Көктем мезгілі қарсаңында Астана театрларының дүр сілкінетін қашаннан келе жатқан ғаламат бір дағдысы бар. Биылғы эстафета М.Горький атындағы академиялық орыс драма театрынан басталды. Бұған дейін литвалық режиссер Йонас Вайткус (А.Яблонская, «Язычныки») және сахалық сахна суреткері Сергей Потаповпен (С.Баранова, «Пробуждение»)
шығармашылық сәтті тандем түзіп, ТМД елдері арасында да үлкен сілкініс тудырған мазмұнды қойылымдарды өмірге әкелген болатын. Ал театр труппасы, бұл жолы да жылдағы дағдысынан жаңылмай, Тәжікстанның еңбек сіңірген әртісі, режиссер Барзу Абдуразақовпен бірлесе жасаған жұмысын көрермен талқысына ұсынды. «Мәңгүрт. Мәңгілік құл» тақырыбындағы мистериялық ізденісіне Ш.Айтматовтың «Ғасырдан да ұзақ күн» туындысын негізгі тірек етіп алған режиссер, сондай-ақ, Альбер Камью, Варлам Шаламов, Евгений Шварц шығармашылығынан да ортақ үндестік табуға ұмтылыпты. Жаңа қойылымның шығармашылық тынысымен танысу мақсатында спектакль режиссері Барзу Абдуразақовпен әңгіме өрбіткен едік.
– Шыңғыс Айтматов, Альбер Камю, Варлам Шаламов, Евгений Шварц шығармашылығынан қандай ортақ үндестік іздедіңіз? Жалпы, «Мәңгүрт» арқылы не айтқыңыз келді?
– Театр ұжымы терроризм тақырыбында қойылым қоюды және оның кілтін «Мәңгүрт» бейнесі арқылы шешуді ұсынғанда, шыны керек, маған бұл абсурд болып көрінді. Бірақ, саралап, сараптай келе, мұның менің көптен бері ойымда жүрген идеяларды ұсынуға жақсы форма екенін түсініп, бірден жұмысқа кірісіп кеттік. Ал менің ойым аталған жазушылардың ойымен үндес еді. Алла мен адам арасының алшақтауы, адамзаттың өзіне, жүрек үніне деген сенімін жоғалтуы салдарынан туатын трагедияның түп-төркініне шамамыз жеткенше бойлап көруге тырыстық.
Терроризм дегеніміз не? Осы сөз айтылса, біздің бойымызды бірден қорқыныш билейді. Көз алдымызға қолына қару алып, «Аллаху Әкбар» деп көпке қарай ұмтылған сақалды адам елестейді. Ал сол адам бұл күйге қалай түсті? Жалпы, террорлық сана қайдан туады? Қасиетті Құран Кәрім де, Библия да адам өміріне қастандық жасауға, өз-өзіне қол жұмсауға қарсы. Өз-өзіне қол жұмсау немесе өзгенің өміріне қиянат келтіру – Алла тағала алдындағы үлкен күнә. Егер адамды санасынан, Жаратушыға деген сенімінен айырсаң, ол хайуанға айналады. Жан тексізденеді. Өйткені, адамның санасына қол сұғу арқылы біз оларды жауыздық пен жақсылық, сезім мен сенім, сүю мен жек көру сынды пенде атаулыға тән жақсы-жаман қасиеттердің ара-жігін ажырата алу қасиетінен қоса айырамыз. Ал мидың дұрыс жұмыс істеуі, яки сана бізге ненің жақсы, ненің жаман екенін, ненің күнә екенін түсінуге көмектеседі.
Міне, өнер тілі арқылы осы мәселелерге үн қосқымыз келді. Және бұл ойымызды жеткізуде аталған жазушылардың идеясы да біздің айтпағымызбен үндесе кетті. Ал жүрек түкпіріндегі сол сөзімізді жеткізе алдық па, жоқ па, ол енді көрерменнің талқысында.
– Біздің заманымыздағы «Мәңгүрттер», «Мәңгілік құлдар» дегеніміз кімдер? Олардың Шыңғыс Айтматовтың «Мәңгүртінен» қандай айырмашылығы бар?
– Айтматовтың Мәңгүртіне ешқандай да кінә арта алмаймыз. Өйткені, автордың кейіпкері – еріксіз түрде өзгенің қолымен мәңгүртке айналғандар. Олар талқыланбайды. Себебі, ақыл-есінен айырылған адамға сот жүрмейді. Жоламан Мәңгүртке айналу арқылы өткені мен ата-тегін ұмытты, бар болмысын жоғалтты. Ол үшін енді өзі де, өзге де ешкім емес. Тіпті, ол туған анасына, қарындасы мен бауырына да еш шімірікпестен қастандық жасауы, ар-ұяттан, шек пен шекарадан оп-оңай аттап жүре беруі мүмкін. Себебі, ол – мәңгүрт.
Айтматовтың шығармасын қолға алған сайын мені үнемі құлдыққа мәңгілік байлану деген ой мазалай беретін. «Мәңгілік құлдық» дегеніміз не? Ол мойынға қамыт, қолға кісен салынып, үнемі қамауда отыру ма? Жоқ! Бүгінде бұл сөздің мағыналық ауқымы кеңейіп, мүлдем басқа сипат алған. Әлемнің небір мықты жоғары оқу орындарын бітіріп, ғаламат атақ пен даңққа ие болып-ақ құл боп өтуге болады екен. Сол себепті де, біз спектакльді екі бөлімге бөліп, алғашқы актісінде бүгінгі қоғамның негізгі түйткілдерінің төркініне барынша үңіліп көргіміз келді. Осы арқылы ешкім күштемей-ақ өз еркімен мәңгүрттікке келіп жатқан қоғамның трагедиясын ашуға талпындық.
