Илья Жақановпен сонау 1990 жылы танысқанбыз. Содан бері ағалы-інілі адамдардай араласып кеттік. Сол рухани туыстығымыздың айғағындай, мен Ілекеңнің ел ішіне кең тараған әндерінің тарихын жаздым.
Ілекеңнің шығармашылығының қыр-сырына, әндерінің тарихына үңіліп жүргенде байқағаным – композитордың көптеген әндері шетелдерге де кең тараған екен. Әсілі, ән мен әуенге тіл де, сөз де, шекара да бөгет емес. Жүректен шыққан ән жүректерге жетіп, тыңдаушысын еліктіріп, әлдилеп, мұңайтып, жұбатып, толқытып, тербеп, ынтықтырып жүре берері рас...
Композитор дүниеге әкелген әндердің әрқайсысы – өз алдына тарих, өз алдына бөлек хикая! Және композиторлардың кез келгені ән салса, қане?! Бұл тұрғыдан Ілекеңде кешегі сал-серілердің дәстүрі берік сақталған! Көп жағдайда әндерінің сөзін өзі жазады, әнін өзі шығарады, өзі орындайды! Бір сөзбен айтар болсақ, Илья Жақанов шығармашылығы басқа өнер иелеріне қарағанда, қайталана бермейтін өзіндік құбылыс! Ағамыздың 75-ке келіп отырған мерейтойы кезінде оқырмандарға төмендегі оқиғаларды айтуды жөн көрдім.
* * *
Қытайдың Шыңжаң өлкесінде
Илья Жақановтың ең алғашқы әні – «Түн ортасы болғанда» деп аталады. Сөзі Қасым Аманжоловтікі. Осы әнге байланысты бір құпияны айта кетсем, композитор оны орыстың «Одинокая гармонь» әніне құлай беріліп, сонымен ғана тыныстап, қатты қызығып жүріп, сол әсермен жазып еді. Сол сезім, сол бір лирикалық толғаныс ақыры 1956 жылдың қоңыр күзінде: Түн ортасы болғанда, Отырсың жігіт нені ойлап. Кімнің атын жазасың, Қайта-қайта шимайлап. Махаббаттың бұлбұлы, Жүр ғой сенен алыстап. Ол естімес үніңді, Шақырсаң да дауыстап, – деп келетін ән болып дүниеге келді. Оны алғаш тыңдаған жора-жолдас, құрбы-құрдас, студенттік орта Ильяның ән шығарғанын гулетіп ала жөнелді. Тіпті кейбіреулер оны үйреніп те алды. Баян сүйемелімен сызылтқандарды да көрді. Осы құбылысқа елтіп жүргенде «Салтанат»... оған ілесе «Сағыныш», «Ақ қайың» әндері туды. Бұл үш ән бірден радиоға қабылданды. Сол жылдарда Алматының жоғары оқу орындарында Қытай Халық Республикасының, Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық аймағының қазақ жастары оқитын-ды. Сол жастар жазғы каникулда Шыңжаңға қайтқанда біраз қазақ әндерінің қатарында Илья Жақановтың «Салтанат», «Сағыныш», «Ақ қайың» әндерін алып барыпты. Бұл оқиғаны Ілекең сол жастардың бірі – бүгінгі көрнекті жазушы Қабдеш Жұмаділовтен естіп білді. Содан бастап күні бүгінге дейін композитордың әр жылдарда жазған әндері түп-түгел, қаз-қалпында Шыңжаң қазақтарына емін-еркін жете берген. Мұны 1993 жылдың ақпан айында композитор Үрімшіге барғанында анық байқады. Ондағы айтулы әншілер Хамит Ысқақ пен Рәфиладан бастап, жай қарапайым жұрт кез келген жерде, кездесулер мен жиындарда, отырыстарда бірінен соң бірін айтып таңғалдырды. Хамит «Даниярдың әні», «Әсел» әндерімен, Рәфила «Еділ-Жайықпен» біраз шетелдерге белгілі бопты. Әсет Найманбаевтың белгісіз «Ардағын» білетін айтулы ақын Рахметолланың үйіне келгенінде ақжарқын мінезді жеңгей: «Өзінен бұрын әні жеткен інімді маңдайынан бір сүйіп алайыншы», деп еміренгені бар. Илья Жақанов әндерінің шетел жұртшылығына шығуы осылайша басталып еді.«Әлбетте, өзіміздің ән!..»
