Диверсант

Дайындық

Бұған дейін Төлеухан, алдымен 1969 жылы Алматыдағы Шет тілдер инс­титутының ағылшын факультетін бітір­ген соң, Мемлекеттік қауіпсіздік ко­ми­тетінің жолдауымен Минск қа­ла­сын­дағы барлау­шылар мектебіне оқуға жіберілді. Ал 1974 жылы, жоғарыда айт­қанымыздай, Мәскеу түбіндегі Бала­шихада орналасқан МҚК Жоғары мектебінің диверсанттар дайындайтын бөлімінде тиянақты даярлықтан өтті. Оқу барысында Төлеухан Кавказда, Тула қаласында арнайы ұрыс тактикаларын, топография ісін үйреніп, барлау қызметі мен партизандық күрес тәжірибелерін жинақтап, жарылғыш заттар және әртүрлі қарулардың түрлерін қолдану, ұшақтан парашютпен секіру және қолма-қол ұрыс жаттығуларын игеріп, тау­лы жерлердегі арнайы операцияларды орындау сияқты небір сынақтардан өтті. Содан оны алда «Алтай» жедел тобының құрамында Ауғанстан күтіп тұрған еді.

Ал одан да әрірек шегініс жасасақ, Төлеухан 1961-1964 жылдары әскери парызын сонау Калининград қаласындағы Инстенбург дивизиясының 79-шы гвар­дия­лық мотоатқыштар полкінде әскери барлаушы болып өткереді. Басшылық тарапынан 18 рет марапат алады. Бірақ со­ның ішінде, Неман өзенінен БТР-60П көлігімен нәтижелі өткені үшін, КСРО Қорғаныс министрі, атақты маршал Малиновскийден алған алғыс хатын ерекше тұтады. Оның себебі де бар. Бұл Боқажановтар әулетінде маршал Малиновскийден алынған үшінші марапат еді. Әкесі Қадыр Боқажанов 1943 жылы Днепр өзенінен өту кезінде көрсеткен ерлігі үшін Малиновскийдің қолынан «Жауынгерлік Қызыл ту» орденін алса, 1945 жылы жапон-кеңес соғысында тағы да сол маршал Малиновский атасы Мәми Боқажановтың кеудесіне «Жауынгерлік ерлігі үшін» медалін тағады. Міне, маршал Малиновскийдің марапатының осындай тарихы бар.

Жалпы, қазіргі күні жауласқандардың майдан даласында бір-біріне қарсы тұрып, айқасу дәурені өтіп барады дейді. Көктен білдірмей төндіретін, жеті қат жер астынан да, теңіздің тереңінен де ойран салып шығатын оқтұмсықпен тескен таудың арғы жағындағыны қас-қағымда жарып жіберетін заман туды. Онан да зоры – жауласқан елдің ішіне жансыз еніп, қарусыз майдан жүргізу. Сөйтіп, діттеген мақсатқа қол жеткізу. Қазір «гибридтік соғыс» деп жүрміз ғой. Мұндай амалдан кезіндегі алып империя болған КСРО-да қағыс қалмады, МҚК басшылығы сол кезде-ақ жоғарыда айтылған астыртын айлалы күрес жүргізу тәсілдері керек екенін жақсы түсінді. Бұл орайда ол кезде КСРО МҚК құрамында осы мақсаттағы арнайы оқу бөлімшелерін құру идеясы әбден пісіп-жетілген де болатын.

 Сөйтіп, өткеннен сабақ алған, соның ішінде Кариб дағдарысы да әсер еткен КСРО мен МҚК басшылығы барлаудың тың тәсіліне көшті. Соғыс кезінде жау тылында ойдағыдай әрекет ететін саланы одан әрі дамытуға күш салды. Бі­рақ осы жау тылында әрекет етуі үшін құ­­рылған арнайы бағыттағы бөлімше же­текшілері мен олардың орынбасарларын жете дайындаудың қалыс қалғанын білді. Осы кемшілікті дереу түзеу үшін алғашқыда неше түрлі бағыттар қаралды. Мәселен, сол кезде Ленинград немесе Ал­матыда орналасқан ерекше мақсаттағы мамандандырылған бригаданың бір полкі негізінде арнайы курстар ашу көзделді. Кейіннен оны МҚК оқу орнының бірі ретінде құру да жоспарланды. Әйтпесе, тіпті оларды жеке дара бөліп шығарып, сыртқы барлау органына бермекші де болды. Ақыры ақылдаса келе, КСРО МҚК төрағасының бірінші орынбасары армия генералы Семен Цвигунның ұсынысына тоқталды. Ол сол кезде сыртқы барлаудың кураторы болатын. 1969 жылы 19 наурызда МҚК-нің арнайы курсын құру туралы КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысына қол қойылды. Сөйтіп, жау тылында жан аямай құпия амалдар жасайтын арнайы топты дайындау орталығы өзіндік қал­ып­тасқан оқу базасы бар, жатын орны мен оқы­тушылық құрамы жеткілікті Жо­ға­ры мектептің жанынан, яғни МҚК бас оқу орнында ашылды. Оның құпия аты қыс­қаша ОҚЖК (КУОС) – офицерлік құ­ра­мды жетілдіру курсы деп аталды.

