Құқықтық қолдаудың құзыры

Нотариалдық қызмет төңірегіндегі ойлар Бүгінде еліміздің құқықтық қоғамға бетбұрыс жасауына бай­ланысты азаматтардың заң­гер­лік қызметке деген сұра­ны­сы барған сайын ұлғая түсіп отыр. Мемлекет адамның  құ­қы­лары мен еркіндіктерін қорғаудағы өзі­нің басты міндетін де құ­қықтық институттар арқылы жү­зеге асырады. Ал осы тұр­ғы­да, яғни  халыққа білікті заң­гер­лік қызмет көрсетуде нота­риал­дық кеңселердің атқаратын рө­лі­нің зор екендігі еш талас ту­ғызбайды. Өйткені өзінің кез кел­ген құжатының заңды екенін куәландырғысы келген адам бірінші кезекте нотариустар қыз­метіне жүгінеді. Түрлі мә­мі­лелердің шарттарына құқықтық сараптама жасау, тараптарға ке­ңестер беру, іс жағдайын түсін­діру, жасалатын келісімдердің ық­тимал деген құқықтық зар­дап­тарынан хабардар ету, олар­дың мазмұндарының тараптар­дың  көздеген ниеттеріне және заңнамалық актілерге сәйкес ке­летінін тексеру сияқты көп­те­ген жұмыстар тікелей нота­риус­тардың міндеттері болып табы­лады.  Олай болса қазіргі таңда Қазақстанда нотариалдық қыз­мет қалайша жолға қойылған, ол ел тұрғындарының мұқта­жын ойлағандай дәрежеде орын­дай алып отыр ма деген сауалдың туындауы орынды. 2011 жылдың 1 қаңтарына қарасты ел аумағында 1953 жеке меншік түріндегі нотариустар мен 16 мемлекеттік нотариустар халыққа қызмет көрсет­кен екен. Берілген мемлекеттік лицензиялар саны 4535 болса, олардың 143-інің күші жой­ыл­ған. Бұл келтірілген сандар аз ба, әлде көп пе? Оған дұрыс баға беру үшін істің нақтылы жағ­дайына көз жүгірткен абзал. Әділет министрлігі маман­да­рының айтуларына қараған­да, қазіргі кезде нотариустарды квоталау, конкурстық жолмен іріктеу және олардың орнала­са­тын орын­дарын белгілеп, бө­лу­дің жұ­мыс істеп тұрған жүйесі жұрт­шы­лық тарапынан көпте­ген на­ра­зылықтар туғызуда. Оның ең бас­ты себебі нота­риал­дық қызмет­тің жалпы халық үшін бірдей қол­жетімді бола ал­мау­ында жатыр. Со­нымен бірге но­та­риат­тар саны­на шектеу қою бүгінгі күні іс жүзінде арнайы лицензиялар ал­ған 2 мыңнан астам но­тариусты жұмыссыз қалдырып отыр. Өйт­кені, жоғарыда ай­тылған квота­ның салдарынан, олардың нота­риал­дық кеңселер ашып, жұмыс­та­рын жүргізуле­ріне мүмкін­дік­те­рі жоқ. Осындай себептен де Әділет министрлігі нотариалдық қызметпен ай­налысуға лицензия берген 4535 адамның 1953-і ғана бүгінде іс жүзінде нотариус бо­лып жұмыс істеп жүр. Сонда мәселенің түйіні неде? «Нотариат туралы» заңның 32-бабының 7-1 тармақшасына сәй­кес Әділет министрлігі нотариустар санын әрбір нотариалдық ок­ругтер бойынша бекітеді. Ал Қа­зақстан Республикасындағы әкім­ші­лік-аумақтық бөлініске сәй­кес бір облыстың, республикалық дә­ре­жедегі қаланың және астана­ның аумағы нотариалдық округ болып танылады. Нотариалдық ке­ңселер саны да осы округтер бой­ынша бөлініске түсуі тиіс. Өкінішке қарай, дәл осы бөлініс нотариалдық қызметтің кең өріс алуына кедергі келтіріп отыр. Мә­селен, Алматы облысы бой­ын­ша 400 нотариалдық кеңсе ашуға ғана рұқсат етіледі. Ал осы  об­лыс­тағы лицензиялары бар мамандар саны бүгінде 2 мың адам­ға жеткен. Бұл дегеніңіз, бір жа­рым мыңнан астам нотариус өз­деріне жұмыс таба алмай жүр деген сөз. Оның сыртында, маман­дардың пайымдауынша, конкурс­тық іріктеу процедурасы да іс жүзінде бос орындарға білікті ма­мандардың баруын қамтама­сыз ете алмайды. Сондықтан да мем­лекеттік нотариалдық кеңсе­лерде ұзақ жылдар жұмыс істеп тәжірибе жинақтаған лицензиясы бар адамдар нотариус лауазымы­на қол жеткізе алмай қиналуда. Сонымен бірге мамандар үміт­керлердің біліктілік талаптарына сәйкестігін екі рет – Әділет министрлігі лицензия берген кезде – бір және аумақтық әділет орган­да­ры нотариалдық палатамен бірлесе отырып конкурс өткізген кезде екінші рет тексерілуін де негізсіз деп санайды. Себебі, мұн­дай процедура үміткерлердің құ­қық­­тарына кері әсер етіп, олар­дың өз құзыреттерін жүзеге асы­ру­ла­ры­на шектен тыс жоғары талаптар қояды. Нотариалдық кең­се­лер санына шектеу қоюдың және осы істегі өзге де қағазбастылықтың арнайы ли­цен­зиялары бар нотариустарға кел­тіріп отырған