«Қазақ хандығы жасақталу барысында оның аясында әр тараптан жиналған ел-жұрттың ру-тайпалық құрылымының жаңаша жүйеленгенін пайымдау қиын емес» деп жазыпты белгілі фольклортанушы-ғалым Ақселеу Сейдімбек. Қазақ мемлекеті аталатын әкімшілік-территориялық құрылымның негізі болып табылатын жаңа ру-тайпалық жүйенің өмірге қалай келгенін түсіну үшін этноәлеуметтік құрылымның ірі бірліктерінің тарихына терең үңілген дұрыс. Осы орайда біз қоңырат тайпасының түп атасы Нағанайға қатысты деректерді саралап, Қазақ хандығының жасақталу заңдылықтарының бірін анықтаймыз.
Шежірелік деректерге қарасақ, қоңыраттың түп атасы Нағанайдың отыз баласы болыпты-мыс. Қазақ қоңыраттары оның Жығалы, Мелдеби, Орынби деген үш баласынан тарапты, қалғандары Жиделібайсын жақта екен делінеді. Қоңырат – миф пен аңыз кейіпкері, ал Нағанайды біз Хорезм аймағының басшысы ретінде Алтын Орда дәуірінен көреміз.
Хорезм мен Қазақ даласы тым ерте замандардан-ақ қоржынның екі басындай жақын болған сияқты. Ерте ортағасырлық саудагерлердің жазбаларына қарасақ, Хорезмнен қазақ даласына бастайтын жол Жанкент шаһары арқылы жүреді. Түркістан-Ташкент сауда керуендерінің біразы қазақ даласына осы қала арқылы шығады. Гардизи «Зайн ал-ахбар» кітабында (ХІ ғ.): «Что касается пути к кимакам, то из Фараба (Отырар-Ж.А.) идут в Янгикент, на пути из Янгикента в страну кимаков встречают реку, переправляются через нее и приходят в пески; тюрки называют это место Уюкман (Қарақұм-Ж.А.). Дальше приходят к реке Сокук (Торғай-Ж.А.); после переправы через нее начинаются солончаки. Дальше приходят к горе Кендир-тагы (Ұлытау-Ж.А.). (Путешественник) идет все по берегу той же реки, среди зелени, травы и деревьев, до истока реки; гора высока. После этого поднимаются на гору по узкой тропинке. От горы Кендир-тагы приходят к реке Асус (Есіл-Ж.А.); по этой дороге в течение пяти дней на людей совсем не падает свет солнца вследствие тени деревьев, до самого берега Асус вода в реке черная. После этого приходят к реке Иртыш, где начинается страна кимаков...» дейді.
Бұл байланысты Шыңғыс хан да ескергенге ұқсайды. Өтеміс қажы өзінің «Шыңғыс-наме» кітабында: «Әмма Йожы-хан барча оғланларындын улуғрақ әрді. Әзім ләшкәр қошуб Дәштә Қыпчақ вілайәтінғә салғаба йібәрді. Атларыңға йәм болсун тәб Хварәзм вілайәтіні бәрді. Чүн Йожы-хан Дәшт-і Қыпчақ вілайәтінға кі мүтәвәжәжіһ болды. Улуғ-тағ-кі мәшһүр турур, аңа йетішділәр», – деп жазды. Сөйтіп, Жошы иелігіне тиген ұлан-ғайыр ұлыстың орталығы Ұлытау болды.
Орта Азияны жаулап алу (1219-1222 жж.) барысында Үргеніш түбіндегі соғыс Жошы хан мен інілері арасындағы жанжалды ушықтырып жібергені белгілі. Ханзадалар Хорезмшах астанасын тез қоршап алған болатын, бірақ Жошы өзіне тиісті мегаполисті қиратуға қимады. Шыңғыс хан билікті Үгедейге тапсырды. Бір жағы Шағатайдың қылығына, екіншіден, әкесінің билікті Үгедейге жығып бергеніне наразы болған Жошы қош айтпастан Ұлытауға кетіп қалды.
