Жеті жотаның үстіндегі шаһар
Бүгінде Қазақстаннан Иорданияға тікелей әуе қатынасы жоқ. Сондықтан, біздің Біріккен Араб Әмірліктері арқылы ұшуымызға тура келді. Дубайда отырған үш сағатты қосқанда, Иорданияның астанасы – Амман қаласына жеткенше тура жарты тәулік уақыт өтті. Ал тікелей әуе қатынасын ашу әзірше экономикалық жағынан тиімсіз екені айтпаса да түсінікті. Өйткені, аталған елге ағылып жатқан адам нөпірі жоқ.
Есесіне, Дубайға ұшатын айтарлықтай үлкен ұшақта (Аэробус-320) бос орын болған жоқ десек жарасар. Елге оңтайлылығына орай Ыстанбұл арқылы оралғанбыз. Міне, Түркияның ең ірі қаласынан Астанаға қатынайтын тура сондай ұшақта да адам аузы-мұрнынан шыға толып отырды. Бірен-сараны болмаса, түгел дерлік өз отандастарымыз. «Бұл кісілердің барлығы Түркияға не үшін барды екен?» деп іштей ойлап та қоямыз.
Иорданияның өзіне қысқаша тоқталсақ, Қазақстанмен саяси-экономикалық қарым-қатынасы айтарлықтай жақсы жолға қойылған достас мемлекет. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев пен Король Абдалла ІІ жиі сапарлар алмасып тұрады...
Бүгінде бұл елде 9 миллионға жуық халық тұратын көрінеді. Бұл – жолбастаушымыз Суфиан әл-Ханандидің сөзі (Интернеттегі жыл басындағы ақпаратқа сүйенсек, 7 миллион 735 мың адам деп көрсетіліпті). Әр отбасы шамамен 5-6 баладан өсіріп отырса керек. Бұл халық өсімі айтарлықтай жоғары деп топшылауға негіз береді. Осы халықтың жартысына жуығы, яғни 4 миллионы Амманда тұрады екен.
Жалпы, Иордания – шағындау мемлекет. Шаршы шақырымға шаққанда Францияға бес Иордания сыйып кетеді. Ал Қазақстанға бес Франция сыятыны баршамызға мәлім. Осы қарапайым арифметика арқылы Иорданияның аумағын көз алдымызға қиналмай елестетуге болады.
Мұнда жаңбыр негізінен «қыс мезгілінде» жауады екен. Яғни, қараша мен наурыз айлары аралығында. Одан кейін көбінесе тамшы танбайтын көрінеді. Жерінің 70 пайызы – шөл. Амманның Иордан өзені бойындағы 50 шақырым радиустағы төңірегі ғана шөлге жатпайды.
Осы радиуста елдегі тағы екі ірі қала – Ирбид және Әз-Зарка орын тепкен. Алғашқысында 1 миллион шамасында, екіншісінде 2,5 миллиондай халық тұратыны мәлімделді. Амманның өзін 4 миллион халық мекендейтінін ескерсек, елдің қаншасы қалада, қаншасы «далада» тұратыны өз-өзінен менмұндалап шыға келеді.
Петра – ел туризмінің інжу-маржаны
Ежелгі Петра қаласы Иорданияның туристерге мақтанышпен көрсететін ең басты інжу-маржаны саналады. Өздері оны әлемнің жаңа жеті кереметінің біріне балайды. Елге жылына орташа алғанда 6 миллион турист келетін болса, соның шамамен 1 миллионы Петраның үлесіне тиетін көрінеді. Бұл аз ба, әлде көп пе? Оны әркім өзінше топшылай жатар.
Петра біздің Иорданияға келгеннен кейінгі алғашқы барған жеріміз болды. Амманнан 240 шақырымдай қашықтықта жатыр. Ел туризмге баса мән беретіндіктен, жолдарының сапасына назар аударып тұратыны байқалады. Сондықтан, ортадан жоғары дегеннен гөрі, жақсыға жақынырақ деп бағаласақ, артықтық етпейтіндей.
240 шақырым әжептәуір жер. Сондықтан жол бойы жол бастаушымыз Суфиян әл-Ханандиге ел өміріне қатыстырып, түрлі сұрақтар қоямыз. Ол – орысшаға тәуір, сөзіне әзіл-қалжың қосып сөйлейтін жігіт ағасы. Орысшаға тәуір болатыны – кезінде Киевте дәрігер мамандығына оқыпты. Зайыбы да грузин қызы көрінеді. «Менің бұрынғы КСРО-ға тікелей қатысым бар», дейді ол. Әл-Ханандидің сөзіне қарағанда, Иордания – көшпелі бәдәуилердің отаны саналады екен. Қазір елде 800 мыңдай, яғни шамамен халықтың оннан бір бөлігіндей бәдәуилер тұратынын білдік.
Соңғы 20-25 жыл бедерінде оларды отырықшыландыру мақсатында мемлекет есебінен тегін үйлер салып беру үдерістері жүргізіліп жатыр екен. Жол бойы 10-15 үйден тұратын шағын елді мекендер шоғыр-шоғыр болып көзге шалынды. Бірақ араларында өркениетті мойындағылары келмей, бұрынғы-
сынша күркеде тұрып жатқан бәдәуилер отбасылары да кездесіп қалып отырды.
Ал Петраның өзі есте жоқ ескі заманда – осыдан шамамен 2300 жылдай бұрын бәдәуилер таулы жартастарға қолдарымен ойып салған қала. Жартастардың биіктігі, жобалап айтқанда, 60 метрдей. Кейіннен Набатей патшалығының астанасы болыпты. Қалаға таулы шатқал-жартастардың арасымен ені кейбір жерлерде 4-5 метрден аспайтын үсті ашық үңгір жолдар апарады. Ең негізгі құрылыс саналатын Әл-Хазнаға дейінгі жол шамамен 3 шақырымды құрайды. Оған үсті ашық үңгір жолмен төмен қарай құлдилай отырып, не жаяу, не ат-арбамен жетуге болады.
ЮНЕСКО-ның бақылауына алынған мәдени мұра санатындағы көне қаланы қоса алғанда, оған апаратын жолға да қол тигізуге тыйым салынған. Сондықтан, жолдарының көп бөлігі алғаш аршылған күйінде сақталған, яғни шақпақ тасты болып келеді. Қос доңғалақты арбаны сүйреген аттар кері қарай жоғары көтерілгенде тайғанақтап зорға жүреді. Жануарларға обал-ақ. Туристер үшін шағын электромобильдер ме, басқа шағын көлік түрін бе неге жүргізіп қоймайды екен деген ой келді сол арада. Қысқасы, бәдәуи шаршап-шалдыққан, шау тартқан туристерге, жоғарыда айтқанымыздай, ат-арбалы көлік түрін ұсынады.
Жалпы, Петра қаласының аумағы атшаптырым. Орталығынан әрі қарай да көптеген жартастарға ойып салынған ғимараттардың қирандылары жақсы сақталған. Ұзындығы бірнеше шақырымға созылады. Көне дәуір шеберлерінің бұл өнер туындыларын, тұтастай көне қаланы, оның ландшафын көзбен көріп, бағасын берген жөн болар.
Вади-Рам – ен даладағы ерекше «планета»
Ел аумағының оннан бір бөлігін – 74 180 гектар жерді алып жатқан Вади-Рам, оны таулы жартастар дейміз бе, әлде таулы шатқалдар дейміз бе, барған адамды құдды бір өзге планетаға түскендей әсерге бөлейді. Бөлек-бөлек жатқан өзіндік бір тау дерлік жартастардың ең биігі Ум ад-Дами аталады, оның ең жоғары нүктесі 1830 метр екен. Альпинистер үшін таптырмайтын жер. Қарым-қабілетіңе қарай кез келген жартасты таңдап, өрмелей беруіңе болады.
Шөл даладағы бұл ғажайып «планетада» «Арабиялық Лоуренс», «Трансформерлер», «Қызыл планета», «Марстағы соңғы күндер», «Марстықтар» және тағы басқа фильмдер түсірілген. Бұл – өркениет өрісі іс жүзінде әзірше жете қоймаған табиғаттың шөл даладағы ғажайып бір бұрышы. Яғни, құдіреті күшті табиғаттың қолымен салынған өнер туындысы. Мамандардың пікірінше, Вади-Рам жер қыртысының жарылуы нәтижесінде таудай-таудай гранит тастардан біздің дәуірімізге дейінгі VІІІ-VІ ғасырларда пайда болыпты. Дегенмен, күні бүгінге дейін жеткілікті деңгейде зерттелмеген.
Вади-Рам Петрадан 160 шақырымдай жерде. Елдің солтүстік-батыс шекарасына қарай орналасқан. Туристерге арнайы пикап (қорабы ашық) көліктер қызмет көрсетеді. Пикаптар туристерді таулы жартастардың арасымен алып жүріп аралатады. Мұнда әлемнің түкпір-түкпірінен туристердің көп келетіні байқалады. Олардың арасында азиялықтардың, қытайлар не жапондар деп топшыладық, қарасы қалың көрінді.
Өлі теңіз – өзгеше теңіз
Әйгілі Өлі теңіз Израиль мен Иордания елдерінің арасында жатыр. Жол бастаушымыз Суфиян әл-Ханандидің айтуынша, қазіргі кезде теңіз жыл сайын тартыла-тартыла келіп, алғашқы аумағынан 40 пайызға кеміп кеткен. Яғни, деңгейі жылына орташа есеппен 1 метрге төмендейді екен. Өткен ғасырдың 50-60-жылдары теңіз түбіне салынған қонақүйлер бүгінде жағалаудан 500 метрге дейін алыстаған. Бірақ қонақ үйлердің түбіндегі үлкен бассейндер теңіздің өзіне баруды керек етпейді десе де болады. Дегенмен, Өлі теңізді көремін, лайын жағып, суына шомыламын деп алыстан ат арытып арнайы жеткен адамға теңіздің өз суына бір сүңгіп шыққанға не жетсін?!
Өлі теңіз – жер бетіндегі ең тұзды теңіз. 1 литр суының құрамында 300-310 грамға дейін тұз болады. Кейбір жылдары 350 грамға дейін жетеді екен. Ұзындығы 67 шақырымға созылып жатса, ені бойынша ең жалпақ жері 18 шақырымға жетеді. Максималды тереңдігі – 306 метр. Теңізге түссең тұздылығынан бетінде «тойған торсықтай» қалқып жүресің, батамын десең де бата алмайсың. Суы майланып тұрғандай көрінеді.
Иордания араб елдерінің ішінде емдік туризмнен бірінші орын алатынын білдік. Осы Өлі теңіздің арқасында. Әлемдік мұхит деңгейінен 427 метр төмен жатқандықтан, ауасының құрамында оттегі көп. Ал теңіз суының өзінде түрлі тұздар мен минералдар жеткілікті. Олар буланған кезде адам ағзасына оң әсер етеді екен. Теңіздің лайында да минералдар көп. Теріні жұмсартатын қасиеті бар. Буындардағы қан айналымын жақсартады, дейді мамандар.
Сондағы клиникада түрлі сырқаттардан емделуге болады. Мекемеде 14 жоғары білімді медициналық қызметкер болса, үшеуі тайлық көрінеді. Өйткені, олар денені түрлі емдік уқалаудың (массаж жасаудың) нағыз шеберлері екен. «Адам ағзасы үшін ең маңыздысы – осы жердің бірегей табиғаты мен ауасы», – дейді клиника басшысы, доктор Зинаир З.Бичарат.
Өлі теңізден шамамен 30 шақырым жерде Хаммамат-Маин ыстық сарқырамасы ағып жатыр. Ол да табиғаты өте әсем жерде, теңіз деңгейінен 264 метр төмен тау шатқалында орналасқан. Сарқырама суы жауын-шашынмен нәрлене отырып, жер астындағы лаваның қызуымен 63 градусқа дейін ысиды екен. Минералдарға бай емдік қасиеті бар су өзінің арнасымен ағып отырып, құлайтын сарқырамаға жеткенше және 60 метрлік биіктіктен төмен құлағанша адам денесін күйдірмейтін деңгейге дейін суиды. Осылайша Хаммамат-Маин адам ағзасына оң әсер ететін тамаша шомылу орны болып табылады. Мамандар сарқырама суының аллергияға қарсы емдік қасиеті бар, сондай-ақ, адамның терісін тазартады және ағзадағы түрлі алмасу үдерістерін күшейтеді, дейді.
Геркулес – Аммандағы ұлы храм
Геркулес храмы – қазіргі аммандықтарға римдіктерден қалған керемет ескерткіш. Ол тұрғызылғалы бері бір жарым мың жылдан асыпты. Храмның жанынан табылған биіктігі 10 метрге жететін алып ескерткіш антикалық ержүрек жауынгер Геркулеске қойылған деген болжам бар. Осы себепті де, храм Геркулес храмы немесе Амманның ұлы храмы деп аталады. Бұл көне ғимарат әйгілі Рим императоры Марк Аврелий билік құрған дәуірде тұрғызылса керек. Сондықтан, өзінің формасы және стилімен Эфестегі атақты Артемида храмын еске түсіреді.
Өкінішке қарай, уақыттың өз дегенін істемей қоймайтыны белгілі. Бүгінде көне храмнан бірнеше алып колонналар ғана қалса, оның үшеуі реконструкцияланыпты. Сондай-ақ, іргетасы мен қабырғаларының кейбір фрагменттері ғана ішінара сақталып қалған.
Аммандағы тағы бір туристерді өзіне магнитше тартатын орын – Эфестің Жеті әулие жеткіншегі үңгір мешіті. Әуелде ол христиандар мінәжат ететін орын болыпты. Жеті әулие жеткіншек деп аталуының себебі, біздің дәуіріміздің ІІІ ғасырында Эфеске келген император Декий (Деций Троян, біздің дәуіріміздің 249-251 жылдары) құдайлар үшін құрбандық шалуға бұйрық береді. Аңызға сүйенсек, қанішер императордың қаһарынан қорыққан жеті жас жауынгер осы мінәжат орнына келіп жасырынып, сол бойда 360 жыл бойғы ұзақ ұйқыға кеткен және император Феодосий билік құрған уақытта ғана ояныпты-мыс.
Қазіргі кезде Эфестің Жеті жеткіншегі жасырынған үңгір туристер қызығушылық танытатын орынға айналған. Бүгінде негізінен оның қирандылары ғана қалса, бұзылуына жер сілкінісі себепкер болған деген болжам бар.
Жұмыс уақыты – күніне 6 сағат
Иордания туралы әңгімемізді жалғастырсақ, бір қызығы – елдегі мемлекеттік қызметкерлер тәулігіне 6 сағат қана жұмыс істейді, яғни жұмыс таңертеңгі 08.30-да басталып, 15.30-да аяқталады. Бұл жерде түскі ас ішу үшін берілетін 1 сағатты алып тастау керек. Жол бастаушымыздан мұның себебін сұрағанымызда, жарытымды жауап ала алмадық. Ұлттық валютасы – динар айтарлықтай құнды, 70 тиыны – 1 доллар. Фосфаттан басқа дерлік қазба байлығы жоқ елдің ақшасын қалайша құнсыздандырмай ұстап тұрғаны таң қалдырады. Жанымызда оның себебін түсіндіретін маман болмағандықтан, бұл мәселе біз үшін басы ашылмаған күйі қалды. Ал ақшасы құнды болғандықтан, азық-түлік, көпшілік қолды тауарлар, қызмет көрсету түрлері, т.б. қымбат. Мәселен, 95 маркалы бензиннің 1 литрі 1 доллар 20 цент. Қой етінің килосы – 18 доллар, сиыр етінің килосы – 12 доллар. Темекінің ең арзаны біздің ақшамен 1000 теңгенің үстінде әрі біздегідей кез келген жерде сатыла бермейді. Бірақ кез келген жерде шегуге рұқсат етіледі. Дәмхана, мейрамханаларында кальян тарту үрдісі қалыптасқаны анық аңғарылды. Ішімдік те темекі секілді тек арнайы мамандандырылған супермаркеттерде ғана сатылады әрі бағасы удай.
Иорданиялықтар негізінен қой етін жейді. Арагідік сиыр етін пайдаланады. Жылқы етін тұтынбайды. Сондықтан, қой еті жетіспейді. Осы себепті, қой тірідей немесе мұздатылған түрде Австралиядан импортталады екен. Бірақ австралиялық қойдың еті, дәмдік сипатына қарай болар, жергілікті халық үшін соншалықты бағаланбайды. Осыған орай, бағасы да арзандау, көбінесе көпшілік тамақтандыру орындары (мейрамхана, дәмхана, т.б.) сатып алады екен. Сонымен қатар, бидай да сырттан импортталатын көрінеді. Нан өнімдері баршаға қолжетімді болу үшін мемлекет субсидия береді.
Иорданияда қауіпсіздікке аса қатты мән беріледі. Өйткені, Сирия, Ирак, Палестина автономиясы, Израиль секілді мазасыз, террорлық әрекеттер жиі бой көрсететін елдермен шекараласады. Алайда, виза алу соншалықты қиын емес, тіпті ұшып келген бойда әуежайда-ақ виза ресімдеуге болады. Мұның туристерге тиімді екені түсінікті.
Қорыта айтқанда, Иорданияны ашық- аспан астындағы мұражай ел деп атасақ, қателесе қоймаймыз. Өйткені, елде туристерді қызықтыратын, біз көрмеген басқа да тарихи орындар баршылық.
Самат МҰСА,
«Егемен Қазақстан»
