Өнер – өзіңді мәңгі іздеу

Әйгілі «Гүлдер» ансамблі құрамында өнер көрсеткен танымал әнші Майра НҮРКЕНОВА қазақ эстрадасының кешегісі мен бүгіні туралы ой толғайды. – Майра ханым, сахнада орын­даған алғашқы әніңіз есі­ңіз­де ме? – Халыққа «Тамаша» теле­бағ­д­арламасы арқылы Еркен Слетдинов ағамыздың «Қар жауып тұр далада» әнімен таныл­дым. Әнді курстас әріптесім Гүл­зира екеуміз орындадық. Ол уақытта жастар испанның әй­гілі «Баккара» поп-тобы шыр­қаған әндерге тамсанатын. Аңыз­ға айналған дуэттің өнер­іне сүй­сін­ген біздер солардай та­ны­мал­дық­қа ие болу үшін жаны­мыз­ды сал­дық. 1991 жылғы Жа­ңа жыл кешінде осы бейнеміз өз­ге­ше өрнекпен тара­ды. Жалпы, қос дауыспен ән са­л­у дәстүрі сол уа­қыттан бас­­тау алды. Бірде ақын Исрайыл Са­пар­бай ағамыз маған: «Жа­қын­да «Жү­­рекке жүрек тіл қа­тар» деген бір жаңа ән жаздым. Осы ән се­нің дауысыңа, та­биғатыңа сай ке­летіндіктен өзі­ңе қолқа сал­ғым келіп отыр. Музыкасы да, мә­тіні де өзімдікі. Бірақ мұны ер адам­ның даусымен қосылып орын­­дау­ың керек», – деді. Кейін әріптесім Махмұт Той­кенов екеуміз шырқаған сол ән телеэкран арқылы Қазақ­стан­ның түкпір-түкпіріне тарады. Мұнан соң И.Сапарбай біз­ге арнап 1999 жылы екінші әнін жазды. Ол «Сұлулық са­зы» деп аталады. Алматыда от­ба­сымызбен концерт бердік. Бел­гілі сазгер марқұм Ержан С­ерікбаев «Екі жүрек» әнін тарту етті. Б.Құсайыновтың «Ты, моя мечта», М.Шахановтың «Отырар қамалы» әндерін, ал ақын­ның авторлық кешінде «Жұ­байлар жырын» ұсындық. «Жер-Ана» әнін қосқанда, дуэт­пен орындалған әндердің бас-аяғы – он шақты. – Эстрадада әуені әулекі, мә­тіні мәнсіз әндер қаптап кет­ті деген қазіргі сыни пі­кір­лерге не айтар едіңіз? – Бұрын жаңа әндер арнайы мамандардан құрылған ко­миссияның іріктеуінен өте­тін. Әннің мәтінін, әуенін, орын­далу шеберлігін бірнеше рет елеп-екшеген соң ғана жа­рия­лауға рұқсат етілетін. Оны эфир­ге жіберуге бола ма, болмай ма, әннің тағдырын солар ше­шетін. Бүгінде осының жоқ­ты­ғынан қазақ эстрадасы зардап шегуде. Телеарналар, радио әнші­лер­ге әжептәуір қаламақы тө­лейтін. Бүгінде ол да жоқ. Ке­рі­сін­ше, өзің қалтаңнан шы­ғын­да­луыңа тура келеді. – Шығармашылығыңыз­дың басты ерекшелігі неде деп ойлайсыз? – Ерекшелігім, шығар­ма­шы­лығымды 1978-1980, 1990-2000 және 2000 жылдан бері қа­рай­ғы уақыт деп үш кезеңге бө­ліп қарастыруыма болады. ...Халық сүйіп тыңдайтын Шәмші Қалдаяқов, Бекен Жа­мақаев, Әсет Бейсеуов, Нұр­ғи­са Тілендиев сынды бел­­­гілі композиторлардың ән­де­рін орын­­­дадым. Бертін келе ре­пе­р­туарым кеңейіп, әлемдік та­ны­мал жұлдыздардың халық ара­­сына кең тараған хит ән­де­рін орындаған сәттерім де жоқ емес. Итальян, француз, қы­тай, пор­тугал, испан, жапон тіл­де­рін­де ән саламын. – Халықаралық, рес­пуб­ли­калық байқаулар мен фес­ти­вальдардың көптігі сондай, бү­­гінде олардың есебінен жа­ңы­­­лысасыз. Жалпы, өзіңіз өнер иесінің