Құрметтен құралақан қалдырмайық

ПАРЛАМЕНТ

«Егемен Қазақстанның» арнаулы беті

Соңғы уақыттары қоғамда көп талқыланып, айтылып жүр­ген әңгіме Мұстафа Шоқайға қатысты десек, қателес­пей­ті­ні­міз анық. Оған Қазақстан ғана емес, шет мемлекеттердің көр­сетіп жатқан құрметтеріне ендігі кезде құлақ  үйреніп қалды.   Бір өкініштісі, шет мемлекет­тер­дің көрсетіп жатқан құрмет­теріне халық болып қуана алмай, жеке-дара мемлекет ретінде ал­ғы­сымызды айта алмай отырмыз. Тіпті Ресей тарапы 2008 жылы М.Шоқайды Санкт-Петербург қа­ла­сының мәдениеті, ғылымы және өнерінің дамуына қосқан үлесі үшін «Петербург тұлғасы» атты медальмен марапаттағанын енді ғана естіп, біліп отырмыз. Өт­кен жылы арысымыздың құр­метіне Париж қаласында саябақ ашылып, мүсіні қойылғанда да қатты қуана алған жоқпыз. Фран­циядағы М.Шоқай атындағы француз-қазақ қоғамы болса ескерткішін салып, кино түсіру ниеттерін білдірді. Қысқасы, бәрін жіпке тізер болсақ, ұзаққа кетеміз. Бір сөзбен айтқанда, М.Шо­қайға Еуропа елдері жүрген-тұр­ған жерлерінің бәріне ескерткіш-тақта орнатып, өз тілдерінде кі­таптарын шығарып, еске алу ша­ра­ларын, конференциялар өткі­зіп, барлық құрметтерін көрсе­ту­де аянбауда. Біле білгенге қазақ­тың ешбір тұлғасы Еуропада мұн­дай құрмет көрмеді. Еуропада тұңғыш рет қазақтың тұлға­сы­на мүсін орнатылуының өзі неге тұрады?! Ал біздегі жағдайға келсек, Алматы қаласынан бір мектептің атын береміз деген шешім шық­қа­нына екі жыл өтсе де, орын­далмай отырғаны таңғал­ды­ра­ды. Неге М.Шоқайға бір мек­теп­тің атын осынша күттіріп қоямыз? Осы күнге дейін: «М.Шоқай кім?» дегенге елімізде нақты жауап жоқ. Әлемге үкімін жүргізген Түрік қағанаты тектес түркі ха­лықтарының бірлігін көздеген Түр­кістан идеясынан әлемдік алып державалар зәредей қорық­қан. Тіпті Кеңес өкіметі кезінде оның атын атаудың өзіне тыйым салынып, қылмыстық жауапкершілікке тартылған. М.Шоқайға әлі баға бере алмағанымызға қа­ра­ғанда, бұл идеядан қорқыныш әлі де сейілмегендігін бай­қай­мыз. Түркістан деген ұлы мақ­сат­ты мұрат еткенімен, әрбір түркі мемлекетінің жеке тәуелсіз ел бол­ғанын қалаған. Ортақ одақ құ­руды көздемеген. М.Шоқайдың ұлылығы сонда, ол ұстанған позициясынан ешқа­шан ауытқып көрмеген. Больше­вик­тердің ниетін түсінгендіктен, о бастан-ақ Кеңес өкіметін мой­ын­дамады.   М.Шоқай тәуелсіз Түр­кістанның азаматы болды және сол азаматтығын өмірінің со­ңына дейін қорғап, күресті. Жеті-сегіз тілді еркін мең­гер­гендіктен, Париж, Лондон, Варшава, т.б. сияқты қалаларда баяндамалар жасап, сол уақыттағы АҚШ-тан бастап Батыс Еуропа елдерінің басты басы­лым­да­рын­да сауатты еңбектері жария­ла­нып, әлемдік ауқымдағы саясатқа баға беріп отырды. Еуропа елдерін айтпағанның өзінде Аме­ри­ка­ның беделді университеттерінде бірнеше қайтара еңбегі жария­лан­ды (Кембридж, 1957, 1964 жж., Беркли, 1960 ж., Оксфорд, 1986 ж.,). Ресей Ғылым акаде­мия­сының «Шетелдегi орыс­тар­дың қоғамдық ой-пiкiрлерi» атты энциклопедиясында қазақтардан тек М.Шоқайға ғана мақалалар арналған. Осы арада ерекше атап өтерлік мәселе, оның әлемдік ау­қым­дағы саясаткер екендігі мой­ындалып, Лондондағы әлемнің озық ойлылары ғана баяндама жасайтын халықаралық істер бой­ынша Корольдік инсти­ту­тын­да  1933 жылы 27 наурызда баяндама жасауы. Осы аталған іс-әре­кеттерінің бәрінде Түркістанды әлемге танытуға тырысып қана қоймай, Түркістан халықтары ара­сында тарихта тұңғыш рет түр­кістандық саяси эмиграция­лық қызметтің негізін қалады. Қазақтардың ғана емес, түркі-мұсылман халықтарының да мұң-мұқтажын жоқтап, күрескен жеке-дара қайраткер ретінде ту­ыс­қан халықтар арасында қан­дай құрметке болса да лайық. Қазақ тарихында ғана емес, әлем тари­хында ізін қалдырған осындай дара тұлғаны тудырған қазақ хал­қы да бақытты. Тек осындай ба­қы­тымызды бағалай білуіміз керек. Сондықтан тәуелсіздіктің 20 жылдығына орай тәуелсіз­дік­пен мағыналас болып кеткен М.Шоқай тұлғасын асқақтату мақ­сатында ел Үкіметі біраз жұ­мыс атқаруы тиіс деп білеміз. Мә­селен, солардың бір-екеуін атасақ,  Алматыдағы бір мектепке жеделдетіп есімін беру, әлемде шашылып жатқан мұраларын жинап, мұражай ашу керек. Мы­сал­ға, түркиялық азамат Тимур Коджаоғлыда М.Шоқайдың пас­пор­ты бар, Париж қаласындағы Әлім Алмат деген азаматта  жазба машинкасы, хат­тары, естеліктері, суреттері, түр­киялық Ахат Ан­дижанда суреттері мен хат­та­ры, Музаффер Акчорада  хаттары бар. Осы азамат­тардың бәрі жеке қолға бермейміз, мұражайы ашыл­са береміз деп отыр. Сон­дай-ақ, Париждегі Шығыс тілдері және өрке­ниет­тері институтында М.Шо­қайдың жеке мұрағаты тұр. Астанада ескерткіші қойылса, тіптен ға­нибет... Шалатай МЫРЗАХМЕТОВ, Мәжіліс депутаты.