«Әжептәуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады, – дейді Н.Назарбаев, – жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты – сол ұлттық кодын да сақтай білу». Код сөзі көп мағыналы. Ұлттың рухани коды дегеніміз – ұлтты ұлт ететін құндылықтар. Қазақтың рухани коды қазақы ислам мен ұлтымызға тән әдет-ғұрып, дәстүрлердің үйлесуінде. Діннен айырылған ұлт дүбәра, ұлттық бейнесінен, рухани тұлғасынан айырылады. Ал дін ұлттық идеядан, салт-дәстүрден күш-қуат табады.
Исламға негізделген ұлттық дәстүр ықпалды идеологиялық құбылыс, тәрбиелік қызмет атқарады, ұлттың байырғы ата-баба негізіне орнығуына, түп-тамырының жандануына, өзін өзі тануына жол ашады. Өкініштісі, осы байланыс отарлау заманында әлсіреді.
Социализмнің ыдырауы барлық діндерге жол ашты. Ал адамдардың дінге оралуы, дінді қабылдауы, діндарлығының қалыптасуы мен орнығуы барлық посткеңестік кеңістікте өте күрделі болды.
Діндар дегенді қалай түсінуге болады? «Алладан басқа (тәңір) жоқ, Мұхаммед оның елшісі» – мүбәрак қағиданы тілімен айтып, көңілімен бекіткен адам ислам дінін ұстанған саналады.
Діндарлықты жеке адам мен әлеуметтік топтың санасының, мінез-құлқының, адамдармен қарым-қатынасының дін тұрғысынан қасиеттері деуге болар. Діндарлықтың басты белгісі – діни сенім, барлық іс-амалды дін тұрғысынан бағалау. Діндарлықтың бір жағы Жаратушыға жеке-дара құлшылық ету болса, екінші жағы құлшылықтан тыс амалдар: діни бірлестіктер мен мемлекет қарым-қатынасы, ғылыми ізденістер, конфессияаралық диалог, миссионерлік қызмет, діни оқу орындарының қызметі, діни кітаптар шығару, тағы басқа қызметтер.
Адамдардың жынысына, жасына, біліміне, өмір сүретін ортасына байланысты дінге көзқарас біркелкі емес. Ер адамдар мен әйелдердің діндарлығы, ішкі жан дүниесі ерекше. Әйелдер, мысалы, ерлерге қарағанда дінді өте нәзік сезіммен қабылдайды, әйел адам азапты, мехнатты басынан көп кешіреді: бала көтеру, босану, бала тәрбиесінде де ананың орны бөлек. Басына үрей, жалғыздық, ренжу, қайғы түскен әйел жұбаныш, үмітті, көңіл тыныштығын құдайға сенуден табады. Адамның қартаюы терең де күрделі кезең, сонымен бірге, ол табиғи жағдай. Кәрілік пен жалғыздық, мүгедектік, әлеуметтік мәртебесінің төмендеуімен сый-құрметтің азаюы, дәрменсіздік пен қатарларының сиреуі, өлімнің жақындауы адамның жан дүниесіне үлкен әсер етіп, діндарлыққа икемдейді, өкіну сезімін де тудырады. Ғалымдар «зейнеткерлік діндарлық» деген топты әдейі бөліп айтады.
Жасанды діндарлық көріністері де баршылық. Ысырапшылдық, әртүрлі киім киіп, сырт бейнесімен мұсылман болып көріну (сақал, орамал, қысқа шалбар), бөлектену, өзін зор мұсылман, басқаларды кем санап өркөкіректік таныту, уақытша неке, көп әйел алу сияқты жат қылықтар мұсылман боламын деген еліктеуден туған. Жасанды діндарлықтың қауіпті түрі – діни өшпенділікті, алауыздықты, зорлық-зомбылықты қоздыратын көзқарас. Ол адамдардың өміріне, денсаулығына, таза дін жолын ұстануына, жеке бостандығына қауіп төндіреді.
Діндарлықтың өлшемдері көп. «Мешітке бару шынайы діндарлықтың белгісі бола алмайды», дейді бірқатар ғалымдар. Айталық, мешіті жоқ алыстағы ауылда тұратын, бес уақыт намазын қаза етпейтін, оразасын ұстайтын, қайырымдылық жасайтын, білгенінше Құран аяттарын оқитын, немерелерін тәрбиелейтін ата мен әжені, ана мен әкені діндар емес деу орынсыз. Халықтың діндарлығы статистикалық деректермен де, діндегілердің санымен де, мешіт пен шіркеулердің көбеюімен де өлшенбейді.
