«Буккроссинг»... «Библиобус»...

Арғы тарихқа көз жіберсек, француз философы Дени Дидроның: «Кітап оқуды қойған адам ойлауды да қояды», деген сөзі алдымыздан шығады.  Белгілі  Виктор Гюго да отандасынан қалыспайды. Оның жазуынша, нағыз интеллигент болып қалыптасу үшін адам жылына кемінде  бір мың кітап оқуы керек екен. Ал өзіміз жаққа  ойыссақ, алдымен қазақ­тың ұлы ғалымы Әлкей Марғұланның сөзі  еске түседі. Академик ағамыз бір әңгіменің орайында:  «Ғалым боламын деп  он мың кітап оқыдым», депті. Әлекең бұл ретте  кітаптың санына салмақ салып тұрмағаны белгілі,  айтайын дегені  кітап оқу арқы­лы  білімдарлықты арттыру жайы болса керек. Сондай-ақ Әбекең, Әбіш Кекілбаевтың: «Адамды адам еткен –  кітап, адамзат еткен – кітапхана», деген қанатты сөзі бар. Ғұламалардың бұл пікірлерін сөз ләміне салғанымыз тегін емес. Осы арқылы кітап атты құдіретті біз де өзімізше өрнектеп, бағалағымыз келіп отыр. Өйткені дүниеде кітапты ештеңе ауыс­тыра алмайды. Қай заманда да кітап оқылады, оқылмай тұрмайды. Ақпараттық  технология дәуі­ріндегі білімнің байсалды  бұлағы  да сол баяғы «киіз» кітаптарымыз болып қала беретіні сөзсіз. Кітапты құрметтеудің өнегелі үлгілері көп. Назарымызға іліккен соның біреуіне тоқтала өтейік. Мысалы, қазір Мәскеудегі Ресей мемлекеттік көп­шілік  тарихи кітапханасының босағасында «Оқыр­манға арналған он өсиет» көрнекі жерде ілулі тұр.   Бұл 1919 жылы Украинадағы революциялық әскери комиссариат саяси басқармасы шығарған үгіт-на­сихат парақшасы екен.  Оқып көрсеңіз ХХІ ғасыр­дың адамы үшін тым артық ақыл тәрізді...  Бірақ  кітапты  құрметтей  білетін елдер бұлай деп сана­майды. Олар кітап туралы  бір ауыз лебіздің  қашан, қай жерде және  қалай айтылса да ешқашан қадірі кетпейді деп біледі.  Осыдан 92 жыл бұрын   тасқа басылған «он өсиеттің» Мәскеудің іргелі кітапха­насының ғимаратында көзге түсу себебі осында болса керек. Біз мұны кітапқа деген көзқарастың қай ғасырда да, қай  дәуірде де өзгермейтіндігінің айғағы деп ұқтық. Осы «өсиеттердің» мазмұнын білу кім кімге де артық болмас  деген ниетпен бұларды қазақша былай қалыптаған едік. Соларды оқып көріңіздер:  «Кітапты ұстар алдында қолыңа қара, сенің сау­сағыңның ізінің кітапқа керегі бар ма? Кітапты оқып отырғанда түбін жоғары қаратып тастай салма, қайырып оқыма, бетіне шынтағыңды  батырма,  ол – барша жұрт пайдаланатын  аса қымбат қазына; кітап­тың ішіне газет, дәптер салма, кітап – зат  салатын қалта емес; тамақ ішіп отырып не төсекте жатып кітап оқыма, кітап айрықша назар аударуды талап етеді; парақтаған  кезде  саусағыңды түкіріктеп, беттің шетіне тап берме, қағаз – темір емес.  