шеберлігін бай­қау н­ә­тижесімен бағалауға қа­лай қа­­ра­йсыз? – Мысалы, 1985 жылы мен республикалық «Жігер» бай­қау­ына қатысып, лауреат атандым. Содан соң 1990 жылы Швей­цариядағы сұңғақ бойлы әншілердің халықаралық фе­с­­ти­валінде Жұмағұл Қыды­рә­лиев­тің менің дауысыма арнап жа­зған «Егіз лебіз» әнін орын­да­дым. Мәскеуде 1987 жылы өткен бү­кілодақтық «Жаңа есімдер» ра­диобайқауының жүлдесі қан­жығама байланды. Кейінгі жас­тарымыз халықаралық ірі бәй­гелерден олжамен оралып жатса, оған тек қуануымыз керек. – Қазақ эстрадасының «ал­тын дәуірі» саналатын 70-жыл­дар әндерінің та­би­ғатына ро­мантикалық, ли­ри­калық са­рын тән еді. Сол ке­зеңнің эс­- т­радасы сіз үшін не­сімен құн­ды деп ойлайсыз? – 1985-1987 жылдары Қазақстанды аралап, эс­тра­­да­лық-симфониялық ор­кес­­тр­дің сүйемелдеуімен өнер көр­сеттік. Құрамында мар­­­құм Ті­лес Қажығалиев аға, Кеңес Дүй­се­кеев, Вла­ди­мир Львовский, Сей­­дол­ла Байтереков, Балнұр Қы­дырбек, Люция Төлешова, Зейнеп Қойшыбаева, Венера Қармысова, Лаки Кесоглу бар өнер тобымен бірге фестивальға қатыстық. Композиторлар ода­­ғының хатшысы Еркеғали Рах­­мадиев ағамыздың өзі бас­тап ел-елді, жер-жерді аралаған қай­ран сол кездер қазір көңілге тым ыстық әсерлер ұялатады. – Сонда кімдердің әндерін орын­дағаныңыз қазір есі­ңіз­де бар ма? – Ескендір Хасанғалиевтің «Асыл арман», «Аңсағаным», «Әдемі-ау», Нұрғиса Тілен­дие­в­­тің «Құстар қайтып бара­ды», Кеңес Дүйсекеевтің «Өмір-өмір», «Еркеледің сен», Сей­до­л­- ла Бәйтерековтің «Ару қа­ла – Алматы», Еркен Слет­ди­нов­­тің әндерінің орны бө­лек еді. 1991 жылы ретро ән­дерден «Әлі есімде» деген атпен фильм­кон­церт түсірілді. «Гүл­дер» ан­­самблінің сапында үлкен мек­­тептен өттім. Оркестрдің ди­­рижері Тасқын Оқаповтың өне­­ріне жақыннан куә болудың өзі не тұрады? Хореографиядан, же­­ке вокалдан керемет ұстаздар са­­бақ берді. – Шәмшінің көптеген ә­н­де­рін орындадыңыз. Жа­ны­­ңыз­ға етене жақын, бой­тұ­мар­дай құр­мет тұтатын әніңіз бар ма? – Шәмші ағаның «Отырар­да­­ғы той» әнін телеарнадан ал­ғаш мен орындадым. Ком­по­зи­тордың көзі тірісінде өзінен рұқ­сат сұрап алған бұл әнді жүр­ген жерімнің бәрінде орындаймын. «Шәуілдірдің әр үйінде дәл осындай той болсын» деген тұсын «Қазағымның әр үйінде дәл осындай той болсын» деп өз­гертсем қалай болады, аға?» де­ге­німде, ол кісі сондай қуанды. «О, жарайсың!» деп қарсылық біл­дірмей, қайта қарапайым қа­л­пы­мен қабыл алуының өзі маған ком­п­озитордың жан дүниесіне деген құрметімді еселей түсті. Шәмші ағаның мен орындайтын «Қайықта», «Кешікпей келем деп ең», «Әнім сен едің», «Қайдасың», «Ана туралы жыр», «Отырардағы той», «Қарагөз», «Мойынқұмда ауылым»... әндері бүгінде халқымыздың баға жетпес байлығы саналады. Бұларсыз тойдың сәні кірмейтін сияқты. – Әннің бастапқы нұс­қа­сын өзгерту, өз жанынан бір­де­­­мелер қосып, құбылту де­ген­­дерді құптайсыз