Діндарлық пен имандылық ұғымдары кейде бір-біріне мазмұндас, мағыналас болғанымен, түпкі мәндері үйлесе бермейді. «Ислам» энциклопедиялық анықтамалығында «имандылық – адамның қоғамдағы, күнделікті өмірдегі іс-әрекеттерін белгілі бір қалыпқа түсіретін ішкі рухани реттеуші қадір-қасиет, адам бойындағы адамгершілік, ізгілік, кісілік белгісі» делінеді. Имандылықтың өз шарттары мен талаптары бар, ол иманнан, Алла Тағаланың өсиетіне және оның елшісі Мұхаммед Пайғамбардың айтқандарына сену, имандылық, ұсылманшылық шарттарын байланыстыра қарастыру. Діндар адамдардың барлығы иманды емес, бірақ иманды адамдардың барлығы діндар. Діндар адам іздену нәтижесінде барып имандылыққа қол жеткізеді. Өмірде адам талай азғырып әкететін әзәзілдің күштерінен, арбап-алдаудан, күнәдан, шарықтап өсу мен жеңілуден, өмірдің қатал сынынан өтеді. Осы қайғылы да қуанышты кезеңдерінде биік адамгершілікте болу, имандылықты сақтау зайырлы қоғамда жоғары діндарлықтың жалпы өлшемі болады.
Сенім – адамның барлығына тән қасиет, бірақ сенімнің түпқазығы неде? Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында «замана сынынан сүрінбей өткен озық дәстүрлерді табыста жаңғырудың маңызды алғышарттарына айналдыра білу қажет», дейді. Барлық әлемдік діндерге ортақ, кемел болуға тәрбиелейтін, қазақтың рухани кодына сіңген, діндарлықтың біраз алтын қағидаларына назар аударалық. Кез келген діннің негізгі адамгершілік қағидасының бірі – адам өмірінің баға жетпес құндылығы: «Бейкүнә адамды өлтіруші болма!». Бұл – барлық діннің өсиеті.
Діни өсиеттерде мынадай бір уағыз айтылады. Өмірі қастандықпен үзілген адамды күнәлары үшін сазайын тартты деп есептеуге болар. Оның зорлықпен өмірден кетуі орынды дейтіндер табылар. Бірақ, бұл мәселенің екінші жағы бар. Егер, тіпті, сол адам өмірден қиянаты үшін өлсе де, оның өтелмеген күнәсын ұрпақтары өтейді. Кісі өлтіруші де бір отбасының, түгел әулеттің тағдырына араласып қойған жоқ, сондай-ақ, өзіне, өз әулетіне, тегіне зиян келтірді. Ұрпақтары да оның қылмысына жауап береді. Ғалымдар адамның ДНҚ-сында оның ауруға бейімділігі туралы ақпарат сақталады дейді. Тіпті, ата-бабаларының адам өлтіруге бейімдігі сақталуы мүмкін. Ал адам өлтірмеген адамның ұрпағында ондай із қалмайды. Сондықтан, кісі өлтіру жерде зұлымдықты көбейтеді.
Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің ІV съезі «дін және әйел», «дін және отбасы» туралы мәселені талқылады. Қай дін де отбасын мейірімнің, махаббаттың ұясы деп қарайды. Отбасының бүгіні мен келешегі адамзатты ойландырып отыр. XXI ғасырдың басында бір мың адамға есептегенде АҚШ-та – 4,7, Украинада – 4,0, Ресейде – 4,5, Эстонияда – 3,1, Финляндияда – 2,9, Қазақстанда – 2,7, Өзбекстанда – 0,8, Әзербайжанда – 0,7, Тәжікстанда 0,4 неке бұзылады. Еуропада балалардың 30 пайызы некеге тұрмағандардан туады. Ажырасудың салдарынан соншалықты баланы жалғызбасты ата-аналар тәрбиелейді. Статистика бойынша АҚШ-та балалардың тек 50 пайызының не әкесі, не анасы бар. Әйелдер құқының кеңеюі отбасына ананың, әйелдің қоғамдағы орнына көзқарасты өзгертті. Бала туудың азаюы ел халқының азаюына, қартаюына соқтырды. Аға ұрпаққа деген құрмет азаяды. Жалғызбастылар көбейеді. Дін отбасылық мәселелерге және ұрпақтардың жаңару мәселесіне атүсті карай алмайды. Қазақстанда некесіз туған балалардың саны 80 мыңға жетті. Жасанды түсік жасау 150 мыңнан 400 мыңға өскен. 182 700 қыз отыздан асса да әлі тұрмыс құрмаған.