Композитор 1993 жылдың маусым айында Моңғолияның Баян-Өлгей аймағында болды. Мұнда Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры Тұрсынбек Кәкішев басқарған фольклорлық экспедицияның құрамында келді. Бұл аймақта абақ керейлер ғана тұрады. Жалпы саны үш жүз мыңдай екен. Соңғы жылдарда оның біразы Қазақстанға қоныс аударыпты. Бұл жерде Илья Жақанов ән зерттеді. Өз әндері бұл аймаққа 1958 жылдан бері қарай әр кез жетіп жататын көрінеді. Ілекеңнің «Еділ-Жайық», «Әсел», «Асылым», «Толағай», «Арқаның аруы», «Салтанат», «Ақ қайың», «Жайлаукөл кештері», «Даниярдың әні», «Ағады Ертіс», «Алматы кешінде» сияқты және тағы басқа да әндерін аймақтың белгілі әншілері емін-еркін шырқайды екен. Композитор Алматыға қайтар сапарында сол әндерінің біразын, алпыс минуттық концертті пленкаға жазып алды. Баян-өлгейлік ағайындар «Әлбетте, сіздің ән – өзіміздің ән» деген сүйінішті сөздер айтты.Романтикалық ария
1963 жылдың қазан айының 10 жұлдызы. Сол күні Мәскеу радиосы таңертеңгілік хабарында «Известный киргизский писатель Чингиз Айтматов стал лауреатом Ленинской премии» деп қуанышты жаңалықпен елең еткізді. Ілекең Қазақ телевизиясында, жастар редакциясында қызмет істейтін. Жұмысқа келді. Телевизияда гу-гу әңгіме. Айтматов жөнінде жиналыс болды. Қазақ ҚСР Телевидение мен радио жөніндегі комитеттің төрағасы Кенжеболат Шалабаев (Расул Ғамзатовтың «Менің Дағыстаным» кітабын аударған адам): – Айтматов лауреат атанды. Біздің Мұқаңның – Әуезовтің тілегі орындалды. Сөздің қысқасы – мен Мәскеумен байланыстым, бүгін Айтматов өзінің Фрунзесіне келеді. Біз оны Алматыға алып келуіміз керек, дәл ертең – 11 қазан күні... Телевизия студиясында қазақтың өнер иелері қатысқан баспасөз конференциясын өткізуіміз керек. Ал, іске сәт, кірісіңіздер, – деді. Ертеңінде, қазан айының 12 жұлдызы күні баспасөз конференциясы өте қызықты өтті. Мәслихатты Мәскеуде М.Горький атындағы әдебиет институтында Айтматовпен бірге оқыған ақын Жаппар Өмірбеков жүргізіп отырды. Осы баспасөз конференциясында Илья Жақановтың жаңа туындысы – «Даниярдың әні» айтылды. Оны орындаған консерватория студенті, тамаша тенор Мәдеш Ниязбеков. Сүйемелдеген пианист Семен Коган. Ілекең ән орындалып болған соң, оның нотасын Шыңғыс Айтматовқа сыйлады. Сол жылы, көп ұзамай бұл ән Қырғыз радиосында қырғыз әншісі Салмарбек Шерәлиевтің орындауында беріле бастады. «Аңсаған менің әнімсің» спектаклінде Даниярдың рөлін ойнаған Арсен есімді актер де жан тебіренте айтқаны сондай, қырғыздар келе-келе оны «Даниярдың ариясы» деп те атайтын болды. Бір жолы қырғыздың асқақ үнді теноры Тоқтанәлі Сейдәлиев «Даниярдың әнін» Мәскеу телевизиясынан шырқады. (Т.Сейдәлиев Алматы консерваториясын бітірген, профессор Бекен Жылысбаевтың шәкірті. Кейіннен КСРО халық әртісі атағын алды.) Айтматов Өзбекстанға барған бір сапарында «Даниярдың әнін» Навои атындағы опера және балет театрының бір талантты әншісі, қарақалпақ жігітіне өз қолымен беріпті. 1964 жылы жаз айында, Алматыда өтіп жатқан Өзбекстанның мәдениет күндерінің қорытынды концертінде Жұма есімді қарақалпақ жігіті «Даниярдың әнін» Өзбекстанның мемлекеттік симфониялық оркестрінің сүйемелімен орындап, жұртшылықты таң-тамаша қалдырды (өзбектер өз бағдарламасында оны: И.Жақанов. «Менің Жәмилашым» деп жазыпты). Ән бірте-бірте интероркестрдің репертуарына өткен. Оркестр дирижері Фарух Садықов: «Илья аға, сіздің бұл арияңыз өзбектің тенорлары мен баритондарының бағын ашты. Олар бұл арияны бір-бірімен таласа орындап, өздерінің атағын шығарды. Нағыз бельканто шеберлері әуелететін сүйегі ірі, сезімі оттай ыстық ән. Айтматовтың өзі айтқандай, «романтикалық ария! Композитор Евгений Григорьевич Брусиловский бұл әнді «ария» депті деген сөзді қазақ дирижерлерінен естідім», деді. Бұл 1998 жылы күзде Шымкентте, Шәмші Қалдаяқов атындағы ән конкурсіне қазылар алқасына мүше болып келіп жүрген кезі болатын.«Бұл шығарма итальяндық операдан ба?»
1984 жыл. Қазан айының 17 жұлдызы. Опера әншісі Қанат Құлымжановтың шығармашылық портретін жазу мақсатымен Ілекең әңгіме-дүкен құрды. Қанаттың үні сондай жарқын, аса қуатты, биік тенор. «Біржан-Сара» операсында Естай партиясын өте сәтті ойнаған сері көңілді, алғыр, алымды әнші. Сол күні ол әңгімесінің бір тұсында былай деді: «1974 жылдың жаз айында Сирия мен Ливанда болдық. Біздің делегация құрамында Бибігүл Төлегенова, Роза Бағланова, домбырашы Мағауия Хамзин, шағын ансамбль – дирижері Малгаждар Әубәкіров, Бақыт Әшімова, опера театрының екі бишісі – Лора Мәшекева мен Феруза Жолымбетовалар бар. Қай жерлерде қандай концерттер берсек те Бибігүл Төлегенова «Гауһартас» пен «Бұлбұлын» (композиторы Латиф Хамиди), Бақыт Әшімова Біржан салдың «Ләйлімін», «Желбір жекенді», орыс әні «Над полями, над чистымиді», Роза Бағланова Шәмші Қалдаяқовтың «Ақ маңдайлымын», «Ах, Самара, городок» әнін, Мағауия Хамзин Огинскийдің «Полонезін» орындады. Ал мен «Даниярдың әнін» айттым. Аудармашылар ән сөздерін аударып тұрды. Дамаск қаласында француз телевизиясы келіп, біздің концертімізді сатып алып, киноға түсірді. Сонда бір режиссер «Бұл ария итальяндық операдан ба?» деп сұрады. Біздің әншілер мен музыканттарымыз бұл сауалға таңғалып: «Бұл біздің қазақ композиторы Илья Жақановтың әні» деді. Француздар сүйсінген кейіпте бастарын шайқады деген еді.«Березка» ансамблі билеп жатыр
1974 жыл. Күз айы. Алматы теректерінен алтын жапырақтар төгіліп жатты. Күз лебі білінді. Сол күні Ілекең үйде Бетховеннің «Айлы сонатасын» тыңдап, мүлгіп отырды. Бір кезде осы ұйыған тыныштықты шылдырлаған телефон үзіп жіберді. Есін алған ғажайып суреттен әп-сәтте көз жазып қалды, аң-таң боп. – Алло... – Ой, Илюша, бұл Алтынбек қой. Қане, Москва каналын кош! Ілекең сасқалақтап телевизорды қоса қойды. Қолында телефон... Алтынбек: – Көрдің бө? Сениң обонуң «Асылым»... «Березка» ансамблі билеп жатат. Аларға сенин бул обонуңның нотасын былтыр Фрунзеге келип, гастрольде жүргенде мен бергем, Илюша... «Асылым!..» «Березка» ансамблінің биші қыздары лып-лып етіп, сырғиды бір, ұзын шаштары төгіле түсіп... Алтынбек мәз. Телефонды тастар емес. Би бітті. Жүрек толқулы. Сол көрініс күні бүгінге дейін тебіренте елжіретеді. Алтынбек Жаныбеков Алматы консерваториясында Брусиловскийден үздік бітірген көрнекті қырғыз композиторы, профессор досы Ілекеңнің! Алғаш рет «Әселді», одан кейін «Асылымды» тыңдағанда Шыңғыс Айтматов: «Ошол «Асылымды» қайта тыңдалық, а? Бұл обонду тыңдағанда мен емнеге бир «Тополек мой в красной косынке» китебимдеги Кадишанин келбетин көз алдыма келтирем. Өзуң де жакшы айттың, бул обонду Кадишаның образынан жаздым деп. А десе бул жулдыздай жайнаган келинчек кандай сулуу, а? Жаркылдап тур, ал «Асел» болсо, ол армандуу, муңдуу... Ильястын кенен кокурогунуң Ысык колдей толкуган аңсауы... аңсауы... ошол сезимди «Асылым» жеңилдетип тур... а, карасаң болот Кадишаға, а?! Мимолетная любовь! Аның кучун, кубатын кара, а?!» деп тебіреніп еді, осы сөзі қаз-қалпында есіне түсіп, «Асылым» әніне, оны басқа біреу жазғандай сұқтанатыны бар Ілекеңнің. «Асылымды» қырғыздар өздерінің ән жинақтарына қырғыз әні деп кіргізіп жатады. Илья Жақанов, «Асылымды» 1993 жылдың ақпан, маусым айларында Қытайдағы, Моңғолиядағы қазақтардан да тыңдады.«Жайлаукөл кештері», «Толағай» ГДР сахналарында
Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданының «Салтанат» ансамблі 1980 жылдарда ел аузына ілігіп, шетелдік гастрольдерге де шығып жүрді. Сондай сапарларының бірі ГДР-да болды. Бұл жайды өз көзімен көрген Қарқаралы қаласындағы №1 орта мектебінің музыка пәнінің мұғалімі Роза Әмірина: «1988 жылдың, желтоқсан айының жиырмасыншы жұлдызында біз ГДР-да, неміс жұртын таңғалдырған концерттерімізде «Жайлаукөл кештері», «Толағай» әндерін жиі-жиі орындадық. Екі әннің нәзік лиризмі немістерді ойландырып тастады. Әндер орындалғанда неміс тіліне қолма-қол аударылып отырды», деп естелік жазып бергені бар. Ол Ілекеңнің архивінде сақтаулы тұр.«Нені ойладың?» Францияда
– 1976 жылы «Салтанат» ансамблі Францияда өтетін 19-шы фольклорлық фестивальға қатысу құқығына ие болды, – дейді Роза Әмірина. Біз ол сапарда бір айдай болдық. Фестиваль негізінде Конфолан деген қалада өтті. Оған 22 елден кәсіби және көркемөнерпаздар ұжымы қатысты. Бұл фестивальды ұйымдастырған фермер Курсаже деген миллионер екен. Мұндай фестивальға қатысу үшін біз өте мұқият дайындалдық. Өйткені, біз тек Қазақстан емес, Кеңес Одағы атынан барып едік. Сондықтан да жауапкершілікті жоғары сезіндік. Біздің репертуарымызда француз халық әндері, орыс әндері, қазақтың әндері мен күйлері бар еді. Осы сапарда Қанат Әділбаева екеуміз Илья Жақановтың ақын Аманжол Шамкеновтің сөзіне жазған «Нені ойладың?» әнін дуэтпен орындадық. Бір қызық жай ойыма оралады. Дайындық аяқталып, енді мәскеулік комиссияға тапсырарда алты ай дайындалған осы әннің сөзін ұмытып қалғаным да бар. Бірақ, оған қарамастан, осы әнді «құлаққа жылы-жылы, мелодиясы өте бай» деп алған болатын. Қысқасы, фестивальда елуге тарта берілген концерттердің бәрінде де «Нені ойладың?» әнін орындадық. Халық өте жылы қабылдады. Әннің мәтіні француз тіліне аударылып тұрды.«Толағай» Голландияда
1995 жылы желтоқсан айында әнші Сәуле Жанпейісова «Окно в Европу» деген фирманың шақыруымен Голландияда жеке концертін берді. Амстердамда және соған жақын бір шағын қалада теледидарға түсіп, сол концертте «Еділ-Жайық» айтылды. Домбырамен айтты. Көрермен күшті қабылдады. Сәуле тағы бір қалада «Толағай» әнін айтты. Германияның Бранденбург қаласында да Сәуле Жанпейісованың жеке концерті болды. Мұнда да «Еділ-Жайық» пен «Толағай» әндері орындалды. Мұнымен қоса Бельгияның көптеген қалаларында болып, концерттің бәрі өте сәтті өтті. Онда да «Еділ-Жайық», «Толағай» әндері шет жұртты таң-тамаша қалдырды. Сәуле Жанпейісова бұл жолы жиырма күндей концерт берді.Кельндегі қазақтардың шырқауы...
2002 жылдың 23 маусым күні Ілекең тіл ғалымы, академик Өмірзақ Айтбаевпен кездесіп, сұхбаттасқанда, Өмекең Германияда Кельн қаласында болғанын, онда Илья Жақанов әндерінің қазақтар арасында айтылатынын сөз етті. Бұл әңгімеден бұрын ондағы қазақтар шырқап жүрген Ілекеңнің біраз әндерін Уахап Қыдырханов диктофонына жазып әкеліп, өз кабинетінде («Шалқар» газетінің редакторы болып жүрген кезінде) тыңдатқан-ды. Сол әндердің ішінде есінде қалғаны – «Арқаның аруы», «Жайлаукөл кештері». Бәрі де Қайрат Байбосынов репертуарындағы әндер.«Еділ-Жайық» Самарада
2008 жылы, қараша айында Орал облыстық мәдениет департаменті бастығының орынбасары, музыкант Марат Қалиев Ілекеңмен сұхбаттасып отырғанда, төмендегі әңгімені айтты: – Мен Самара қаласындағы мемлекеттік өнер мен мәдениет институтында оқып жүрдім, – деді ол. – Юрий Паршин деген деканымыз бар. Өте терең білімді, дүние танымы кең, талғамы биік, қатал мінезді жан. Классика мен халық әндерін ерекше жақсы көреді. Эстрадалық музыка мен әндерді аса жақтырмайды. Осы ұстазымыздың талғамынан шығуға тырысатынбыз. Осы бір қиын жан бір жолы бізге ерекше үйірілді. 1990 жылдың 1 мамыры қарсаңында біз концерт әзірлеп жаттық. Концерттің бағдарламасына «Еділ-Жайық» әнін қосып, оны гитар, баян, домбырамен сүйемелдеп айта бастап едік, Юрий Паршин залға кіріп келіп: – А ну-ка, что это за песня? – деді. Біз сасқалақтап, жүрексініп, үндей алмай тұрып қалдық. Ол кісінің ойлы жанарынан бір жылылықты сезінгендей болдық па, «Еділ-Жайықты» сызылтып айта бастадық. Паршин ойлана, қиялға бата тыңдады. Терезеден сыртқа көз салған күйі: – Это что, казахская песня? – деді сол толқыған сезімде, жұмсақ сөйлеп. – Да, Юрий Михайлович! – деп шу ете түстік. – Это народная или современная песня? – деді Паршин. – Да, Юрий Михайлович, современная песня. Автор – Илья Жақанов. Очень популярный композитор Казахстана, – дедім мен. – Классическая песня! Хорошо поют казахи... Хорошо! Молодцы! – деп Паршин толғана сөйледі. Сол күннен бастап біз «Еділ-Жайықты» институт концерттерінде жиі-жиі айтатын болдық. Юрий Паршин бұл әнді тыңдаған сайын бізді рахаттана мақтап жүрді. Содан арада он сегіз жыл өтті. Оралда бір музыка фестивалі өтіп жатты. Самарадан ұстазымыз Юрий Михайлович те сол жиынға қатысты. Сол үш-төрт күнде ол кісі барлық концерттерде «Еділ-Жайықтың» орындалуын қиыла сұраумен болды....Иранда
Илья Жақанов 1995 жылдың қаңтар айының бірінші жартысында сол елде тұратын қазақтарды зерттеу мақсатымен, Горгон, Бендер – Түркмен, Теһран қалаларында болды. Экспедиция құрамында – профессор Тұрсынбек Кәкішев, журналист Қоянбек Ахметов және Илья Жақанов бар еді. Сол күндердің бірінде Горгон қаласында тұратын көшелі, беделді ел ағасы Ақмұрат ақсақал (Ислам Жеменейдің әкесі) шай үстінде: – Немістермен соғыс кезінде совет жауынгерлері, әлбетте, қазақ жігіттері «Ақтамақ» дейтін әнді айтып жүрді. Одан бергі жылдары Қазақстаннан бірер ғана ән жетті-ау деймін, – деді әңгіме үстінде. – Қандай әндер? – деді қазақстандық меймандар. – Е-е, ол әндер «Әнім сен едің» мен «Әсел» ғой. Көп ұзамай «Еділ-Жайық» деген ән айтыла бастады. Тыңдаймыз, жылаймыз, елді, жерді сағынып... Тұрсынбек Кәкішев «Еділ-Жайықтың» мән-жайын айтып, Ильяға қайта-қайта орындатты. Ақмұрат ақсақалдың Испахан қаласында істейтін инженер баласы «Еділ-Жайықты» диктофонға жазып алды....Италияда
Ақтөбе мемлекеттік университетінің ректоры, математик, ірі ғалым Кенжеғали Кенжетаевтың естелігі: – 2005 жылдың қаңтар айында Италияның атақты қаласы Неопольде болдым. Күллі әлем Неополитан әндеріне ынтық. Мұнда дүниені итальян әнімен таңғалдыратын небір жезтаңдай тенорлар бар. Бізді осы сапар Италияның атақты ғалымы, профессор Джовани Матарацу ерекше ілтипат көрсетіп, жақсы күтті. Жасы алпыстың ішінде. Қағылез, арықша келген, өте сыпайы, мәдениеті жоғары, сезімтал жан. Негізгі мамандығы математик-механик. Көбіне классикалық әндерді тыңдайды екен. Біз де классикалық музыканы көп тыңдадық. Бір қызықты отырыста мен «Еділ-Жайықты» айттым. Италияндықтар бұл әнге таң-тамаша болып, қайта-қайта тыңдады. Әлбетте, біз әнші емеспіз, бірақ менің италияндық профессорым Джовани Матарацу «Еділ-Жайықты» терең түсінді. Оның ойланып отырып: «Өте кең тынысты ән. Адам сезімінің шарықтауы... биік шырқауды керек етеді», деген сөзі есімде қалып қойыпты....Болгарияда
Ақтөбе облысының Алға ауданында Болгарка деген село бар. Баяғыдан болгарлар тұрады. Олардың фольклорлық ансамблін ақтөбеліктер жақсы біледі. Бір жолы Алматыдан «Қазақфильм» студиясының режиссерлері осы болгарларға келіп, тұрмыс-тіршілігімен танысып, олардың қазақша сөйлеп, ән салғанына қатты қызықты. Он бес адамнан құралған ансамблі бар екен. Соларды қазақша киіндіріп, Қара Қобда өзенінің жағасына барды. Күн бұлтты, жаңбыр, қақаған қара суық. Осыған қарамай киноға түсіргенде болгарлар «Еділ-Жайық» әнін қазақша шырқады. Бұл оқиға «Қазақфильм» қызметкерлерін керемет тебірентті. Бұл 1989 жылдың күзі болатын......Орынборда
1997 жылы Ақтөбенің облыстық мәдениет басқармасының бастығы Еркін Құрманбеков жүз елуге тарта облыс өнерпаздарын басқарып, Орынборға барды. Бұларды орынборлықтар ағаш үйлерге жайғастырып, керемет күтті. Сол күндері тамаша концерттер өтіп жатты. Қазақтың ән-күйлері... Небір өнерпаздар асқақтата ән салды! Көрерменнің қошеметіне бөленді ақтөбеліктер... Сондай, бір үлкен концертте «Еділ-Жайық» орындалды. Сол сәтте залдағы жұрт, әсіресе, орыс-қазақ бұл әнге дүркіреп қол соқты. Қайта-қайта орындатты. Бұлар Ақтөбеге қайтқанша орынборлықтар «Еділ-Жайыққа» таңғалумен болды. Толымбек ӘБДІРАЙЫМ, жазушы Астана.
