Ел мерейіне еңбек еткен

Ол күндегі Алматы бүгінгісіне атымен ұқсамайды. Самырсындар сап түзесе, самсаған Губернатор бағының батыс жақ қапталында бір ұйғырдың көнелікті қора-қопсысы болатын. Түп жақтағы жапсырма баспалдақпен үстіңгі қабатқа көтерілсең, тап-тұйнақтай шағын бөлмеге келіп тірелетінсің. Соны студент кезімізде Мұхтар Мағауин мен Төлек Тілеуханов пәтерге жалдап тұрды. Қаланың қақ ортасы еді. Есігінің алды әрлі-берлі ағылып жатқан трамвайлар-тұғын. Одан әрі темір шарбақпен қор­ша­ған ескі парк. Әрі өткен, бері өткендердің бәрі соқпай кетпейді. Кітапханаға бара жатып та, одан қайтып келе жатып та ат құрғатпайтындардың біреуі менмін. Бір күні келсем, Мұхтар мен Төлек төсектерінен әлі тұрмапты. Біреуі «Мадам Бовариді», біреуі Жорж Сандты құшақтай құлапты. Сиыр сәскеге дейін рақаттанып жатыр. Аяқ жақтарындағы көнетоз орын­дыққа енді жайғаса беріп едім, тақтай есік тағы да тықылдай жө­нел­ді. Ашсам, ар жағынан қашанда қуа­қылық айтып, қа­ралай жұртты күлкіге батырып жүретін Рымғали Нұрғалиев көрінді. Соңына ылғи ыржиып күліп тұратын, қалқан құлақ, бидай өң, талдырмаш бала жігітті ертіп алыпты. Елде тұратын майдангер жазушы Кәмен Оразалиннің інісі дейді. Аты Сұлтан көрінеді. Биыл мектепті медальмен бітіріпті. Біздің фил­факқа түсіпті. Тіл мен жағына сүйе­ніп сайрап тұр. Жұрт сөйлеп жатқанда, бір­деңе дегісі келіп, аузы жыбырлап кү­лімдей береді. Бірақ, алдындағы ағалары­нан сөз тимейді. Бірінің аузындағыны бірі қағып алып, күмпілдесе жөнеледі. Төртеуі де нағыз сен тұр, мен атайындар. Абайдың ауылынан. Ол кезде Абай әлемінің төрткүл дүниеге түгел жа­йыла бастаған кезі еді. Кемеңгер Әуезов­тің қаламынан шыққан әр сөйлемді қас­тер тұтатын кәріқұлақ қазақ қауымының бұған дейін бәр-бәрі жөндеп біле қо­й­ма­ған Абай ақынның жәй-жапсарына тү­гел­дей пейілі ауып, дендері тегіс құлай бастаған тұсы-тұғын. Қасымдағы төрт досымды тыңдай бастасам, менің де аузым аңқиып қалады. Білмейтіндері жоқ. Мен естімеген, оқы­маған, білмеген талай гәп ортаға түс­ті. Туды-бітті көрмеген-білмеген Шың­ғыстау, Қарауыл, Жидебай, Үлкен Орда, Кіші Орда, Қоңыр әулиенің үңгірі, Ба­қанас, Баршатас, Абыралы, Қайнар, Деге­леңдерді оймен шолып, қиялыммен шар­ладым. Кейін барып көргенімде, бәрі де көзіме оттай басылды. Достарым құла­ғыма құйып баққан сол ортада баяғыдан бері бірге жүргендеймін. Сұлтан Оразалинмен де сол жыл­дардан бастап араласа бастадым. Жақсы қалыптасқан жарастығымызға әлі күнге ақау түсіп көрген емес. Бүгіндегі жетпіске жетіп, алды мен артын бірдей шолып, ойға батып отырған Сұлтанның көзінің алдында өткен өмір жолының талай дүрбелеңі дүрлігісіп тұрған шығар. Соның талайының тұсын­да үзеңгілес болып, бірге жүріппіз. Қаршадайынан қай-қайдағыны ойлап, асау арманның соңында жүретін. Әлде- бір жаңа жобаны іске қосып, уақыт жетпей, мұрнынан шаншылып жатқаны. Бү­гін де солай, кеше де солай, тіпті бая­ғыда аузы ашылған арманшыл албырт шағында да солай еді. Бірде оны Алматының көпшілік кітап­ханасының оқу залында көрдім. Жан-жағында әлдеқашан сарғайып кеткен, латынша басылған көне газет-журналдар мен кітаптар жайрап жатқан-ды. Орта­сын­да ешкімді көрмей, ешкімді естімей, әлдебір жұлым-жұлым