«Зинақорлықтан аулақ болыңыздар!». Зинақорлық – адам өлтіруден кейінгі ауыр қылмыс. Адамдар «махаббат формуласын» іздеп таба алмауда. Егер мінездері ұқсас адамдар некелессе, бақытты болады дейді. Енді біреулер, антиподтар, мінездері қарама-қарсылар некелессе, бір-бірін толықтырады дейді. Қалай болғанда да, некеде адамдар жағымды қасиеттер табуға тырысады. Ең бастысы, ұрпақ жалғасады. Ең қызығы, бала көп болған сайын бабаларымыздың күнәсы бөлініп жеңіл өтеледі, жағымсыз құбылыстар аз болады. «Зинақорлық жасама!» дегенде тек жасырын, не ашық ашыналық әрекеттер, шытырман оқиғалар меңзеліп отырған жоқ. Мәселеге кеңірек қарау жөн. Өмірге келген ұрпақ әке мен ананың тектерінің қосылуынан болғандықтан, екі тектің таза сақталғаны оның әлеуетін арттырады.
Зинақорлықтан сақтану бізді ерекше жауапкершілік туралы, жақын көңілдестің салдарынан ойлануды ескертеді. Өз тағдырың – өз тегіңнің тағдыры, адамзат тағдыры туралы ойлан, дейді абыздар.
Еркек пен әйелді табыстырған махаббат қайда кетті? Абзалы ата-бабасының зинақорлықтан сақтану деген өсиетін бұзғанынан, шынайы махаббатқа бейімді болмағанынан. Махаббатпен өмірге келген ұрпақ бақытты, тек анасы мен әкесі үшін ғана емес, тегі үшін, адамзат үшін. Махаббатпен өмірге келген ұрпақ әкесі мен анасының махаббатын алу аясында тәрбиеленуі керек.
Қолың таза болсын, ұрлық қылма! Тумысымыздан біз әртүрлі жағдайдамыз. Біреу бай, біреу жарлы отбасында туады, өмірде әртүрлі жағдайда қалыптасып жетіледі. Біреу игіліктерге, дүние-мүлікке қол жеткізеді, біреу барлығын үнемдеп, бір тиын шығын жасамайды. Осылай байлықтың да, кедейліктің де «тестісінен» өтеміз. Бүгін ақшаның жүрмейтін жері жоқ. Ақша материалдық игілік қана емес, ол өмірдің қуаты, тірегі. Ақшаң болмаса, азығың да жоқ, азығың болмаса, күш-қуатың да жоқ. Тонаушының қолына түссе, әркім де барынан айырылып, бейшара болып қалады. Тонаушы өміріңізді алмағанымен, өміріңізді қиындатады. Ұры тонаушы да сенің өміріңе, тағдырыңа араласады, бәлені, бақытсыздықты көбейтеді. Бірақ ұры қастандықты біріншіден өзіне жасайды. Әрине, мұқтаждық ұрлыққа да итермелер, бірақ оны ақтауға бола ма!? Кедейлік, мұқтаждық та тазалыққа сын. Егер ол сыннан өтпесе, еті үйреніп, қанға сіңіп, ұрпақтарына да жұғар. Егер адам қызғанбай, ызаланбай, қажымай, кедейлікті сабырлы қабылдаса, ұрпағы да таза болады.
«Ұрлық қылма» деген өсиетті орындау біздің дүниеге, ақша деген көзқарасымызға байланысты. Ақшаға тәуелділік бірте-бірте оның құлы етуі мүмкін. Мұқтаждық, кемтарлықпен адамның ақшаның ықпалына икемделуі не икемделмеуі тексерімді сыналады.
Бүгін ақшаның беделі өсіп тұрған заман. Жеке адамның беделі, мәртебесі ақшасымен өлшенетін болды. Ақшаң болмаса, тіпті өмірің де құнсыз, емделе алмайсың. Адамдардың қарым-қатынасы да ақшаға байланысты. Бай-байға, сай-сайға құйып жатыр. Жаңа байыған біздің байлар жақын-жуығымен емес, өзі сияқты байлармен араласады. Ақшамен тіпті құдаймен сыбайласам деп, мешіт салады. Мешіт – құдай үйі, салған екенсің, мемлекеттің тіркеуінен өт десе, өтпейтіндер болған.