ба? – Қазіргі кейбір жастардың Шәм­шінің әндерін бұзып орын­дау­ын, халық қазынасына қи­я­натын құптамаймын. Үн­д­е­рін сан құбылтып, жаңалық аш­қы­ла­ры келетін талаптарына нұр жау­сын-ау, бірақ үйлеспейтін, ке­рісінше қолда бар байлықты жо­­­ғалтуға ұрындыратын әре­кет­теріне қарадай қарның ашады. Әрине, мақтанғандығым емес, жұрт маған Шәмші аға­мыз­дың әнін сізден артық ешкім айта ал­майды дейді. Мүмкін олар ма­ған мұны көзіме жай мақтай салу үшін айтып тұрған шығар дей­мін де, күмәнға бой алдыратыным рас. Бір-екі адамның лебізі жаңсақ болуы мүмкін ғой. Ал бұл сөзді он-он бес, тіпті, одан көп адамнан естігенде, «рас шы­­­­ғар» деген қорытындыға ке­ле­­мін. Шәмшінің әндерін ме­нің орын­дауымда ғана естігісі ке­ле­тін өз тыңдаушыларым бар. Өмірде өзіме сын көзбен қа­рай­мын. Жұрттың алдына жиі шыға беруді ұнатпаймын. Сах­надағы бейнем мен өмірдегі қа­­лыбым қатты ұқсайды... Шәм­шінің лирикалық әндері ес­кір­мейді, олар мәңгілік. Мен оны көбіне халық аспаптары оркестрі сүйемелдеуімен орын­дадым. Астанаға көшіп кел­ге­німде Ауыл шаруашылығы мини­стрлігі өзі­нің Наурыз мерекесіне ша­қыр­ды. Президенттік мәдениет орта­лығы шағын оркестрінің сүйе­мел­деуімен біраз ән орында­дым. Шара аяқталған соң, жұрт құ­шақ-құшақ гүл сыйлап, ал­ғы­сын жаудырып жатыр. Қа­сы­ма бір жас тыңдарманым ке­ліп: «Апай, сізге көп рахмет. Сіз­дің әсерлі әніңізді естіп, тол­қы­­дым. Әсіресе, «Қайықта» әні шырқалғанда жүрегім ел­жі­реп, рахат күй кештім. Көп рет ес­ті­ген әнім ғой, бірақ сіз өз­геше айтады екенсіз» деді. Мен одан кейін өнерімді өзімше са­р­­а­лай ке­ліп, халық аспаптары ор­кес­трі­нің сүйемелдеуімен ли­ри­ка­лық әндердің сәтті орындала­ты­нын аңғардым. – Оркестрдің сүйе­мел­деуі­мен ән салатын әншілер некен-саяқ. Неге? – Жалпы, қазіргі заманауи эстрадалық музыкалық аспаптар­мен өңделген, сондай-ақ, ха­лық саз аспаптарымен жа­зыл­­ған минусовкаларым бар. Шы­ғар­маларды вокалдық аспаптар ан­самблі, эстрадалық-сим­фо­ния­лық, сондай-ақ, халық саз ас­паптары оркестрлері сүйе­мел­деуі­мен орындаймын. Қазақтың мем­лекеттік ак­а­де­миялық Құ­р­­ман­ғазы атындағы халық ас­пап­та­ры оркестрі, эстрадалық-сим­­­фониялық, сонымен қа­тар, ди­рижер А.Аблаевтың эс­тра­да­лық симфониялық оркестрі сүйе­мелдеуімен өнер көрсеттім. Өкі­нішке қарай, қазір екінің бірі өзін әнші санайды, бірақ оркестрмен айтуға шорқақ. ...1993-1994 жылдарғы «Оты­рар­дағы той» әніне көңілім он­ша көншімейтін. Оған қа­за­қы рух жетпейтін. Осыдан 5-6 жыл бұрын бұл ойымды аран­жи­ровкашыға жеткіздім. Мұн­да қазақтың қасиетті қара дом­­бы­расының, қобызының қо­ңыр үні бебеулеп тұруы керек де­­дім. Бі­разы бас тартты. Бірақ кей­­ін­гісі, «Отырардағы той» әні­нің қай­тадан өңделген жобасы өзіме ұна­йды. – Бір әнді өңдеп, бойына қан жүгірту үшін қанша уақыт ке­рек? – Құрығанда бір-бір жарым жыл керек. Себебі, өңдеуші маман табыла бермейді. Бұрын әншінің жалғыз өзі-ақ көп шаруа атқара алатын. Қа­зір сахна сыртындағы қыз­мет түрлері көбейіп кетті. Бір адам­ның соңынан бірнеше адам қосылып күнін көріп жүр. Про­дю­сер, имиджмейкер, стилист, т.