көне кітаптан көзін ала алмай Сұлтан отырды. Қасына барып, даусымды қатқылдау шығарып: «Әй, Сұлтан, амансың ба?», деп сұра­дым. Селк етіп, ұшып тұрды. Ыржа­лаң­дап бетіме қарады. «Ой, сен екенсің ғой!», деп бір күңк етті де, қалғандарға кедергі келтірмейін деп, қолтығымнан демеп, вестибюльге қарай беттеді. Жұрттан оңашаға алып шыққан соң: «Қайдан жүрсің?», деп күле қарап, жауа­бымды күтпей: «Диссертация ғой. Жұ­мы­сы көп пәле екен. Енді кіріскелі жатыр­мын», деп күлді. Желкесіне қолын апа­рып: «Университеттегі ұстаздарым бар ғой. Солар «Таудай талабыңды босқа шашпа! Қалаған тақырыбыңды ал да қорға!»,  деді. Содан әрі ойланып, бері ойланып, оты­­зыншы жылдардан бермен қарай сү­белі еңбек етіп келе жатқан жа­зушымыз Ғабдол Сла­новқа тоқтадым. Ол жа­йын­да кейінгі жылдары бірде-бір мақала жазыл­мапты»,  деді. Иә, Ғабдол Сланов тұсында қазақ әдебиетін дүркіретіп келген азама­ты­мыз еді. Бір «Дөң ас­қанның» өзі неге тұра­ды?! Тұсында көзі қарақ­ты қауымның бәрі оқы­ды. Ұлттық оқырманды осынша тамсантқан қа­ламгер кейінгі жылдары да бұрқыратып көп жаз­ды. «Арман ағысы», «Дөң ас­қан», «Кең шалқар», «Жа­нартау»... Жем бойы­нан Же­тісудағы Қарғалы, Шал­­көдеге дейін ол сүй­сі­­не суреттемеген жерлеріміз бар ма?! Сол жыл­дары бір әзіл­кеш ақын­ның ол тура­лы: «Арман ақтым, дөң астым, шал­қар кештім, тау бас­тым. Ойланайын оты­рып, нені таптым, нені аш­тым?», деп жазғаны бар еді. Отандық беллетрис­ти­ка­ға осынша олжа салған майталман қаламгер, ра­сында да, «нені тапты, нені ашты?». Бұны әдебиеттану ғылымы мықтап ойлануы керек қой. Соған басқа емес, біздің Сұлтан тәуекел етіпті. Ол ешкіммен ешқандай қақ-сағы жоқ, жөніне жүріп, жөндем жазатын, қойдан қоңыр Слановты неге таңдағанын: «Әдебиетте жазған шы­ғармаңнан басқа қандай көрсеткіш керек?! Еңбекқор ағамыздың жазған-сызған­дарын қайтадан оқып, ара салмақтарын қайтадан анықтағым келеді», деп түсіндіріп еді. Шынында да, Сұлтан егжей-тегжейлеген еңбек тым елеулі болып шықты. «Өмір шындығы және көркемдік шешім» моно­графиясы әдебиеттанудағы айтулы шығар­малардың бірі болып есептеледі. Көп айтылып, жауыр болмаған жәйт­терге назар аудартуымен көзге түскен бұл мінезін шыңдаған үстіне шыңдай түсті. Ол кездегі әдебиетшілеріміздің жайылатын жалғыз өрісі мерзімдік баспасөз еді. Олар да тым санаулы-тұғын. Бірақ, қандай са­ла­дағы газет пен журнал болмасын әдебиет пен өнерге деген ықыласы айрықша ала­бөтен еді. Өлең мен әңгімені қағыс қал­ды­руды ол кездегі редакциялар кешірілмес кісәпірлік санайтын. Сондай дәстүр мық­тап орныққан қоғамда, қайда барсаң да, жорналшы мен жазушы құшақтасып бірге жүретін. Тіпті, күні кешегі қаламы жүйрік жорналшының аз уақыттың ішінде іргелі жазушыға айналғанын көретінбіз. Бәріміз де күні кешегі газет қызметкеріміз. Осын­дай дәстүр радиода да орнықты. Әуелде күнде ертемен «Қайырлы таң!» деп оята­тын майда қоңыр әуезді диктор Мұқағали Мақатаев келе-келе жүйрік қаламгерге айналып, күндердің күнінде алдында бөркімізді алатын ұлы ақын болып шыға келгенін кім білмейді?! Бұндай жоралы жолдан жаңадан ашы­лып жатқан телевизия да аулақ тұра алма­ды. Алғашында жиналыстан жиналыс тастамай түсіріп, қайда не болып, не қойып