Ауғанстан

Ал Ауған соғысы басталысымен Кеңес Одағының басшылығы майдан беталысының мүлде өзгергенін білді. Моджахедтер тұрақты әскермен ашық шайқастан гөрі партизандық амалмен айқасқанды озық тәсіл етіп алды. Олардың бұл айла-тәсіліне қарсы күресте оңтайлы құралдармен және тиімді амалдармен әрекет ету керек болды. Сондықтан, жо­ға­рыда аталған  офицерлік құрамды же­тіл­­діру курсынан өткен сардарлар сапынан құралған «Каскад» секілді арнайы ба­ғыттағы ерекше жасақталған топтар іске кірісті. Оның құрамында жоғарыда атал­ған оқу орнынан дайындықтан өткен бар­лаушылар ғана болатын.

1980 жылы 11 шілдеде КСРО МҚК төрағасы Ю.Андропов Ауғанстанға «Каскад» арнайы бағыттағы жасағын жі­­бе­ру туралы шешім қабылдады. «Кас­кадқа» ауғандықтарға жергілікті жер­лер­де қауіпсіздік органдарын құру­ға кө­мек көрсету, моджахедтерге қарсы же­­дел-агентуралық жұмыстарды ұйым­дас­­тыру, қарсылық көрсеткен ауғандық ре­­жімнің бітіспес жауларына қарсы ар­на­йы шараларды ұйымдастыру, жүзе­ге асыру және т.б. міндеттер кірді. Ал­ғаш­­қыда топ сапында 77 адам болды. Кейін оның саны бір мың адамға де­й­ін толықтырылды. Осылайша 1980-1984 жылдары Ауғанстанда  «Каскад», «Каскад-2», «Каскад-3», «Каскад-4» және «Омега» атты арнайы бағыттағы жасақ­тал­­ған топтар біртіндеп әрекет етті.

«Каскадтың» құрамында Қазақстанда жасақталған «Алтай» отряды да болды. Отряд Қапшағайдағы әуе десанты базасында жасақталды. Онда мыңға тарта лайықты әскери десантшылар бар еді. Соған қарамастан, олардың арасында да қатаң таңдау жүргізілді. Осы резервтегі 900 адамның ішінен мінезі орнықты, дене күші мол, қайраты тасыған, моральдық-психологиялық жағынан ұс­там­­дылығы жоғары адамдар дараланды. Сөй­тіп, мың­даған десантшылар арасынан елу десантшы ғана іріктеліп алынды. Бұлар 10-12 адамнан әр топқа бөлінді. Арасында барлаушы Төлеухан Боқажанов та елеусіз ғана өз міндетін ойдағыдай атқарып жүр­ді. «Біздің Ауғанстанға барған басқа әскери қызметтің офицерлерінен айырмашылығымыз – ол жақта қатардағы жау­ынгер ретінде болдық. Менің әскери шенім майор болғанымен, киімімде еш­қандай айыру белгілері болған жоқ. Тәр­тіп солай. Біз негізінен барлау жұ­мыстарымен айналыстық», дейді Төлеухан Боқажанов.