Қазақ хандығы тарихының оның алдындағы Жошы Ұлысы (Ұлұғ ұлыс, Алтын Орда) аталған империялық құрылыммен тығыз сабақтасып жатқаны мәлім. Әуелде Алтын Орданың хандық тағына отыру құқығы Жошының үлкен баласы Орда-Еженге тиесілі болғанымен, ол өзінің ағалық жолын бір шешеден туған інісі Батуға беріп, өзі сол ұлыс құрамына енетін Ақ Орданы (сол қанатты) басқарды. Ақ Орданың аумағы Орталық Қазақстан жерін Сыр бойымен қоса қамтып жатты, яғни Хорезм өлкесі осы саяси-экономикалық кеңістіктің бір бөлшегі. Қазақ шежіресіндегі қоңыраттардың түп атасы ретінде сипатталатын Нағанай бекті біз Хорезм уәлаятының басшысы ретінде көретініміз де сол себептен.
Нағанай бек – Алтын Орданың ерекше гүлденген заманында билік құрған Өзбек ханмен жасы шамалас, ал оның баласы Жәнібек ханның кезінде Орданың қараша бектерінің бірі. Оның Алтын Ордадағы қызметі әйгілі ұлысбегі Құтлық Темірге ұқсас. Тақ мүддесіне қалтқысыз қызмет еткен, сондай-ақ Ұлығ ұлыста исламның мемлекеттік дін ретінде орнығуына өз үлестерін қосқан бектерге ерекше құрмет көрсетілген. ХІV ғасырдың басында өмір сүрген Муин ад-Дин Натанзи қаламынан туған, бірақ «Ескендір анонимі» деп шартты атпен танылған шығармада «Өзбек хан елі тарапында Әмір Нағадайдай елеулі тұлға болған емес» деген жолдар бар.
Нағанай бек өзінің карьерасын империяның орталығы Сарайда бастаған сияқты, бұл сол заманда қараша бектердің міндетті қызметтік сатысына ұқсайды. Ибн Халдунның жазуынша, Құтлық Темір біраз уақыт Қырымда да қызмет істеген. Нағанай бек те ордада қызмет еткеннен кейін Хорезм аймағына барып, Жошы ұлысы ыдырар алдында Үргенішті билейді. Бір қызығы, бұлар бір-біріне туыс қана емес, хандармен де жекжат. Құтлық Темір Өзбек ханның әпкесін алған, баласы Һарунбекке Өзбектің Тайдулы ханымнан туған қызын әперген; Нағанайдың қызы Кебек бегім Өзбек ханның екінші ханымы, сонымен бірге Өзбек ханның қызы Шекербикеге Нағанай ұлы Аққұсайынсопы үйленген.
Жалпы, Нағанай есімінің тарихи еңбекке енуі саяхатшы Ибн Баттутаның арқасы. Ол 1334 жылы Өзбек ханның Қырым маңына жайлауға шыққан ордасына барғанда өзінің Нағанай бекпен жолыққанын жазады. Ибн Баттутаның алдымен бас ханым Тайдулы бегімнің ордасына салем берген соң, келесі күні Кебек бегімнің ордасына барғанын оқимыз. «Ханым жайлы төсеніш үстінде киелі Құран кітабын оқып отырды» дейді Ибн Баттута. Меймандардың иіліп амандасқан ілтипатына Кебек ханым соншама биязы түрде жауап беріп, сәнді тостағандармен қымыз алдырады. Саяхатшыға құрметін білдіріп, өз қолымен ұсынады. «Бұл Нағадай бектің қызы. Әкесін көрдім. Зор денелі кісі. Аяғына тұз байлану дертімен ауырады екен. Аяғын баса алмайтын болған соң, көбіне арбамен жүреді. Бір жерге бару керек болса, қызметшілері оны қолдарымен көтеріп алып келеді, соңыра солай алып кетеді», – деп жазады Ибн Баттута.
Сонымен, Нағанай – Хорезм (Хиуа) өңірін билеген ұлысбектер әулетінің өкілі. Әуел баста Жошы ханға тиесілі ұлыс шекарасы белгіленгенде оның нағашысы болып келетін қоңыраттар өз үлесіне Хорезм өлкесін алса керек. Осылайша бұл әулет жалпы қоңырат атымен белгілі толып жатқан әкімшілік-территориялық бірліктердің барлығына да басшылық жасаған.
