Ақмола облысы Целиноград ауданының Ақмол ауылындағы «Отанын сатқандар әйелдерінің Ақмола лагерінің бұрынғы орнында тарихтың бірегей ескерткіші саяси қуғын-сүргін және тоталитаризм құрбандарының АЛЖИР мемориалды-мұражай кешені Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен 2007 жылғы 31 мамырда ашылған болатын.
Бүгінде қолда бар деректерге көз жүгіртсек, жалпы Гулагтың лагерьлерінде 18 мыңнан астам әйел азапты күндерін өткізген екен. Сұрқия саясаттың құрбандарын өз заманының жендеттері сол кездері үнемі лагерьден лагерьге ауыстырып, азапқа салғаны да тарихи құжаттардан белгілі.
Ал енді тұтқындалғандар кімдер еді деген мәселеге келсек, олар негізінен Одаққа танымал саяси және қоғам қайраткерлерінің анасы, әйелі немесе апа-қарындастары еді. Айталық, олардың арасында Әзиза Рысқұлова мен оның анасы Арифа Есенғұлова, Дәмеш Жүргенова, Рабиға Асфандиярова, әнші Лидия Русланова, жазушы Галина Серебрякова, атылып кеткен маршал Тухачевский әулеттің әйелдері, жазушы Борис Пильняктың зайыбы Кира Андронникошвили, Юрий Трифоновтың зайыбы Евгения Лурье, т.б. болды.
Халықаралық мұражайлар күнімен тұспа-тұс келген кеште мұражай қызметкерлері Ақмол ауылындағы мәдениет үйінің мамандарымен бірлесіп, бірнеше тақырыпта сахналық қойылымдар қойды. Сондай-ақ, лагерь тұтқындарының азапты өмірінен алынған көріністер музейге келген көрермендер назарына ұсынылды.
АЛЖИР мемориалды-мұражай кешенінің директоры Мейрамбай Ораловтың айтуынша, жыл өткен сайын бұл жерге келушілердің қатары шетелдік саяхатшылармен толығып келеді екен. «Жалпы, біздің кешеніміз ашылғалы келушілердің қатары азайған емес. Десек те, шет елден арнайы іздеп келушілердің көбейгені рас. Мәселен, өткен жылы 976 турист келгені тіркелген. Тіпті күні кеше ғана армян диаспорасының өкілдері ескерткіш қойсақ деген ниетпен келіп кетті», – деді ол.
М.Оралов келушілер қатарының көбеюіне бұл жердегі құнды құжаттарға қолжетімділіктің сеп болып отырғанын да алға тартты. Өйткені, көп жағдайда осы жерде азапты күндерін бастан кешкен жандардың ұрпақтары дерек, дәйектерді іздегенде АЛЖИР-ге алдымен атбасын бұратын көрінеді.
«Адам қолымен жасалған азапты өңірдің бірі осы жер болғанымен, архив құжаттарының барлығы да бұл жерде сақталмаған. Басым бөлігі жойылған, құпия сақтау мақсатымен басқа жақтарға тасымалданған. Сондықтан да біз көптеген елдерге іссапарға шығып тұрамыз. Өз кезеңіндегі тиісті құзырлы органдардың архивтерін қопарып, көшірмелерін алуға тырысамыз. Соның нәтижесінде көптеген тың деректерді кездестіріп жатамыз. Жуырда ғана біз Беларусь жеріне барып, МҚК-нің құпия құжаттарынан кем түспейтін 60-қа жуық әйелдің тұтқындалуына қатысты мәліметтер тауып қайттық», – деді директор М.Оралов.
Айта кетейік, АЛЖИР Қарағанды лагерінің 26-бөлімшесі ретінде қазіргі Астана қаласының оңтүстік-батысында, Төңкеріс ауылында КСРО ішкі істер халық комиссариатының (НКВД) 1937 жылғы 5 тамыздағы бұйрығы негізінде құрылған. КСРО ОАК-тің 1934 жылғы 8 маусымдағы қаулысына сәйкес Отанын сатқандардың отбасы мүшелеріне 5 жылдан 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру немесе 5 жылға Сібірге жер аудару жазасы берілген. Аталған лагерь 30 мың гектар жерді алып жатқандықтан, оның Қарағанды мен Ақмола өңірінде бірнеше бөлімшесі болған.
АЛЖИР 1950-жылдары таратылғандықтан, оның тұтқындары басқа лагерьлерге ауыстырылды, ал мерзімін өтегендер босатылды. 1976 жылы Қазақ КСР-нің Жоғарғы Кеңесі Президиумының шешімімен «26-бөлімше» атанған бұл жерге «Малиновка» деген атау берілді. Оның артынша ескі барактар бұзылып, ауыл маңына 90 пәтерлі тұрғын үйлер салынды. АЛЖИР туралы тек 80-жылдардың соңында ғана ашық айтылып, жазыла бастады. Мемлекет басшысының тікелей бастамасымен ауыл атауы 2007 жылы ғана Ақмол деп өзгертілді.
Нұрлыбек ДОСЫБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
Ақмола облысы