Шатқалдағы шайқас

Иә, сол бір қиын-қыстау кезеңде Ауғанстанның Газни аймағында тыныштық жоқ еді. Елді мекендердегі халықты жер­гі­­лікті биліктің үндеуіне үгіттеу оңай­ға түскен жоқ. Бірақ орталықтан алыс жат­­­­қан қышлақтардағы адамдарға қа­лай да, қайткенде де бір жақсылықтың бо­ла­тын­дығын түсіндіру, ұқтыру қажет еді. Сол бойынша түрлі шаралар да жүр­гі­зі­летін. Со­дан көп күттірмей-ақ Газни про­вин­ция­сы губернаторынан кезекті өтініш түседі. Алыс бір қышлақтардағы тұр­­­ғын­дарға екі жүздей үгітші барып, на­си­­хат жұ­мыстарын жүргізу керек екен. Бұл кез 1980 жылдың қазан айы еді. Екі жүз адам аз емес. Олардың барып, келу қау­іп­сіздігін сақтауға мол күш те керек. Сон­­дықтан аса жауапты міндетті орындай ала­­тын адамдар іріктеледі. Таңдау бірден бар­лаушы Т.Боқажановтың тобына түседі. Оның қарамағында он екі адам болды.

Содан 1 БТР және 1 жүк көлігінен тұратын Төлеухан Боқажановтың тобы ең шеткі қышлақтарға халықтық билік орнатуға баратын 200-ден астам белсенділер мінген жиырма көліктен тұратын керуенді дұшмандардан қорғау үшін бастап шығады. Таулы аймақты бетке алған керуен шұбатылып келеді. Оның басында «Алтай» отрядының жүк машинасы, одан кейін сауытты көлік – БТР келе жатыр. Жоғары өрлеген сайын тау шатқалы тарыла түсті. «Осы бір тұстан аман өтсек, арғы жағында ел бар ғой», деп ойлады бір нәрсеге мазасызданған Т.Боқажанов.

Тәжірибелі барлаушының мазасыздық танытуы бекер емес еді. Бұл аймақтағы әр шатқал арасындағы қылдырықтай өткел ажал ауызы секілді көрінетін. Мұндай жолдармен жүрген бірде-бір әскери керуен моджахеттердің тасадан тарпа бас салған соққысынан аман қалған емес. Әрине, бас-аяғы тас-түйін түйілген әскери керуен болса, бір сәрі. Бейбіт азаматтар мінген көліктердің ұбап-шұбағаны көз­ге түспей қалуы мүмкін емес. Қанша жер­ден алдын ала барлау жасалғанымен «жау жоқ деме, жар астында» дегендей, дұш­ман­дардың мына мүлгіген шатқалдың әр та­сының артында бұғып жатпасына кім ке­пілдік бере алады дейсіз. Соны ойлаған Боқажанов алда кетіп бара жатқан әскери жүк көлігіне де, шатқалдың жым-жырт түнере төнген биігіне де көз жүгіртумен болды.

Бізді көрдіңдер ме дегендей, тізіле тартылған керуен шатқалдың ең тар өткеліне жақындады. Бұл тұста бір ғана бағыт бар: тек алға жылжу. Осыдан өтсе, өткелдің тарлығы ғана емес, дема­ла­тын ауа да молайып, жапан дүние ке­ңейіп салатындай көрінеді. Бірақ ке­руен­дегі адамдардың біразына тағдыр оны жазбаған екен. Құз басынан жарқ-жұрқ етіп атылған отты қарулардың үні құ­лақты тұндырып жіберді. Әп-сәтте ас­пан айналып, қара жер төңкерілгендей дү­ниенің астан-кестеңі шықты. Үздіксіз атылған оқтан алдағы жүк көлігі тоқтап қалды. Ол шатқалдың тар тұсын бітеп тастады. Керуен тұзаққа түскендей тұрып қалды. Тап осылай тұра берсе, ашық нысанадағы бұлар түгелдей оққа ұшады. Не істеу керек?