с.с. – Кімге еліктедіңіз? – Роза Бағланова апамыз орын­даған Шәмшінің «Ақ маң­дайлым», «Ақсұңқарым» ән­де­рін орындағым келеді. Маған ол кісінің орындаушылық ше­бер­лігі, дауысы, киім кию үлгісі ұнай­ды. Өзіме ұстаз тұтатын ада­мым. – Қазір эстрадалық әндер қа­лай жазылады? – Көбіне батыс жаққа еліктеу ба­сым. Мидай араласқан сансыз сарыннан бас айналады. Эс­тра­­даны тым шоуға айналды­рып жібердік. Оны тек ақша та­бу­дың, табысқа кенелудің көзі ету­ге қарсымын. Әжептәуір ата­ғы бар дәстүрлі әншілердің не үшін эстрадаға ауысып, өздерін сон­шалық төмен түсіретінін тү­сін­беймін. Өйткені, эстрада мен дәс­түрлі әнді орындаудың арасы жер мен көктей ғой. Тойға шы­ғу үшін сондай әрекетке бара­тын әріптестерімді қазіргідей за­манда сөгудің өзі кейде қиын. Қазақ­тың тойы болмаса ол бай­ғұстар қалай күн көреді, ба­ла-шағасын қалай асырайды?! Мен де шақырған тойға барамын. Залдағы қазақ – тойда да сол қазақ. Айырмашылығы жоқ. – Өз тыңдаушы­ла­ры­ңыз­ды жалықтырмау үшін не іс­тей­сіз? – Мәселенки, мен жеке кон­цертімде тыңдаушылардың та­лап-тілегін орындауға көбірек мән беремін. Олардың арасында жас­тар да, орта буын да, ег­де кі­сі­лер де кездесетіндіктен мұн­да түрлі жанр қамтылуы керек. Кө­рерменді бір жарым сағат ты­рп еткізбей қою мүмкін емес. Ес­кі әндерді халық саз аспапта­ры ансамблі сүйемелдеуімен тоқ­тау­сыз шырқасаң, жастар шаршап, бі­рың­ғай эстрада орындалса қа­риялардың төзімі таусылмауы үшін ешкімді жалықтырмайтын ор­тақ бағдарлама жасаймын. Со­дан да концертім жүріп жат­қан­д­а бір адамның орнынан тұ­рып, теріс айналған сәтін көр­ген емеспін. – Сахнадан біраз уақыт қол үзі­п кеткен кезіңіз бар емес пе? – Әйелдің бәрі бақытты өмір сү­р­гісі келеді. 1994 жылы тұ­р­мы­с­­қа шығып, мен де өзім ке­лін болып түскен шаңырақтың ал­­дымен берекелі болуын ті­ледім. Сахнадан біраз уақыт кө­­рін­бей кету себебім осыған бай­­ланысты. Бала сүйдім. Жасы үл­­­кен ата-енемді жалғыз тас­тап ке­­туге қимадым. Бірақ «Гүл­дер» ан­­самблінен мүлде қол үзіп кеткен жоқпын, ара-тұра «Ал­ты­ба­­қан», «Ән-шашу» бағ­дар­ла­ма­ла­ры­на қатыстым. – Отбасыңызда қанша өнер­паз бар? – Астанаға көшіп келгеніме 15 жыл болды. Бүгінде қалалық фи­­­лармонияда әншімін. Екі қы­­зым бар. Үлкен қызым, Қа­зақ­­стан­ның еңбек сіңірген қай­­рат­­ке­рі Әсел Нүркенова – қа­зақ өне­рін­де өз орны бар тұлға. «Бе­лес» этно-эстрадалық тобында өнер көр­­сетеді. Қобызшы. Кіші қы­зым Рахима Қазақ ұлттық өнер уни­­­­верситетінде оқиды, пи­а­ни­но­­­шы. Ұлыбританияда тұ­ра­тын сің­­лім Айжан Нүркенова – ха­­лық­аралық деңгейдегі пиани­но­­шы. Корольдік академиясын бі­­тірген. Әңгімелескен Қарашаш ТОҚСАНБАЙ, «Егемен Қазақстан»