Ұмытпайық!..

Биылғы күзде классик жазушымыз Сайын Мұратбековтің туғанына 75 жыл толады. 70 жыл­дығын сырқаттылығы салдарынан атап өте алмай бақилыққа аттанған ағамыздың алдағы мерей­тойына қазірден бастап дайындық жасалса дейміз. Сәкеңді білу, оның шығармаларын оқу бүгінгі ұрпаққа парыз. Өйткені ол қазақ әңгімесінің 50-60-шы жылдардағы жаңа дәуірінің жолбасшысы. Олай дейтініміз... 1956 жылы партияның ХХ съезі болды. Ол ұзақ жылдар бойы қоғамдық ой-сананы адамның ерік-жігері мен ой-санасын құрсаулап, бұғауда ұстап келген сталинизм сойқандарын әшкереледі. Бұдан соң қоғамдық өмір жаңаша дамуға бағыт алды. Елде жылымық кезең туды. Осы аса зор, мәнді оқиғадан кейін одақта «деревнялық проза» аталған әдеби ағым туып, ол қаламгерлерге ірі бетбұрыс әкелді. Соның нәтижесінде көркем әдебиетімізге тың күштер, дарынды жастар шоғыры келіп, жаңа серпінмен еңбек етті. Оның бастауында Сайын Мұратбеков, Ақан Нұрманов, Қалихан Ыс­қақов, Рамазан Тоқтаров, Жайсаңбек Молдағалиев тұрған еді. Жазушы Сайын Мұратбеков 1936 жылы 15 қазанда Алматы облысындағы Ақсу ауданына қа­рас­ты Қоңыр ауылында дүниеге келген болатын. Болашақ қаламгерді жастайынан атасы Мұратбек қария бауырына салып алып, тәрбиелеп өсірген. Әкесі Сапарғали Ұлы Отан соғысына қатысып, елге жараланып оралған. Шеше­сінен жастай жетім қалған жеткіншек ауыл­дағы еңбек адамдарының қиындықтарын, тырба­нып еңбек еткен хал-күйлерін көзімен көріп, зердесіне тоқиды. Мұның өзі кейін Сайын ержетіп, қо­лы­на қалам алғанда жүрек тербеген тақырып, ұмы­тыл­мас оқиғалар ретінде өзінің қызығушы­лығын туғыз­ған еді. Сондай-ақ бұл өңірдің тарихы да аса бай-тын. Ертеде Жоңғар жойқыны жерді де шаңдақ­қа айналдырғаны белгілі Шыңқожа, Найзагер, Қапал тәрізді халық батыр­лары дұшпанмен ерлікпен шайқасқан. Дерек үшін айтсақ, Қапал батыр Ұлы жүздегі Дулат атадан тарайды. Зираты сол өңірде. Ал Шыңқожа батыр көрнекті ақын Ғали Орманов пен Сайын Мұрат­бековтің арғы атасы дейді тарих. Қазақтың ұлы даласына күңірентіп күй төккен аса дарынды күйші Қойлыбай туып-өскен атақты Қо­ңыр бұл. Осы Қоңыр және Ешкіөлмес таулары­ның баурайында атақты ақын Біржан сал мен жер жән­наты Жетісудың аруы Сараның аққу үніне үн қосқан айтыстары да осы өңірде болған. Ұлы ғалы­мымыз Шоқан Уәлиханов өзінің атақты Құлжа сапа­рын осы Қоңырда бастағаны да тарихтан белгілі бізге. Көркемсөз шебері Сайын Мұратбековтің шы­ғар­машылық ғұмыры сәтті басталған деуімізге әбден негіз бар. Оның тырнақалды әңгімесі «Рай­гүл» деп аталады. Әңгімені оқыған ақсақал ақы­нымыз Әбу Сәрсенбаев ақ батасын берген. Сол тілек жас жазушыға ақжолтай жақсы бағыт болға­нын өмір дәлелдеді. Сайынның «Ауыл оты» деп аталатын тұңғыш кітабы біздің ұрпақтың да көкірегіне жұлдыз болып қонған, нәр, қуат берген жылуы мол сәтті еңбек