Қоңыраттың түп атасы Нағанай деген дерек қарақалпақ халқында да бар. «Нағанайдың арғы тегі кім? Ол қоңыраттың қай тұқымының ұрпағы?» деген сауалдарға жауап іздеген ғалым Жарылқап Бейсенбайұлы «Нағанай бек және оның ұрпақтары» атты мақаласында оны Алтын Орданың Тоқтай хан заманындағы (1291-1312 жж.) әйгілі қоңырат бектерінің ең мәртебелісі болған Салжұдай ноянмен байланыстырады: «Салжұдай – Жошы ұлысының дүмді бектерінің бірі. Әкесінің аты – Бұлаған ноян. Бұлаған бек – өз уақытында Шыңғыс ханның Еке Моғұл ұлысының төрт тірегі болған ұлдарының кенжесі, қара шаңырақ иесі Төленің туған немересі – Келміш бикеге құда түсіп, баласы Салжұдайға алып берген. Салжұдай мен Келміш бикеден туған Олжай бегім Ұлұғ ұлыстың ханы Мөңке Темірге (1266-1282 жж.) шығып, екеуінің некесінен Алтын Орданың 1291-1313 жылдардағы билеушісі Тоқтай хан туған» («Ана тілі» газеті. 2012, №19.).
Ж.Бейсенбайұлы америкалық ғалым Ю.Брегельдің ортаазиялық қоңыраттардың әулеттік тарихын зерттеген еңбегіндегі «30 мың үйлі қоңырат пен 100 мың үйлі басқа да түрк жұрттарын басқарып, Бұлғар, Шеркес, Қазан ұлыстарын биледі, оның баласы Нағдайды (Нағанай) Өзбек хан Еділ дариясының төменгі ағысындағы елге би етті, ол бек Хорезмде жерленді» деген деректерге сүйеніп, Нағанайдың әкесі Ағадай баһадүр деп байлам жасайды. Оған бір қосымша дәлел, Хиуа тарихшылары Ширмұхаммед Мунис (1778-1829) пен Мұхаммед Риза Агахидің (1809-1874) «Фирдаус ал-Икбал» атты шығармасында аталатын Бұлғарды біраз жыл билеген Ағадай баһадүр. Ол орыстар мен шеркестерге қарсы жорықтарға шығып, ол жерлердегі қалалардың қорғандарын қалпына келтіріпті. Мунистың жазуынша, Ағадай 1312-1313 жылдары болған бір соғыста қаза тапқан. «Ағадай туралы бұл мәлімет Ю.Брегель еңбегіндегі Өзбек ханның кезінде қараша бек лауазымында болған Нағанайдың әкесінің аты Ағадай еді деген қисынды одан әрі дәйектей түседі» дейді Ж.Бейсенбайұлы.
Сонымен, Ағадай өз әкесі Салжұдайға тиесілі болған жоғарғы дәрежелі ұлысбек міндетін жалғастырған болып шығады. Егер Рашид ад-дин мәліметіне сүйеніп, Салжұдай 1302 жылы дүниеден озған десек, оның ұлы Ағадай 1312-1313 жылы өткен бір соғыста қаза болды деген қисынды, ал оның ұлы Нағанайдың 1360 жылдары дүниеден озуы әбден мүмкін.
Алтын Орда – қазақ жерінде өмір сүрген империялық құрылымдардың соңғысы. Осы мемлекеттік құрылым тетігінің бірі ханға сенімді қараша бектерді империя құрамындағы аймақтарға ұлысбегілікке жіберу еді. Ибн Баттута бұл қызметті «уәли» деп атаған.