«Ұрлық қылма» деген өсиетті тек тікелей қалтаға түсіретіндерге байланысты айтпаймыз. Ол салықтан жалтаратындар, тендерден ұтатындар, ол халықты қанап, еңбекақысын аз төлеп, өзіне көп табыс табуға тырысатындар, жетімнің байлығын жейтіндер, табиғи байлықты сатып байып жатқан азаматтар, бір сөзбен айтқанда, өз игілігін ұрлық, қулықпен табатындар, алдауға төселгендер.
Біреулер әртүрлі жолмен байып жатқанда әлемде аш және жоқ-жітік адамдар азаймай отыр. БҰҰ мәліметтері бойынша, 700 миллион бала мен жасөспірім кедейшілік жағдайында өмір сүруде. Тағы 150 миллионы – тастанды балалар. Мектептердің болмауынан 100 миллион баланың білім алуға мүмкіндігі жоқ. 10 миллионы дәрі-дәрмек жетімсіздігінен зардап шегуде. Әлеуметтік қолайсыздық, ал одан кейін қылмыс, әлеуметтік дүрдараздық, терроризм мен экстремизмнің бастапқы ортасы да, міне, осы.
10 миллион дерлік бала жыл сайын бес жасқа жетпестен, оның үстіне емдеуге болатын аурулардан шетінеп жатады. Адамзатқа жаза секілді жаңа эпидемиялар пайда болуда, оның алдында ғылым әзірге әлсіз болып тұр. Кедейлер мен байлардың арасындағы алшақтық геометриялық прогрессиямен ұлғайып барады. Осындай кезде миллиардтан астам адам күніне 1 доллардан аз қаржыға тірлік кешуде.
Саясаткерлер көбіне қақтығыстарды діни себептермен байланыстырады, негізі бұл – жеңіл түсінік. Діндер мен ұлттар арасындағы жанжалдар мен қарама-қайшылықтар делініп жүргендердің көбі мемлекет пен экономикалық топтар арасындағы, нақты саясаткерлер арасындағы жанжалдар болып келетіндігіне әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлері баса назар аударды.
Жалған куәгер бола ма? Сөз – құдірет, сөз арқылы біз адам, қоғам, уақиғалар туралы мәлімет аламыз. Біз бір кезде болған уақиғалар туралы жалған айтсақ, оның салдары бүгінгі мен ертеңгіге өзінің зиянды ықпалын тигізеді. Біз өткенге ғана қиянат жасамаймыз, сонымен бірге, бүгінгі мен ертеңгіні бұрмалаймыз. Алдыңғы өсиеттер сияқты жасалған сөз арқылы адамдардың, тіпті адамзаттың тағдырына араласамыз. Санамен бірге, «ант-су ішпе» деген өсиет тағы бар. Әсіресе, ертеңгі күн туралы кесіп-пішіп айтпа, «Бақыттымын» деме, «Бүгін осы сәтте бақыттымын» де, ертеңгі күн болашақтың, тағдырдың қолында. Сондай-ақ, адамға қысым жасап, мәжбүрлеп уәде алуға болмайды. «Сен қазақсың, сондықтан мұсылман болуың керек» дегеннен гөрі, «сен мұсылман болғандықтан өзіңнің тегіңді, ұлтыңды сыйлайсың» деу орынды, адамның жүрегіне жол тауып икемдеу жөн.
Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің ІІ съезінде Н.Назарбаев «барлық ұлы рухани ұстаздар өркөкіректіктің, бәрін де білемін деген өзінен басқаны менсінбейтін менменшілдіктің айрықша қауіптілігі туралы айтқанын» еске салды.
Әке мен ананы құрметтеу.Ата-ананы құрметтемеу неден туады? Мүмкін, шамадан тыс талап, әділетсіздік, болмаса бала жағдайына бей-жай қараудан болар. Дегенмен, бұл ниетті орындамау өзімізге өзіміз ор қазумен, өзіне өзі қол салумен бірдей. Өзімен туыс емес адамдармен ренжісу, ашу-ыза алмасумен, өзара араздасумен шектеледі. Ал қандас адамдардың бір-бірімен араздасуы екі жақтың да бойындағы қанның қуатын бүлдіріп, олардың тегіне әсер етеді, оның зардабы бірнеше еселенеді. «Атаңа не істесең, алдыңа сол келеді» деп қазақтың айтатыны осыдан. Егер ата-ананы сыйламау ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, бұл тұқым қуса, сол әулеттің табиғаты бұзылып, тұқымы азғындайды. Бұл қудалау бүгін біз «өркениетті ұлттар» деп атайтын еуропалықтардың басында бар. Демек, ата-ананы сыйлау – жай ғана сыйластықтың, өнегелі тәрбиенің белгісі ғана емес, адам эволюциясының, әлем дамуының бағытын білдіретін шарт, заңдылық.