жатқанын сол бойда ізін суытпай көрер­мен­ге көрсетуге құмар телевизияны жәй ән­шейін инженерлік-техникалық қызмет қой деп ойлайтынбыз. Бірте-бірте ол ұш­қары түсініктен арылып, істің мән-жайына қаныққан орнықты көзқарас меңдей бас­та­ды. Алдымен шекпен, тақияларын, дом­бы­ра, қобыздарын қолтықтарына қыстырып, әртістеріміз солай қарай шұбыратынды шығарды. Артынша-ақ, шаштары дудырап, қабақтары жалбырап, ақындарымыз көгіл­дір экраннан түспей қойды. Қарақұрт ша­ғып алғандай безілдеп, дұғалық айтып отырған бақсыдай, кеңір­дек­терін керней созып, отан, партия, ға­рышкер жай­л­ы толғау­ла­рын оқып, ертеден қара кешке ыңы­рана сарнап отырғандары. Бұрын анадай жерде, қорағаш жұтқандай қо­қы­райып тұратын бейта­ныс өнер бірте-бірте кө­рер­мен­­ге жақындайын де­ді. Қақ төрдегі қақы­рай­ма ор­нын тастап, үйі­ңе, кү­йіңе тұр­мысыңа араласа баста­ды. Не бо­лып, не қойып жат­қанын білгісі кеп, дігірлеуден ты­йылып, жа­ның­ның жай-күйіне де кө­ңіл ау­дарайын деді. Бұ­рын­ғыдай андыздап тұр­ған асай-мүсейлердің қай­­­сы­сымен қақ­тығысып, қайсы­сымен соқтығысып қалар екенмін деп, екі қолы алдына сыймай, қара­лай үр­пиісіп отыратын жазушылар да төбе­лерінен ентелей төнген камералар мен ша­қырайған электр жарығына еш жасқан­бай, құрда­сы­ның үйіне келгендей, көсіліп салып, емін-еркін әңгіме соғатынды шығарды. Өйтіп, телевизияны әдебиеттендіруді бастап беріп жүргендердің бірі де осы Сұлтан Оразалин еді. Шалқайма креслода жайланып жатып алып, азуы алты қарыс Абай ауылы­ның ділмарлығына басып, аузы-аузына жұқ­пай, сампылдап сөйлей жөнелгенін көргенде, қаралай сенің де арқаң қозады екен. Қар­шадай Сұлтанның телевизия тілін еркін меңгеріп, суда жүзген балықтай байпаң­дағанына біз де сүйсі­нетінбіз. Көптің алдын біраздан бері көрмей кеткен Ғабит Мүсіреповті қояр да қоймай жүріп, көгілдір экранға жетелеп өзі алып шықты. Қарғалыдан басқа жерге баспай қойған Ға­би­ден Мұстафинді таяғын тақылдатып, қазақ телевизиясына Сұлтан өзі ертіп кіргізді. Сұл­тан сұрағанда, жыл он екі ай жер-көкті шарлап, үйінен таптырмайтын Шыңғыс Айтматов, құдай қолдап, ауылда бар болып шықты. Сыпайы сөйлессе де, алыстағыны аңға­рып сұрақ қоятын осы бір қалқан құлақ са­ры бала адам жадына қай-қайдағыны орал­та­ды екен. Бәрінің де сыралғы досындай, кәнігі құрдасындай, ешкімнің шымшылап шамына тимей, сары майдан қыл суыр­ған­дай ұзақ уақыт бипаздап сөйлесіп отырып-ақ, асық­пай әңгіме-дүкен құрды. Құмардан шыға іш ашысып, әбден сырласты. Тергеп-тексермей-ақ, аузын аш­тырмай, алдын кес-кестемей-ақ, байып­пен сөйлесіп-ақ, бар сырын емін-еркін айт­қыз­ған, бұл сұхбаттар – ұлы тұлғалары­мызды шешіле сөйлеткен үлкен рухани құ­бы­лыс­тар болды. Сөйтіп, біздің көз алды­мыз­да телесұхбат жанры туды. Содан бері біз­дердің, көрермен­дері­­міздің көз қуа­ныш хабар­лары­на айналды. Телевизияшы-қаламгер, телевизия­шы-қайраткердің ашқан жаңалықтары жалғыз бұл емес-ті. Көпшілік асыға күтетін «Кездесулер» мен «Портреттерге» қоса, «Ха­лық қазынасы», «Тамаша», «Қымызха­на­ларды» да ұйымдастырды. Сол арқылы қой бастаған қошқардай алға түсіп, та­ғылымды жолға бастайтын, ұлттық сана­мызды өрге сүйреген өрелі ақпараттың алғашқы көпке кеңінен