«Алтын Орда хандарының жарлықтары» деп аталатын құжаттардың ішінде ғылыми айналымға «Жәнібек ханның венециялық көпестерге 1342 жылғы жарлығы» деген атпен енген дерек бар. Оның төменгі жағында Алтын Орданың әйгілі сегіз бегінің есімдері тізілген және ең бірінші боп Нағанай есімі жазылып тұр. Бұны Нағанайдың ордадағы бедел-биігінің сол кезде қандай деңгейде екендігін байқататын салмақты деректің бірі ретінде қабылдауға болады (Бейсенбайұлы Ж. Алтын орданың түркі бектері // Мәдени мұра. –Астана, 2012. №3. – 45-56 б.). Арада біраз жылдар өткенде, яки 1358 жылы Жәнібек ханның баласы Бердібек ханның да Венеция көпестеріне қатысты жарлығында тізімде бірінші боп Нағанай баласы Аққұсайынсопы есімі жазылған.
Бердібектен кейінгі саяси дағдарыс кезінде Нағанай өз балалары Аққұсайынсопы, Жүсіпсопы, Сүлейменсопылармен бірге Хорезм ұлысын дербес мемлекет ретінде биледі. Шағатай иеліктерін біртіндеп өзіне қарата бастаған Әмір Темір 1372 жылы Үргенішті қоршап, қорғаныс шайқасы кезінде Аққұсайынсопы қаза табады. Оның орнына билікке келген Жүсіпсопы, амал жоқ, Әмір Темірмен келіссөзге шығып, Қият пен Хиуадан бас тартуға мәжбүр болады. Әмір Темір мен Жошы ұлысын қайта қалпына келтіргісі келген Тоқтамыс хан арасындағы кикілжің таластардың кезінде Хорезм аймағы жылдан жылға құлдырай бастайды. Ақыры Әмір Темір 1388 жылы Үргенішке шабуыл жасап, тамыры тереңге кеткен мемлекеттілік жойылды.
ХVІІІ ғасырдың басында Хиуа деп атала бастаған Хорезм хандығының билігіне қайтадан Нағанай ұрпақтарының келу үрдісі байқалады. 1760 жылдарға дейін тақ төңірегіндегі жоғарғы орындарға тағайындалып жүрген қоңырат бектерінің арасынан Ішмұхаммед би жаңа қоңырат әулетінің негізін қалайды. Бұл әулет өздері хан тұқымы болмағаннан кейін, таққа кейде қазақ сұлтандарын да шақырып, мәртебелеген сияқты болғанымен, өздері инақ деген лауазымды иеленіп, негізгі билікті қолдарында ұстап отырды. Олар 1920 жылға дейін Хиуа хандығының тізгінін қолдан шығарған жоқ. Хиуа тарихшыларының жазбаларында сол қоңырат билеушілерінің бәрінің Өзбек ханның замандасы, Қият қаласындағы Аббас Уәли шейхтың мазараты қасында жерленіп, басына биік кесене орнатылған Нуғдай бидің (Нағанайдың) ұрпақтары екендігі әрдайым назарға алынады.
Қоңыраттардың бір тобы Нағанай және оның ұрпақтары билеген Үргеніш, Хиуа өңірлерінде, сондай-ақ Өзбекстанның Сұрхандария облысындағы Байсын аймағында орнықса, қазақ қоңыраттарын құраған үлкен бір тобы Сыр бойына қоныстанып, Ұлытауға дейін көшіп жүрді. Қоңырат ішіндегі рулардың түп төркіні қазақ құрамындағы жеке-жеке рулар екенін және түрлі себептермен қоңырат тайпасы атауы төңірегіне ұйысқаны аңғарылады. Бұл мәселенің Хорезм, Әмудария аймағын ұзақ уақыт билеп, Сыр алабына кеңінен танылған Нағанай бек пен оның әулетінің атақ-абыройымен байланысып жатқандығын жоққа шығаруға болмайды. Оны қазақ қоңыраттары шежірелеріндегі Сыр, Түркістан өңірлері мен Үргеніш арасындағы қарым-қатынастарды сөз ететін деректер де қуаттайды. Қазақ хандығы ірге көтергенде, оның құрамына енген, оған дейін Нағанай бектің қарамағында болған қоңыраттар жаңа мемлекетті жасақтауға тікелей қатысты. Осылайша Нағанай аты қоңыраттың түп атасы ретінде Қазақ хандығының шежіресіне енгеніне еш күмән жоқ.
Жамбыл АРТЫҚБАЕВ,
тарих ғылымдарының докторы, профессор