Әрине, кеңестік әскерилер де қарап қалған жоқ. Олар осындай әрекеттің болу мүмкіндігін алдын ала ескерген еді. Сондықтан, дұшмандар қай кезде, қалай шабуылдаса да қарсылық қана көрсетіп қоймай, тапсырманы аяғына дейін орындауы тиіс. Сол үшін қолдағы бар қаруды пайдаланып,  жауға тойтарыс беруге көшті. Бірақ ашықта жатып жасырынған жауға қанша қарсылық көрсеткенімен, жағдайдың соңы немен тынары белгілі болды. Соны сезген барлаушы Т.Боқажанов БТР-дан тысқа шығады. Оқ жаңбырша төгіліп тұрған секілді. Ол сол бораған оққа қарамай жанұшыра жүгіре жөнелді. Айналасында жарылып жатқан жарылғыш заттардың әсерінен табан астындағы жер ойылып жатқандай көрінді. Сонда да қауіп-қатерге қарамастан алда тоқтап тұрған жүк көлігіне жетті. Оның есігін ашса, жүргізуші қан-жоса бо­лып ессіз жатыр екен. Алматылық сар­базға оқ басынан тиген. Дереу оны иы­ғына көтеріп алды да, қайыра БТР-ға жү­гіре басып жетіп, марқұмның денесін іш­тегі сарбаздарға берді. Сосын қайтадан жүк көлігіне құстай ұшты. Бораған оқ өзіне тура тимесе де, қолын, аяғын тіліп кетіп жатыр. Ақыры жүк көлігіне қайта жетті. Кабинаға атылып еніп, рульді қо­лына ұс­тағанда оқ тағы жауып сала берді. Тік отырып көлікті жүргізу мүм­кін емес. Жан­тайып жатқан күйі жүк көлі­гін орны­нан жұлқи қозғалтты. Сол ек­пін­мен шат­қалдан да шықты-ау. Жол ашыл­ған соң қал­ған көліктер де қауіпті ай­мақ­тан аман шықты. Осылайша майор Т.Боқажановтың ерлігінің арқасында екі жүзден астам сарбаз аман қалды.

«Біз бір қышлаққа келіп бекінгенбіз, дұшмандар түні бойы атқылап шықты. Ертесінде кері қайту үшін базадан көмек сұрау керек болды. Байланысқа ашық мәтінмен шығуға болмайды, рацияны жау тыңдауы мүмкін. Сондықтан, базадағы әріптесім Наград Сәйкеновке (қарулас дос, ардагер-барлаушы Наград Қасенұлы Сәйкенов осы жылы ақпан айында қайтыс болды) қазақ тілінде қысқаша бір ғана сөз айттым. Ол мені бірден түсініп, көмек жіберді. Артынан, мен тосқауылдан шығарған көлікті қарасақ, түгел шұрық-тесік, 26 жерінен оқ тесіпті. Ағылшынның ірі калибрлі винтовкасымен атқылаған екен. Керуенге тосқауыл қойып, шабуыл жасаған банданың басшысы сол аймақтағы моджахедтердің белгілі командирі, Кеңес Армиясының Бас штабы академиясын бітірген майор Саид Жагран екенін білдік. Ол кезде КСРО жылына көптеген ауғандық офицерлерді оқытып шығаратын. Сондықтан, бұлар дала ұрыстарына өте шебер болды», деп әңгімесін жалғастырды Төлеухан Боқажанов. 

Тұтқынның да көмегі бар

 Барлау кезінде де, шайқас кезінде де қарсы жақтың талай адамы қолға түседі. Бірақ соғыс кезіндегі ең ұтқыр да пайдалы қадам – тұтқынды тиісті мақсатқа сай пайдалана білу. Бір жолы Төлеухан Боқажанов тобы бір ауғандық тұтқынды қолға түсірді. Сөйлесе келе, оның кеңестер саясатын қол­дайтыны да белгілі болды. Кезінде Аминнің саясатына қарсы болған топтан екен. Айтуына қарағанда, дұшмандар жа­ғына еріксіз өткен. «Шуравилерді» қол­дай­тынын, көмектесуге дайын екенін айтып, шыбын жанын сақтауды сұрады. Жарайды, көрейік деді барлаушылар.

Ал барлаушылардың қолындағы мә­лі­мет бойынша әлгі тұтқын тұратын қыш­лақ­т­ың маңайында банда мүшелерінің ты­ғылып жүргені белгілі. Оларды ау­ған­дық тұтқынның бес саусақтай біле­тіні де сөзсіз. Егер ол шын ниетімен көмектескісі келетіні рас болса, соларды көрсетіп бе­ретіні де анық қой. Тұт­қын бұған бірден келісті. Содан әлгі қышлақтың бүкіл тұр­ғын­дары алаңқайға шығарылып, он адам­нан сапқа тұрғызылды. Барлаушылар ко­мандирі БТР-дің үстіне шығып алып жай­ғасты да, бір аяғын люктен ішке сал­быратып қойды, ал тұтқын сауытты кө­ліктің ішінде көзге түспей отырды. Бі­рақ ол көздеуіш құрал арқылы жиналған тұр­ғындарды түгел көріп, кімнің кім еке­нін анық айыра алды.