танымал жұл­дыздарының бірі болды. Сол шабысынан әлі танбапты. Оған жуырдағы «Қазақ зиялылары туралы ан­тологиясы» әбден куә бола алады. Тәуел­сіз мемлекетіміздің алғашқы қаз ба­сып тұрған кезінен Салық Зиманов, Сұл­тан Сартаев, Ғайрат Сапарғалиев сынды саң­лақ академиктер сыр шертеді. Биыл­ғыдай тәуелсіздігіміздің тойлы жылында жар құлағы жастыққа тимеген жаңа заман қайраткерлерінің талайын тыңдап, құйма құлақ халқымыз құмарынан бір шығады деп сенеміз. Өз ұлтымен бірге өр­кендеп, бірге түлейтін қайраткердің қа­ламы мен камерасына ілігуге талай-талай замандастары әбден лайық деп білеміз. Сұлтан – халық артқан үмітті әр­дайым ақтап келе жатқан қайраткер. Ол жүрген жер гүлденеді, ол жүрген жер­дің көсегесі көгереді дейтіндей өрен тұлғаға айналды. Талай жыл қатарынан «Өнер» баспасын, зияткерлік құқық бас­қармасын басқарып, жұртына жоралы жол тастады. Кейінгі жылдары заңды кеңінен наси­хаттаудың майталманы атанды. Халық жолдаған шаруаны қайда да орта жолда қалдырмай, ел күткен биікке алып шықпай қоймайтын Сұлтанға әрдайым үлкен сенім көрсетілді. Тілдер жөніндегі комитеттің төрағасы, ұлт сая­саты жөніндегі мемлекеттік комитет­тің бірінші орынбасары лауазымдарын ойда­ғы­дай атқарғанына бәріміз де куәміз. Бүкіл қазақ қауымының өзекті рухани мүдделері айқындалар талайлы тұста ол саясат алаңынан тапжылмай табыла алды. Қиыннан бұлтарып, ауырдан тай­сал­мады. Ұлттық руханиятымыздың керек кезінде ойбайлайтын жоқшысы бола білді. Арыстандай арпалысып, дәл мә­селе шешілер тұстағы талай талқыда ел намысын, тіл намысын жыртысты. Талай жерде қолдау таппай, қапы қалды. Батпандап кірген аурудың мысқалдап шы­ғып, бітпей жатқанына қабырғасы қайы­сып, қалың халқымен бірге күйзелді. Уайымына ортақтасар тілеуқор қай­дан табылса да, құшақ жая қарсы ал­ды. Ел мүддесі жолындағы жақсылыққа, кім жасаса да, бірге қуанды. Отыз тоғыз пайыз қазақтың өзі түгел білмейтін ана тіліміздің мемлекеттік тіл санатына ілігіп, орнығып кетуі жолында айла-амалдың бәрін қарас­тырды. Көптің ісі көппен бітетінін біліп, көп­шіл болды. Ел патриоттары, тіл пат­риоттарының қатары қалыңдап, қарқын­дары тасығанына ол да масайрады. Бірақ, кенеуі бір кетіп қалған шаруа­ның қайта түзелмегі талайдың зығыр­да­нын қайнатып, талай жүйкені тозды­ра­тынын да білді. Қиыннан басталып, қиырдан қиырға созылатын ел мүддесі деп аталатын ұлы жол шегі мен шетіне жеткізе қоймайтынын да ұқты. Оған жа­уапкершілік деп аталатын ұлы сезім, қай қиыннан да тайсалмайтын ұлы төзім керек екенін мойындады. Ол дәйім ұлы көш көшелі де көлікті болғай деп тіледі. Сол ұлы жолдың үстінде келе жатып, жетпіс жасқа жеткенін сезбей де қалды. Ел үшін еткен еңбегі босқа кетпепті. Халық­ара­лық телевизия және радио ака­де­мия­сының академигі, профессор атан­ды. Баспасөз са­ла­сындағы Президент сый­лы­ғының лауреаты болды. Қазақ­стан­ға еңбегі сіңген қайрат­кер атағын алды. Адамдық жеке бақыты маз­дап жанды. Бабын тапқан келісті жары бар. Тек әкесінің ғана емес, елінің де көңі­лі­нен шыға білген ұлы бар. Құлыншақтай құл­­дыраңдасып ойнақтаған немерелері қандай! Ұлы саптан кетпеген, дулығасын шешпеген Сұлтан Азаматқа әлі талай дүркірете қол соғамыз. Әбіш КЕКІЛБАЙҰЛЫ.