргізуші, екіншісі құ­рылыс саласы, тағысын тағы барып кел, алып келдің адамдары көрінеді. Өйт­кені, ауылда тұрақты жұмыс жоқ. Бұ­рынғы мал, егін саласындағылар зейнетке шыққан. Кейінгілер екі қолға бір күрек табылса, оған да мәз. – Ауданда ұзын саны 1100 қазақ тұра­ды. Барынша ұлттық салт-дәс­түрімізді ұмытпауға тырысамыз. Соңғы 35 жылдан бері Наурыз мерекесін тойлап келеміз. Бірақ ол дәл күнінде емес, сәуірдің аяғында өт­кізіледі, – дейді ауылдың 67 жастағы тұр­ғ­ыны Қайып Берқалиев. Біз болсақ, «дәл күнінде өткізілмеген ме­рекенің қандай қызығы бар?» дейміз. – Бізде 22 наурызда күн салқын, сон­дықтан Ұлыстың ұлы күнін жер арқ­а­сы қыз­­ғанда атап өтеміз, – дейді ол. – Ауылымызда мешіт жоқ. Балала­ры­­­мыз дінсізденіп бара жатыр, – дейді 83 жастағы Ақмыш Боқанов ақсақал. – Теріс ағымдағы жастарыңыз бар ма? – Мешіті жоқ жерде дін бола ма? Әзір­ге одан аманбыз, – дейді қария. – Немерелеріңіз қай тілде білім ала­ды? – Тек қана орыс тілінде. Мұнда қазақ түгілі қалмақтың өзінде ана тілінде мек­тебі жоқ. Ұрпағымыз түгелдей орыс­танып барады. Аралас неке көбейіп кетті. Дінсіздік ұлтжандылықты азайтады екен. Балаларымыз орта мектепті бітіргенде жоғары білімді Қазақстан емес, Мәскеу, Санкт-Петербург, Ростов, Одесса қалаларынан алғанды жақсы кө­ре­ді, – дейді қария. Ойланатын, тіпті қиналатын жағдай екен. Даусыңды шығарып, уәж айту да қиын. Ақыры іштей тынып, атқа қондық. Ендігі бағыт – Элиста. Онда бізді қа­зақ мәдениетінің республикалық қо­­ғам­ының төрағасы Қатимолла Ыды­р­ы­­с­ов қарсылап, қалмақтардың ді­ни­ ұс­танымы – ламаизм ғибадатханасы – ху­рулға алып барды. Әуелгіде біз бұл үрдісті түсінбей қалдық. Сөйтсе, әң­­гіме діндарлық емес, хурул үйінің Элис­тадағы ең үздік сәулет құрылысы еке­нін және сол арқылы қалмақ мәде­ние­тін көрсету мақсаты екен. Айтса айт­­қандай, ғибадатхана құрылысы аса шеберлікпен жүргізілген, еңселі, да­лиып жатыр. Келушілерді бірден бау­рай­­ды, имандылық ұйыған жер, құл­шы­лық төрі. Бұл үйді тұрғызуда рес­пуб­ликаның бұрынғы басшысы Кирсан Илю­мжиновтің еңбегі көп көрінеді. Бұдан әрі қалада тұратын бір топ қан­дастарымызбен кездестік. Кездесуді қо­ғам төрағасының өзі ашып, Қалмақ қы­рында (қазақтар Қалмақ жерін осылай атайды) тұратын нәсілдестеріміз ту­ралы айта бастады. Республиканың дамуында қазақ­тар­дың үлесі мол. Тіпті, сонау 20-30-жыл­дар­ғы қалыптасу кезеңінде де бас­қа­ру орындарында біраз қандасымыз ең­бек етті. Ұлы Отан соғысының қыз­­ған шағында Астраханьға бағыт ал­­ған жауға алғашқы және соңғы соқ­­қы Коль­кутта асуында берілді. Кей­ін Ке­ңес Одағының Батыры атағы бе­ріл­­ген Қарсыбай Сыпатаевтың осы ұрыстағы ерлігі көпке үлгі. Келешекте рес­­публика жұртшылығы аталған ба­тыр­ға Шарнут кентінде ескерткіш қою ние­тінде. Республика бойынша 13 аудан бол­са, олар кезінде түгелге жуық мал ша­руа­шылығының барлық түлігін өсірді. Олар­дан басқа аздаған мұнай, балық, тұз өнеркәсібі бар. Бірақ бүгінгі тірлік қиын. Жұмыссыздық өскен. Қолынан іс келетін, оқыған жастар түгелге жуық өз­ге өндірістік