болды. Бұдан кейін жазу­шы қаламын суытпай, жемісті еңбек ете отырып «Жабайы алма», «Жусан иісі», «Кәмен-тоғай», «Ұлтуған» деген кітаптарын жариялады. Соңғы туын­дылары «Дос іздеп жүрмін», «Қалың қар» деп аталады. Сәкеңнің шағын әңгімелерінің оқиға­лары мен сюжеттері қысқа болып келгенімен, кейіпкер образдары толық ашылып, оқыр­манын қызықтыра баурауымен ерекшеленетін. Жазушы қарапайым еңбек адамының толыққанды образын көркем суреттеген зергерлік өрнек оны қазақ ауы­лы­ның көркем полотносын жасау биігіне кө­терді деп ризашылықпен айта аламыз. Сөз орайы келгенде, бірде мен жазушының зайыбы Мәрия әпкемізден: «Сәкең сын материал жазған ба?» деп сұраған едім. «Ол жағы маған белгісіз. Сайын кісі баласына «сен» деп қатты сөз ай­тып көрмеген жан ғой, – деді. Мен Талғар қала­сы­ның маңындағы «Сол­дат сайы» деген жерде туып- өстім. Талғар­дағы медицина училищесін бітірген соң, Талды­қорғанға жолдама берген еді. Онда бар­ған бойда мені облыс басшылары Қапал ауылына жіберді. Онда Сайын аудандық газетте жұмыс істейді екен. Екеуміз сонда танысып, жеке отау тіктік. Кейін Сайын Қаратал аудандық газетіне ауысты да, біз Үштөбе қаласына көшіп келдік. Бұл әсте ұмыта ал­майтын, қызық-шыжығы көп жылдар еді. Еш ұмы­туға болмайды оны. Сол кезде журналистер елді атпен аралайтын еді. Сайын ел аралап келе жа­тып, бір жігіттен қазақ салтына келмейтін оғаш оқиға – шал кісінің өз кемпірін көкала қойдай етіп саба­ғанын, ат бауырына алғанын естиді. Бұған қатты намыстанған Сайын, әлгі оқиғаның ізімен лақап ат қойып газетке шағын фельетон жаза­ды. Әлгіні оқыған қария редакцияға атпен шауып келе­ді де: «Мені жазған жігіт қайда?» деп айбат­танып, дігерлейді. Жігіттер: «Ақсақал қойыңыз. Ол бөтен адам, мұнда жоқ» десе де көнбейді. «Кемпірін ұр­ған шал менмін. Демек, мені жұрт алдында әшкере­леп отыр»,  деп дігерлейді. Жігіттер оны әзер жолға салады. Осы әңгімені еске түсіріп отырып Сәкең: «Ой, шіркін, сөздің құдіреті-ай!» деп басын шайқап күліп отыратын еді. Иә, сөздің киесі бар. Сайын аға осы киені ардың ісі деп әділ, зор жауапкершілікпен түсінген қайраткер жазушы-тын. Бұл үрдіс қалам ұстаған әрбір азаматқа, барша­мызға үлгі болса деймін. Өйткені, көркемсөз халық мұрасы. Осы азаматтық парызын адал атқар­ған Сайын Мұратбековтің әңгімелері өзі ұдайы үйрен­ген ұлы ұстаздарының әңгімелеріне еш ұқсамайды. Тіпті заманы мен өмір сүрген кезеңі бір бола тұрса да, Сайын әңгімелерін өз қаламдас­тарының туын­дыларына ұқсата алмай­мыз. Бұл жазушының өзгеше қолтаңбасы мен өрнектері бірегей тұлға екенін айғақтайтын биік өлшем. Киелі сөздің үлгісі бұл! Осындай қалам­герді ұмытпайық. Мерей­тойы­на ерте әзірлік жасайық. Төлен ҚАУПЫНБАЙҰЛЫ, жазушы, Жамбыл атындағы халықаралық сыйлықтың лауреаты, Алматы облысының құрметті азаматы.