– Орыс театры труппасымен жұмыс істеудің қиындығы мен қызығы қандай болды?
– Өте керемет! Бір ай бойы театр ұжымы, актерлер арқылы берілген ғаламат бір жылылықты сезіндім. Спектакльдің қалай болғанын мен білмеймін. Бірақ, осындай керемет адамдармен ортақ үндестік тауып, терең түсіністікте жұмыс істегеніме өте бақыттымын. Олар мені бір минөтке де сезімсіз, жан жылуынсыз қалдырмады. Үнемі жанымды аялаумен болды. Астанаға келіп, керемет жылылық сезініп аттанып барамын. Рахмет, баршаңызға!
– Байқағанымыздай, қойылымға қатысқан актерлердің дені жастар болды. Бұл сізге «Мәңгүрттей» мағынасы ауыр, күрделі шығарманы жасауда өзіндік кедергісін тудырмады ма?
– Мен үнемі жастармен, тәжірибесі аздау актерлермен жұмыс істегенді жақсы көремін. Солар арқылы көрерменнен бұрын, өзім үшін өзгеше бір жаңалық ашқым келеді. Тәжірибелі, сақа актерлердің қалыптасып қалған өзіндік дағдылары мен таптаурындылығын басқа арнаға бұру, өзің қалағандай бейнеге жеткізу өте қиын. Ал, жастармен бәрі басқаша. Олар саз балшық секілді. Сол себепті де мен мәрмар таспен емес, өзіме қажетті қалыпқа сала алатын, өзгерте алатын саз балшықпен жұмыс жасағанды дұрыс көремін.
– Тәжік театрының шығармашылық ахуалына біркісідей қанықсыз. Соңғы уақытта қазақ театрларымен қоян-қолтық қарым-қатынасыңыздың нәтижесіне сахна арқылы куә болып жүрміз. Осы тұрғыдан келгенде, Орталық Азия театрларының деңгейін қалай бағалайсыз?
– Деңгей таңдай қаққызарлық жағдайда емес. Оны мойындауымыз керек. Қазіргі театрлардың басты қасіреті – өнер құндылықтарының көркемдік сапасын түсіріп алып, енді соны өз деңгейіне жеткізе алмай жатқандығында дер едім. Өйткені режиссерлердің де, актерлердің де, драматургтердің де деңгейі көп жағдайда сын көтере бермейді. Бүгінде көрермен екі-үш апталық дайындық жүргізіп, кез келген актер немесе режиссер жасайтын дүниені істей алады. Өйткені, өнер «аһ» дегізерлік жаңалыққа зәру. Біз сахнаның сиқырын жоғалтып алдық. Көрермен үшін театр да, сахна да жұмбақ, тылсым болудан әлдеқашан қалған. Сахнагерлер бойындағы өнерін көрермен деңгейіне түсіріп алды. Өнерге немқұрайлы қарап, қасиетті сахнаның құпиялылығын, жұмбақтығын жойып алдық. Талғамымызды, өнерге ғана тән эстетиканы, сиқырды, ақсүйектікті құрдымға жіберіп үлгердік. Қора-қопсы, үй-жайдың маңайындағы әңгімені қаузаймыз деп жүріп, өнерге тән тектіліктен айырылып қалдық. Мен соған қынжыламын.
Қарапайым ғана мысал: соңғы уақытта жазылған дүниелердің ішінен сүйсініп оқитын поэзияны, бас алмай оқитын пьесаны жолықтырдыңыз ба?.. Мен де ол жаңалықты асыға күтіп жүрмін. Бірақ әзірге «баяғы жартас – сол жартас». Өйткені, біздің ойлау жүйеміз әлі плакаттық деңгейден көтеріле қойған жоқ. Өкінішке қарай, астарлау мен айшықтап жеткізуден, символикамен сыр суырудан алшақтап барамыз. Өнер үшін бұл өте қауіпті!
– Арнайы көрермендеріңіз бар ма? Жалпы, сіз қойылымды кімге арнап қоясыз?
– Көрермендерімнің кім екенін мен білмеймін. Бірақ Алла маған талант, ақыл, денсаулық, күш берді. Оқыған, болған жайтты сараптау мүмкіндігіне ие етті. Жаратушы маған бағаға баланбайтын сый жасады – өнерді көркем көре алатын түйсік берді. Қандай жұмысты қолға алайын, ең әуелі Алланың қалауымен, Алланың разылығы үшін жасаймын. Сондықтан да менің жұмысым ең бірінші Жаратушы иеміздің ризашылығы үшін туады. Одан кейін ғана көпшілікке арналады. Өзіңіз ойлап қараңызшы, менің жүрегімде иман болмаса, мен сізбен, онымен немесе тағы да басқа адамдармен не жайында сөйлесе алуым мүмкін? Жүрегімізде иманымыз, Алла тағалаға деген сеніміміз барда ғана біз – Адамбыз!
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Назерке ЖҰМАБАЙ
АСТАНА