Келген жеріңді белгілеу үшін кітаптың бетін бүктеме, әрдайым салғы (закладка)  салып отыр; кітапты сыздан  сақта; дымқыл, ылғал, сыз – қағаздың ең басты жауы; мәтінге де, беттің ақ шетіне де, кітаптың түптемесіне де  ешқандай белгі салма, ол – шағым кітапшасы емес; кітаптың беттерін жыртпа, суреттеріне қызығып, қиып алма, өйтіп рақымсыз болма; кітапхананың дүниесін үйіңе жинап, өзіңе мұрағат жасама, кітап басқаларға да керек, кітапты қайтаратын мерзіміңді ұмытпай жүр; тап-таза, сүйкімді кітапты қолыңа ұстағың келсе, ең алдымен оны өзің қорғап, сақта; кітап – досың, оны құрметтеп, жақсы көре біл.». Жалпы өскен ел, өсетін ел кітабын алға шы­ғаратыны белгілі. Бұл дамудың даңғыл жолына түс­кен Қазақстанға да тән. Баспасөз мәлі­метіне қарағанда, елімізде  бір ғана «Мәдени мұра»  жобасы аясында жыл сайын орта есеппен 400-ге жуық  аталыммен жалпы таралымы 1 миллион дана кітап шығады екен. Сөз жоқ, мұны  халық игілігіне ұсынылған зор қазына деп түсінеміз. Сонымен бірге, осы сүйсініске орайлас:  «Жалпы шығып жатқан кі­таптардың  оқыр­манға жетуі қалай?»  деген   сұраулы сөйлемнің де өз-өзінен сұранып тұр­ға­нын  жасыруға болмайды. Кітап пен оқырман бай­ланы­сын жетілдіруге, жақсы кітапты насихаттауға тікелей қатысы бар  бұл сауалдың жауабын жалғыз біз емес,  бүкіл әлем жұртшылығы  іздестіруде. Мәселен, Еуропада «буккроссинг» деген қозғалыс бар. Ол бұдан оншақты жыл бұрын АҚШ-та  әуесқойлық әрі  қоғамдық қозғалыс  түрінде пайда болған деп есептеледі. Ағыл­шын тіліндегі «буккроссинг» сөзі тура баламасында кітаптың азат етілуі деген мағынаны береді, орысшасы –  «книговорот»,  қазақшаға ауда­рыл­ғанда  «кі­таптың айналыста жүруі» болып шыға­ды.  Атал­ған қозғалыстың мәні неде деңіз:  кез келген  адам өзі оқып шыққан соң белгілі бір кітапты жұрт көп жүретін жерде әдейі «ұмытып» кетеді; оны басқа бір адам алып оқиды, оқып болған соң, ол да сол жерде «ұмыт қалдырады», сөйтіп кітап үшінші адамның қолына тиеді, осылайша  жақсы кітап  «саяхатқа шығып», елге тарала береді... Бірер жылдан бері осы қозғалыс  Ресейдің Мәскеу, Санкт-Петербург, Новосібір, Тверь сияқты қалаларында байқалуда. Жан азығын жаңғырту үшін пайдасы бар аталған қозғалыс-тәжірибені біз де өз мақсатымызға орай  орнықтыра аламыз.  Мысалы, бүгінде бүкіл әлемге өнеге-үлгі бола бастаған Астанамызда осындай жаңа қозғалысты қолға алсақ, оны кейін республика­мыздың басқа  өңірлеріне таратуға болар еді. Шартты түрде «Астананың азат кітабы» не «Азат кітап» деп атап, зиялы қауымның, қарапайым оқырмандардың, қоғамдық ұйымдардың  кеңінен қатысуымен кітап­тың, әсіресе қазақ кітаптарының  жұртшылыққа жетуін, халық арасында тара­луын, жан-жақты наси­хат­талуын өзімізше құруға  жол ашылар еді.  Ең бастысы – бұл идеяны мүдделі органдардың қолдауы ке­рек. Сонда ғана оны әртүрлі формалармен ба­йытып, жетілдіріп, отан­дас­та­рымыздың жан дүниесін жаңартатын тың жұмыс бағыты ретінде қалып­тастыруға  болады. Жаппай кітап оқу  азайып кеткен қазіргі заманда  «буккроссинг» қоз­ғалысын  кітап   пен оқырман арасын жақын­датудың тиімді жолы ретінде іс-тәжірибеге айналдырудың  ешқандай артықтығы жоқ. Егер адам кітапқа қарай жүргісі келмесе, онда кітаптың өзін  адамға қарай жүргізіп, оны оқырман орбитасында шыр айналдыру, адамдардың кітапқа деген ықыласын ояту, рухани мәдениетін көтеру керек. Сондай-ақ  Ресейде пайда болған «библиобустар»  да  – кітап  тарату мен насихаттау жолындағы жаңа­лықтардың бірі.  