кедергісі, міне, осындай. Дегенмен, бұл бар бол­ғаны медальдің бір жағы ғана. Оның екінші жағы да бар, ал ол тікелей халыққа, яғни сіздер мен біздерге қатысты. Қазақстанның жер аумағы үлкен. Оның үстіне бұрынғыдай емес, қазіргі кезде көлік қатынасы да көңіл көн­ші­терлік дәрежеде бола алмай тұр. Елдегі көптеген шағын елді мекендерге не автобус, не өзгедей көлік түрі қатынамайды. Сон­дық­тан ауылда тұратын халық­тың ауданға, ауданда тұратын ха­лықтың облысқа баруының ай­тар­лықтай проблемалар туында­тып отырғаны да баршаға белгілі жәйт. Олай болса, нотариалдық кеңселер санына шектеу қой­ып,  бір ғана құжатқа мөр басты­ру үшін халықты жүздеген шақы­рым жерлерге сабылтып қою кімдер үшін тиімді? Егер халық өте тығыз қоныстанған Алматы об­лы­сында барлығы 400 ғана нота­ри­алдық кеңсе болса, халқы аз бы­лайғы өңірлердегі ахуал не болмақ? Осы орайда, Әділет министр­лігінің қалыптасқан осындай күрделі жағдайды дұрыс түсініп, олқылықтың орнын толтыру ба­ғытында нақты шараларды қолға алғанын атап көрсету қажет. Осындай жұмыстардың нәтиже­сін­де «Нотариат туралы» Қазақ­стан Республикасының заңына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы әзір­лен­ді. Онда кандидаттарды конкурс­тық негізде іріктеудің қолданыс­тағы тәртібін алып тастау жөнін­де ұсыныс енгізілген. Нотариал­дық кеңселер санына қойылып келген шектеулерге қатысты да құжатта тың көзқарастар келтірілген. Аталған заң жобасы қа­зір­гі күні Парламент қарауында жатыр. Бірақ  мемлекет үшін де, қарапайым халық үшін де ма­ңы­зы зор осы құжаттың заң шы­ға­ру­шы органда бір жыл бойы қоз­ға­лыссыз қалуын түсіндіру қиын. Бұл сауалға халық қалаулысы саналатын депутаттар жауап береді деп ойлаймыз. Сөз ретінде бәріміз де қыз­ме­тіне жүгінуге мәжбүр болып жүрген жеке нотариаттарға қа­тыс­ты кейбір түйткілді мәселе­лер­ге де тоқтала кеткен жөн. Жеке нотариустардың салық заңнамасына қайшы белгілеген қызметақыларының өрескел мөл­шері қарапайым азаматтың қалтасы көтере алмайтындай дәрежеге жетіп отыр. «Нотариат туралы» заңға сәйкес мемлекеттік және жеке нотариустардың қызметтеріне ақы төлеудің бірегей мөлшері белгіленген. Ол Салық кодексінің 536-бабында қа­ралған мемлекеттік баж салы­ғының көлеміне сәйкес келеді. Дегенмен, нотариустардың іс жүзінде халықтан нотариалдық палаталар бекіткен және мемлекеттік баж көлемінен асып түсе­тін тарифтер бойынша ақы талап ететіні белгілі болып отыр. Мәселен, жылжымайтын мүлік­ті бөгделеу жөніндегі келісім-шарттарды куәландыру үшін Са­лық кодексіне сәйкес 10 ең тө­менгі есептік көрсеткіш мөл­шерінде мемлекеттік баж алы­нуға тиіс. Ал жеке нотариустар көрсеткен қызметтері үшін 15 мыңнан 26 мың теңгеге дейінгі аралықта қосымша ақы алуды әдетке айналдырған. Мұның өзі нотариустар қауымдастығының нотариалдық тарифтер туралы заң жобасын лоббистік жолмен өткізіп жібермек болған талпы­ны­сының айтарлықтай дау-жан­жалға соқтырғанына қарамас­тан орын алып отыр. Осы ай­тыл­ғандарға қарап-ақ, жеке но­тариустарға бәсекелестік орта қалыптастыру үшін мемлекеттік нотариустар жүйесін де қоса дамыту қажеттігінің маңызды екенін түсінуге болады. Бірақ бұл істе де нотариалдық кеңсе­лер ашуға қойылған шектеулер үлкен қолбайлау болып отыр. Жеке нотариустардың пайда болуымен бірге Қазақстанда но­тариаттың латын үлгісіндегі (бюд­­жеттен тыс) классикалық мо­делінің өмірге келгенін де атап айту керек. Ол тәуелсіздік, бейтараптық, өзін өзі қаржы­лан­дыру, нотариустың толық мүліктік жауапкершілігі, бәсе­ке­лес­тікке тыйым салу, кәсіби корпус санының шектеулілігі, но­тариалдық палата түріндегі ор­талықтандырылған кәсіптік бір­лестікке мүше болу сияқты қағидаттарға негізделген. Жоға­ры­да келтірілген кейбір кемшіліктерді ескермесек, елде қа­лып­­тасқан нотариалдық жүйе уақыттың қазіргі талаптарымен толық үндеседі деп айтуға болады. Тек сол жүйенің қалыпты жұмыс істеуі үшін қажетті жағдайлар туғызып, сонымен бірге тиісті тәртіптің сақталуын да назарда ұстау керек. Ел мүддесі тұрғысынан келгенде бұл өзі соншалықты бір ауыр да міндет емес... Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫ.