Аталған ғылыми орталыққа жапсарлас орналасқан «RachaChacha» мейрамханасына бір киер киімдерін киіп, сәнденіп келген сол қонақтардың қайсысының донор, қайсысының реципиент екенін ажырату мүмкін емес еді. Бәрінің жүздері бал-бұл жанып, тойға келгендей ерекше бір көңіл күйде жүр. Араларында кішкене ботақандарын көтерген ата-аналар да бар. Олармен сөйлесе келе ғана кімнің кімге бауырын бөліп бергенін біле аласыз.
– Өмірім қыл үстінде, жанымды шүберекке түйіп жүргенімде бірінші Алла, екінші дәрігерлердің арқасында мына жарық дүниеге қайта келдім, – дейді былтыр бауырын алмастырған екі баланың анасы, 35 жастағы Анар Бекеева көзіне жас алып. – Жаның қиналып, өлімді ойлап жатқанда дәрігердің бір ауыз жылы сөзінің, ең аяғы, асханада тамақ беретін апайлардың «жақсы болып кетесің» деген лебізінің құдіреті қандай десеңізші! Ол күндерімді ешқашан ұмыта алмаймын. Ауруханаға аурудың азабын тартып, қиналып келген науқастың түр-әлпеті қандай болсын. Сарғайып кеткенмін, ішім қабақтай, әзер жүремін. Кейін кеселден құтылып, бетімізге әр кіріп, жанымыз жай тауып тексерілуге келгенде, дәрігерлеріміз бізді танымай қалады. Содан арттарынан жүгіріп барып: «Ағай, мен пәленшемін ғой!» деп айтқанда ғана таңданыспен құшақтарын жайып жатқаны. Бала деген періште ғой, екі перзентіммен бірге інімнің үш жасар баласы «Е, Алла, тәтемнің бауыры жазылып кетсінші!» деп кесілген жеріме кішкене қолдарын қойып, тілек тілегенде бауырым шым-шымдап езіліп кете жаздайтын. Бүгінгі басымызды қосқан жиынға маған екінші өмір сыйлаған жандарға бір ауыз рахметімді айтпасам, өмір бойы өкініп өтермін деп келдім. Ең алдымен, елімізде осындай күрделі отаны жасауға мүмкіндік беріп, дәрігерлерді оқытып, тегін ота, тегін ем-домын жасатуға қамқорлық көрсеткен Елбасына, Үкіметімізге және алтын қолды, жылы жүректі профессор Болатбек Бимендеұлы бастаған дәрігерлерге, сонымен қатар, донор болып бауырын сыйлаған сіңліме басымды иіп, шексіз алғыс білдіремін. Бізге медаль береміз деп шақырыпты. Керісінше, медальді біз дәрігерлерге беруіміз керек қой.
Мамандардың айтуынша, адамның бауыры – ең қайырымды ағза. Өйткені, кесілген бауыр уақыт өте өсіп, өз қалпына келмек. Бұл – бауырдың ерекше қасиеті. Егер бүйрек істен шыққан жағдайда, оның қызметін диализбен емдеп алмастырып, адам өмірін ұзартуға болады. Ал бауырда ондай мүмкіндік жоқ. Сондықтан, бауыр церрозы жағдайында дүние жүзіндегі ем – бауыр алмастыру арқылы ғана адам өмірін сақтайды. Әрине, 20 сағатқа дейін созылатын операция – медбике, санитарларды санамағанда, елуге жуық дәрігердің аяқтарынан тік тұрып жасайтын қажырлы еңбегімен атқарылады.
Қарап отырсақ, Қазақстанда он шақты жылда медицинадағы озық технологияның нәтижесінде ағзаны трансплантациялау қарқынды түрде дамып, керемет жетістіктерге қол жетті. Отандық хирургтеріміз әлемдік деңгейдегі осы оталарды бағындырып, қаншама адамның өмірін ұзартып отыр. Әрі бұл жетістігімізді бүгінде алыс-жақын шетелдер біліп, мойындауда.
Айталық, соңғы бес жылда елімізде 183 бауыр трансплантациясы жасалса, соның елу пайызға жуығын, яғни 85-ін, сондай-ақ, соңғы төрт жылда Қазақстанда жасалған 890-ға жуық бүйрек алмастыру отасы, яғни оның 300-ден астамын Алматы трансплантологтері, яғни профессор Б.Баймаханов бастаған команда атқарған. Ал былтыр наурыз айынан бастап елімізде тұңғыш рет балалардың бауыры алмастырылды. Олардың саны бүгінде 14-ке жет-
се, арасында 5-7 айлық сәбилер бар. Ең бірінші ота бес айлық Асылайға жасалып, осы шараға ата-анасы рахмет айтуға келсе, былтыр бес айлығында әкесі бауырын бөліп берген Раянның әжесі Гүлзира өздері өмірін арашалап қалған дәрігерлерді ырым етіп, тұңғыш немересінің тұсауын кесіп беруді өтінді. Сөйтіп, Болатбек Бимендеұлы ұстазы, профессор Манас Ахметжарұлымен балақайға ұзақ ғұмыр тілеп, Раянды ғана емес, қонаққа келген 12 баланы төрге шығарып, әдемі ойыншықтар сыйлап қуантты. Ал Раянның әжесі болса, шашу шашып, қазақы салт-дәстүрмен шапан жауып, жиналған жұртшылықты мәре-сәре етті. Сөйтіп, Раянның әкесі баласына бауыр да болып шықты.
– Бүгін трансплантологтар үшін бақытты күн, – деді кездесуді ашқан осы идеяның авторы, «Сызғанов атындағы Ұлттық ғылыми хирургия орталығы» АҚ басқарма төрағасы, медицина ғылымдарының докторы, профессор Болатбек Баймаханов. – Өйткені өмірге қайта келген жандарды бір шаңыраққа шақырып, бір үстел басына жинау еш елдің тәжірибесінде жоқ. Олар бауырының 60-70 пайызын өз туыстарына бөліп беруге тәуекелге барып, жақындарының өмірін құтқарып қалған бүгінгі күннің батырлары десек те болғандай. Өйткені, ол науқастардың өмірлері ай, күн емес, сағаттап санаулы қалған еді. Сондықтан, бұл шара – осындай ерлікке барған жандарға жасалған құрмет, алғыс. Бұл адами басты құндылықтың төресі – үлкен адамгершілік. Олар қорықпай «денсаулығымыз қалай болады?», «оны жоғалтып алмаймыз ба?» деген ойдан биік тұрды. Ендеше, мұндай акциялар оларды насихаттау үшін емес, адамның жаны қыл үстінде тұрғанда араша түсіп, осындай қадамға барған батылдықтарын сезінуі үшін де қажет. Өйткені, өмір адамға бір-ақ рет беріледі.
2011 жылы Қазақстанда тұңғыш рет бауырға туыстық трансплантация беларусьтік мамандар мен отандық дәрігерлердің күшімен шымкенттік Фатима Байтанаеваға жасалды. Басқосуға Фатиманың өзі келіп, үлкен тебіреністе жанына шипа болар ем іздеп шет елге баруға ойланып жүргенінде отаның өзімізде жасалатынын естіп, тәуекелге барғанын, донор болған туған әпкесі Гүлзираның, қаншама дәрігердің арқасында аман қалып, қазір өзін жақсы сезінетінін, алты жылдан бері тексеріліп жүргендіктен орталықтың өз үйіндей болып кеткенін айта келіп, баршасына алғысын жаудырды.
Бір таңғаларлығы, туыстарына бауырын бөліп бергендердің басым бөлігі әйел қауымы. Сондай-ақ, 19 балаға ата-анасы, бір балаға жездесі донор болған. Ең жасы 18 жастағы Жазира Жомартқызы анасына бауырын берсе, әкесіз өскен екі қыздың үлкені Бөбек Қарашева отбасының үлкені болғандықтан, анасы Гүлсім Ержігітованы аман алып қалуға бел буады. «Мен анама бауырымды беріп, өлімнен арашалап аман алып қалғанымды мақтанышпен айтамын. Ал анамды аман алып қалған ақ халатты абзал жандарға мың, миллион рахмет!» деп анасына дауа іздеген Бөбек көз жасын тыя алмай, жиналғандардың да көңілін босатты.