Он-оннан сапқа тұрғандардың жанына БТР-мен жақындаған командир, тұрғындарды санай жөнелді. Сол кезде, мысалы, «3» деген санда тұтқын жоғарыда отырған командирдің аяғын тартып қалса, ол барлаушыларға сол ауғандықтың банда мүшесі екенін білдіргені. Бандыларды осылайша анықтаудың тәсілі тұтқынға алдын ала түсіндіріліп қойылған. Сондықтан, ол өзі танитын кәнігі қандыбалақ бандыларды көрсетіп берді. Барлаушылар оларды бөлек шығарып, алып кетті. Осылайша оншақты банда, сонымен қатар, олардың басшылары да лезде анықталды. Кейін жауап алу кезінде ұсталғандардың бар­лы­ғының кінәсі дәлелденіп, оны өздері де мойындады. «Ал әлгі тұтқынды кейін тағы да бір-екі рет солай пайдаландық, артынан жасырын түрде Пәкістанға оқуға кетуіне көмектестік», дейді барлаушы.

Шымшық сойса да, қасапшы сойсын

«Ауғанстанға өз еріктеріңізбен сұранып бардыңыздар ма? Қорықпадыңыздар ма?» деп сұрайды кейде менен жастар. Ешкімнің соғысқа құлшынып барамын дегеніне сенбеймін, ең дұрысы, әрине, соғыстың болмағаны ғой. Өз Отаныңа шабуыл жасалып жатса, әңгіме басқа. Сондықтан, Ауғанстанға өзім өтініп бардым деп айта алмаймын. Дегенмен, бізді қайда жіберсе де дайын едік қой. Ал Ауғанстанға барғанда мен 40 жастағы офицермін. Отбасым бар, сондықтан он ойланып, сан толғанасың. Бірақ бізді сондай соғысқа алдын ала арнайы дайындап, барлық әзірліктен, болуы ықтимал жағдайлардан өткізді ғой. Демек, егер арнайы дайындықтан өткен біз сияқты «диверсанттар» бармаса, онда кім барады? Қорықпайтын адам болмайды, қорқынышқа жеңілетін адам болады, қорқынышты жеңетін адам болады», дейді әңгіме арасында барлаушы.

Ауғанстаннан оралғанда, екінші дү­ние­­жүзілік соғысқа басынан аяғына дей­ін қатысқан әкем менен: «Шынымен де ұрыстарға қатыстың ба, соғыста не се­зін­дің?», деп сұрады. Мен шынымды айттым. «Соғыс – бұл қорқыныш және онда ешқандай романтика мен батырлар жоқ» деген менің жауабым әкеме ұнады. «Иә, балам, сен шын соғысты көрген екенсің», деді ол.

«Науқасқа күрделі ота жасау кезінде хирург бірнеше кило салмақ тастайды екен. Хоккейшілер ойын кезінде, жел­аяқ­тар марафонға шыққанда, актерлер спек­­такль кезінде салмақ жоғалтады дей­ді... Рас шығар. Барлаушылар да жо­ғал­­тады, бірақ оны киломен өлшей ал­май­сың. Психологиялық жағдай жүй­ке­ге, жүрекке ауыр салмақ түсіреді. Барлау опе­рациясына барар кезде ала жіптен аттау­ға тиісті секілдісің, ал шын негізінде се­кілді емес, аттауың керек. Алайда, адам­гер­шілік тұрғыдан одан аттауға болмайды. Бір­ақ сен аттайсың, өйткені тапсырманы оры­ндауың керек. Ауғанстаннан (онда біз әскери-барлау операцияларын іске асырдық) кейінгі қызмет еткен жыл­дары мен тек тир мен оқу-жаттығу по­лигонынан басқа жерде қару атып көр­меп­пін. Қызмет бабы бойынша шетелде жүр­генде ешкімнен қашқан емеспін, жү­ріп келе жатқан по­йыздан секіріп, көп қабатты үйге өрмелеген жоқпын. Ау­ғанстаннан кей­ін, басқа елдерде қан­шама рет болғанда менің жүгімнің ішінд­е өткір заттан тек ұс­тара ғана болды. Ешқандай қару-жарақ бол­мады. Ең қызығы – қарудың біздің жұ­мыс­та аса қажеттілігінің жоқтығы», дейді әңгімесін аяқтаған ардагер барлаушы.

Александр ТАСБОЛАТОВ,
«Егемен Қазақстан»