Әдетте адамға табиғаттан сақтану түйсігі берілген дейді. Олай болса, біз неге өзімізге өзіміз зиян келтіреміз. Ата мен ананы құрметтеу түйсігі қайда кетті?
Басты себеп – біз, адамдар, әлі де Алланы да, адамды да сүюді білмейміз. «Соғыс майданында атеистер жоқ» деген сөз бар. Жаныңа қауіп төнгенде Алланы да, ананы да аузыңа аласың, кейін аман қалған соң ұмыта бастайсың. Ата-ананы сүюмен бірге сен өзіңді сүйесің, ұлтына, дініне қарамай басқа да аналарды сыйлайсың, адамгершіліктің биігіне көтерілесің. Бірақ оны эгоистік, өзімшіл есептермен шатастырмау керек. Ананы сүю басқа да адамгершілік қасиеттерге жетелейді.
Өзгені өзіңдей сыйла. «Жер бетінде алшаңдама, таяғыңмен жерді оя алмайсың, биік таулармен теңесе алмайсың» (Құран,17-сүре).
Кез келген адам «өзгемен» қарым-қатынас жасайды. Адамзат баласы арғы тегі, ата-бабалары ортақ рулас адамдардың да өздерін «өзім» деп, басқаны «бөтен» деп қабылдауының да шегі бар. Дегенмен, адамдар арасында неге бірлік жоқ, астамшылық, менмендік, тәкаппарлық та адамдар бойында бар және ғасырлар бойы адамдар сол мінездің тұтқынында. Бүгін де солай. Әлемдік және дәстүрлі діндер өкілдері «басқаның тылсым саласына баса-көктеп кіруден саналы түрде бас тартуды» адамзаттың басты мақсаты етіп қойды. Ұлтаралық, дінаралық қатынастар менмендік, басқа жерлерді жаулап алуға, басқа халықтарды күштеп бағындыруға, отарланған елге отарлаушы ұлттың халқын жер аударуға әкеледі. Қомағайлықтың, тойымсыздықтың да сұрауы болады.
Біз бүгінгі өркениеттің игіліктерінен бас тартқымыз келмейді. Таза үйде тұрып, таза төсекте жатып, таза киім кигіміз келеді. Неге рухани тазалыққа ұмтылмаймыз? – деп сауал қояды дін қайраткерлері. Сүю қабілеті адамға болмыстан дарыған дейді діни уағыздар, ол аналық махаббат пен әйелдің махаббатынан көрінеді. Ол, тіпті, жануарларда да бар, дейді ғалымдар. «Махаббатпен жаратқан адамзатты, сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті...», дейді Абай. Демек, мәселе махаббатқа тірелген. Абай үшін Алланы сүю – адамның жеке басын қастерлеу, адамгершілік қағидаларды басшылыққа алу, өзіңді өзің тазалау, өз ортаңды сүю, үйлесім табу, Алланың қасиетін тану.
Бұл жолға адам қалай түспек, санасы қалай сәулеленбек? Бұл сауалға Елбасы мақаласында «Біз жаңғыру жолында бабалардан мирас болып, қанымызға сіңген, бүгінде тамырымызда бүлкілдеп жатқан ізгі қасиеттерді қайта түлетуіміз, күшейтуіміз керек», деп жол сілтейді. «Үйге кірген жыланға да ақ құйып шығарады», дейді қазақ. Жыланды адамның өлтіруіне де, оны ұрып, соғып қууына да болады, сондай-ақ, басына ақ сүт, айран құйып ырым жасаса, өзі үйден шығып кетеді. Қастық ойлайтын дұшпаныңа құрмет көрсетіп шығарылса, арамдыққа бара алмауы мүмкін. Тазарудың жолы – жақсылық қана емес, жамандық жасағанға да жақсылық жасау, осы қағиданы, әсіресе, жастардың бойына сіңіру – білім мен тәрбиенің мақсаты.
Амангелді АЙТАЛЫ,
философия ғылымдарының докторы, профессор
АҚТӨБЕ