Ал реципиент Боранбай Әжібаевтың қарындасы «Өмірге қайта келгендеріңіз құтты болсын! Ағамызды анамыз өмірге әкелсе, екінші рет өмір сыйлаған Болатбек Бимендеұлына, бауырын қақ бөліп берген інім Қазбекке мың алғыс» десе, бауыр алмастырғандардың ішіндегі жасы үлкені, 61 жастағы Күлән Райымбек те ерекше тебіренді.
– Аурудың кесірінен күнді күнге, түнді түнге ұластырып, Түркия, Қытайға жаныма шипа табамын ба деп барғанымда, бауыр алмастыру керек деген кесімді үкім айтты. Бұл отаны шет елде жасатуға қаражаттың жоқтығынан өзіміздің дәрігерлерге жүгінуге тура келді. Өйткені, басқа амал жоқ. Бәрібір өлім. Салмағым 48 килоға түсті. Адамға қарай алмайтындай хал үстінде жатқанда профессор Болат Баймахановқа жолығып, бүгін осы кісілердің арқасында аман отырмын. Алғысымды сөзбен жеткізу мүмкін емес. Адам қиындықты уақыт өте келе ұмытып кетіп жатады ғой, ал мына жағдайды ешқашан ұмытпайды екенсің. Дәрігерлер біздің өміріміз үшін қаншама уақыт ақ тер, көк тер болып өліммен күресті. Оларға қандай құрмет көрсетсек те артық емес, – деді.
Болатбек Бимендеұлы ерекше донор деп атап өткен төрт баласы, ең кішкенесі емшекте бола тұра бауырына бауырын бөліп берген Жазира Нұрғисаның қазақ қыздарына тән, ерлікке барабар қадам жасағанын үлкен мақтанышпен жеткізді.
Сондай-ақ, профессор Баймаханов бүгінде елімізде қайтыс болған адамның ағзасын алу мәселесі жолға қойылмағандықтан, амалсыздан туыстық донор алуға тура келетінін алға тартты. «Оны шешу жолы – ағза беру мәселесін халыққа түсіндіру керек. Бір жағынан осы акцияны сол үшін де ұйымдастырып отырмыз. Трансплантация 92 пайыз жағдайда адамға қайтадан өмір сыйлайды. Адамдар өз басына түскен кезде ғана «марқұмдардың туыстары неге келісім бермейді?» деп жатады. Сондықтан, әр адам ойлануы керек. Бұл әрекет ешбір дінге қарсы келмейді. Қайтыс болған адам өлімнен кейін де 5-6 адамға қайта өмір сыйлап жатса, одан артық сауап жоқ деп ойлаймын. Азия елдерінде – Жапония мен Кореяда 80-85 пайыз донор тірі адамнан алынса, Еуропа, Америкада қайтыс болғандардың ағзасын алу жоғары деңгейге қойылған. Мәселен, орталықта былтыр жасалған 26 отаның төртеуі ғана қайтыс болған адамнан алынды, – деді Денсаулық сақтау министрлігінің бас хирургі, Алматы қаласының бас трансплантологі Б.Баймаханов.
Бауыр алмастыру операциясының құны шет елде шамамен 150-200 мың доллар тұрса, біздің мемлекет бұл күрделі отаны да, операциядан кейінгі дәрі-дәрмекпен де тегін қамтамасыз етуде. Бүгінде елімізде 500 адам бауыр, 3 мыңдай адам бүйрек, 50-60 адам жүрек, жаңадан туған 20-25 нәресте ағза алмастыруға кезекте тұр. Қазір орталықта кезекте тұрған отыз адамның жетеуі 5-10 айлық сәбилер.
Иә, елімізде кейінгі жылдары бауырдың вирустық, аутоиммундық және токсиндік зақымдануы көбейіп келе жатқаны мамандарды алаңдатып отыр. Жалпы, трансплантологияда ең күрделі ота – тірі донордан бауыр алып, алмастыру болып саналады. Өйткені, бауыр қан тамырлары ең көп ағза. Рас, ауру жас талғамайды. Әрі ешкім аурудан сақтандырылмаған. Әлбетте, құдай басқа салса, амал жоқ, көнесіз. Ондайда сол бауырды шын жүрегімен, шын пейілімен өз бауырың беріп жатса, ғанибет емес пе?..
Гүлзейнеп СӘДІРҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
Суреттерді түсірген Руслан Канабеков