Анығына келсек, бұл ойдан шы­ғарылған нәрсе емес, бұрыннан бар дәстүрді жаңғырту. «Библиобус» дегеніміз кәдімгі жылжы­малы кітапхана.  Бұрынғы Кеңес Одағында  әсіресе 1941-1945  жылдардағы соғыстан кейін осындай кітапхана-автомобильдер көп болыпты. Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарында ғана Ресейде  үш жүзден астам жылжымалы кітапханалар жұмыс істеген екен.    «Библиобустар» Мәскеу көше­лерін­де 2007 жылдан бері қайта көріне бастады. Ақпарат көздері  қазір оның  АҚШ-та, Германияда, Ан­глия­да, Финляндияда және басқа елдерде кеңінен қол­данылатындығын жеткізеді. Көшпелі кітапхана – «библиобус» – отырғыш­тары мен жолаушыларының орнына  кітап сөрелері  орнатылған кәдімгі автобус.  Ол көше-көшені аралап, оқырмандарға кітап таратады, олардан тап­сырыстар қабылдайды,  мерзімдік басылымдарға жазылуды ұйымдастырады, оқырмандардың  тікелей автобус ішінде отырып  жаңа шығармалармен таны­суына жағдай жасайды,   бір сөзбен айтқанда  нағыз кітапхананың  рөлін атқарады. Қазіргі заманғы жылжымалы оқу-білім орталығы болған соң, әрине оның ғаламтор желісімен байланысы, бүгінгі талапқа сай басқа да  керекті жабдықтары болатыны сөзсіз. Жалпы, соңғы жылдары іске асырыла бастаған  «буккроссинг» қозғалысын, «библиобус­тарды» іргелес жатқан ірі мемлекеттің рухани саласына  байсалды бетбұруының   белгісі деп қа­рауға болады. Ресейліктер тіпті алғашқы отандық «биб­лиобус» – автобустың үлгісін де жасап үлгерді. Айналып келгенде, «буккроссингіңіз» де,  «биб­лиобусыңыз» да  кітапқа бағынады,  кітап  болмаса, олардың да мән-мағынасы жоқ. «Әр кітаптың өз тағдыры болады» деген  ескі нақылға жүгінсек,  сол тағдырды  айқындайтын адам екендігі талас ту­дырмайды.  Яғни, кітап оқылады не оқылмайды. Екінің бірі. Басқа жол жоқ. Біз үшін маңыздысы – кітаптың оқылғаны,  сол арқылы адамның жан азы­ғына кенелгені. Ол үшін не істемек керек? Не істеуге болатындығының бір мысалы жоғарыда айтылған сияқты; кәні, қолға алып көрейікші, бәлкім,  мұның өзімізге тән  өнегелі жолына тап болармыз?!.. Түйіндей келгенде, алдыңыздағы аталмыш жа­рия­ланымды «ақыл айтпақтың» ауылынан шыққан сөз демей, «кеңес бермектің»  көңілінен жеткен жанашыр ұсыныс екен деп  қабылдаңыздар.  Ілкі ойымызды Дени Дидроның сөзімен бастап едік, соның пікірімен аяқтайық. «Дүниедегі ең бақытты адам – неғұрлым көп адамға бақыт сыйлаған адам», депті ол және де.   Адамды адамзатқа айналдырған кітап  атты ұлы құдіреттің асыл қасиетін  барша   жұрттың  жүрегіне  тегіс жеткізе алсақ,  шынында да көп адам бақытқа кенелмей ме? Серікқали БАЙМЕНШЕ, «Егемен Қазақстан». Мәскеу.