қалаларға кеткен. Элистада бір-ақ университет бар. Он­­да әлемнің отыз елінен жастар оқи­ды. Соның бірі – Қазақстан. Қазір онда 75 қандасымыз мамандық игеруде. Жа­тар, тұрар орындары қолайлы. Біз де онда болдық, көрдік, ризалық сезім ту­ғызды. Республикада қазақтардың 5 тіл жә­не мәдениет қоғамы бар. Өткен жы­лы олар поэзия алыбы Жамбыл Жабаевтың туғанына 170 жыл толуына ар­нап, республикалық деңгейде үлкен ша­ра өткізді. Оған көршілес Астрахань об­л­ы­сы­ның қазақтары да қатысты. Кездесуде Марат Әдесов, Ғалиолла Оқасов, Бисен Дүйішев, Айбар Мыр­за­беков, Алтынай Садықова, Сәбит Дүйсә­лиев, Өмірзақ Қажымғалиев, Өмір­зақ Бекмұқановтар сөйлеп, қал­мақ жеріндегі қандастарымыз өз тір­лік­те­рі­нен хабар берсе, астраханьдық өкіл 200 мыңға жуық нәсілдестер тұратын өңір­де қазақ атын өшірмеу бағытындағы жұмыстар, ал, Өмірзақ Қажымғалиұлы келешекте әлемдегі ең озық отыз елдің қа­тарына қосылу жолында еңбектеніп жат­қан Мәңгілік Ұлы Дала елінің – Тәуелсіз Қазақстанда жүргізілген игі қа­дамдар жайлы әңгімеледі. Қалмақ қырындағы қазақтар берісі 70-80, әрісі 100-150 жылдан бері сонда тұр­ып жатыр. Сонда ата-бабаларының бейіттері бар. Әкелерінің ізі қалды, өздерінің балалығы өтті. Отау құрды, ортан қол түтін түтетті. Өздері де біраз жас­қа келді. Соған сай үйреніскен жер­лерін тастап кеткісі жоқ. Бірақ олар­дың мында қалып жатқан бала­лары та­ғы жоқ. Өйткені, мұнда олардың өмір сүру дағдысына сай жұмыс та­былмайды. Қыр асып, ел кезіп, ту­ған ошақтан жырақта қоныс тапты. Кө­бі ана тілінен ажырады, өзге тілде шүл­дірлейді. Шүлдірлейді дегеннен шы­ғады. Біз Утта ауылында болғанда Сағындық Темірғалиұлы Көбенов деген 69 жастағы қарияны кездестірдік. Өзі Дың­ғызылдың Батпақшағылынанмын дейді. Бұл жаққа тым жастай Бәйбектен ке­ліпті. Бізді Колькуттадағы үйіне алып барды. Төргі бөлмесі жөндеуде екен, сенегіне тізе бүктік. Тамара Ед­жи­­гараевна деген кемпірі қалмақ қы­зы екен, қазақ тілінде есіп тұр. Был­қы­тып ет асып берді. Күрең шайын да еселей жет­­кізді. Қолымызға отыздан асың­қы­рап кеткен ұлы Салауат су құй­ды. Біз «ба­лаң қайда, өзің неге құя­сың?» деп едік, сөйтсе әлі отау құр­мап­ты. Бұдан үл­­кен тағы да ағасы бар екен. Ол да үй­л­ен­беген. – Ата-аналарың үлкейді, келін алып, қолдарын ұзартпайсыңдар ма? – де­сек, ол бейтараптанып бетімізге қа­райды. Біз де қараймыз. Сөйтсе, ол біздің айт­қа­нымызға түсінбей тұр екен. Ол-ол ма? Әкесі мұсылмандық жол­­мен ислам дінінде алақанын жайса, анасы лама-пұтқа табынады. Ал Са­лауат болса, екеуінде де жоқ. Міне, қал­мақтар арас­ындағы қандастарымыз осын­дай. Бірі­нің әкесі қазақ, екіншісі бас­қа ұлт. Қыз­дары қыр асып, дарғын, да­ғыс­тан­дық­тарға әйел, діннің не екенін біл­мей­ді. Жаһанданумен жұтылып, ұлт­сы­зд­ану ауруына ұшыраған. Солай… Бірақ күдер үзіп, күңіренуге ерте шығар. Онда да ел бар, қазақ бар. Үл­кендері үгітіліп біткен жоқ, кішілері кө­геріп өсіп келеді. Жас өспей ме, жарлы байымай ма?.. Өтепберген ӘЛІМГЕРЕЕВ, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Атырау филиалының басшысы