Елбасының «Қазақстан Республикасында дене шынықтыру мен спортты дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» Жарлығына сәйкес, елімізде бұқаралық спортты дамыту мен саламатты өмір салтын насихаттауға барынша мән беріліп, мемлекеттік деңгейде ауқымды жұмыстар атқарылып келеді.
Кейінгі жылдардағы еліміздің халықаралық дәрежедегі спорттық жетістіктері де көңіл қуантарлықтай. Күні кеше ғана ел болып өткізген Ақ Азиада ойындары жас мемлекетіміздің әлемдік спорт қауымдастығындағы өзіндік бет-бейнесі мен ұлттық мәртебесін тіпті асқақтатып жіберді десек, артық айтқандық емес болар. Алматы мен Астананы дүбірге бөлеп, сан саңлақты додада сынаған аламан бәйгеде еліміздің қоржыны толып, әлемдік дүбірде топ жарды.
Қазақ спортының жай-күйі хақында әңгіме қозғау шын мәнінде қашанда өзекті. Өйткені бүгінгі күн талабындағы спорт – мемлекет беделі. Оның жас ұрпақ тәрбиесіндегі орасан зор маңызын айтпағанның өзінде жас мемлекеттің дамуына қосар үлесінің салмағы қаншалықты екенін әркім-ақ бағамдай біледі.
Сондықтан да біз спорт пен оның адам өміріндегі игі әсері жайлы әңгімемізді қазақ спортының атын әлемге алғаш танытып, тұңғыш рет ресми «Қазақ даласының батыры» атағын иеленген Қажымұқандай бабамыздан бастағанымыз дұрыс болар.
Иә, бүгінгі ұрпақ Қажымұқандай батырдың болғанын, оның «күш атасы – Қажымұқан» атты атағын да жатқа біледі. Алайда, ол жүріп өткен ауыр да жеңісті жолдар, оның азаматтық бет-бейнесі жайлы толық біле бермеуі де мүмкін.
Қажымұқан Мұңайтпасұлы – Қазақ тарихындағы тұңғыш кәсіпқой балуан. Сонымен қатар ол туған халқын бірінші болып өзге жұртқа паш еткен, өзінен бұрынғы қандастары баспаған топырақты басып, спорттың сара жолын қазаққа да танытқан тұңғыш ұлан.
Жер шарының 28 мемлекетінде күреске түсіп, одан 128 медальді кеудесіне таққан мұндай палуан ХХ ғасырдың басындағы түркі халықтары арасында тек қазақта ғана болды. Ресей балуандары тобында Қажымұқаннан күші асқан ешкім болмағандықтан да әлем чемпиондары Иван Поддубный, Иван Шемякин, Алекс Аберг, Иван Заикин, Георг Лурих, Георг Гаккеншмидт, Поль Понс, Вейланд Шульц сынды дүлдүлдермен қатар жүріп, Ресей палуаны ретінде сайысқа түсті. Әлемдік додаларда «Иван Черный», «Ямагата Мухунури», «Қара Мұстафа» деген лақап аттармен әлемге танылған батыр бабамыз кәсіби күрес қана емес, бүгінгі күндері жастар арасында кең танылған жекпе-жектің сан түрін терең меңгерген кәсіби палуан еді. Ардақты азаматымыздың басынан талай қиын күндер де өтіп, оның патшадан алған сыйлығы өзіне жау болып тиіп, сонау қуғын-сүргін жылдары басына зобалаң үйірілгені де белгілі. Ал ел басына күн туып, Ұлы Отан соғысы басталған тұста, Мұқандай батыр бабамыз екі жыл бойы өз өнерін халыққа танытып, цирк өнерімен ел аралап тапқан ақшасына ұшақ жасатып, оны майданға сыйға тартты. Амангелді Иманов атындағы осы ұшақта Қажытай Шалабаев сынды қазақ ұшқышы 120 рет жауынгерлік тапсырма орындағанын біреу білсе біреу білмес.
Бүгінгі күні батыр салған сара жолды жалғастырып, спорттағы биік жеңісін халқымен бірге тойлап, оның жемісін де туған халқымен бөлісіп отырған ардақты ұлдарымыздың бірі – Жақсылық Үшкемпіров. Алпыстың асқарына шыққан спорт саңлағының кеудесінде спорттық медальдардан өзге де мемлекеттік марапаттар жарқырайды. Әрине, жылдар бойғы қажырлы еңбегі, әсіресе сонау тоталитаризм заманында сонша ұлтты қанатының астында ұстаған үстем саясаттың ықпалынан білігі мен біліктілігі, мықты күрескерлігі ғана биік шыңға шығарған ардақты азамат ел сенімін қалай ақтады? Осы ұзақ та қиын жол оны қазақтың даңқын аспандатуға қалай жеткізді? Бұл айтар ауызға оңай болғанмен, түйсікті жанға ерлікпен бара-бар қажырлы еңбек екені айдан анық. Жақсылық Үшкемпіров 1951 жылы Жамбыл облысының Тегістік ауылында дүниеге келген.
Мектеп бітіргеннен кейін ол Семейдің мал дәрігерлік институтына оқуға түседі. 1974 жылы институтты аяқтаған соң, Алматы қаласына келіп, жаттықтырушы В.А.Псаревтің басшылығымен спорттың күрес түрімен тереңірек айналысуға мүмкіндік алады. Ол жастайынан қазақша күреспен, ал институт қабырғасында оқып жүрген кезінде классикалық және еркін күреспен айналысқан болатын. 1970 жылы жаттықтырушы Рома Хасанович Ильматовтың кеңесі бойынша өзіне таныс емес күрестің жаңа классикалық түрімен айналыса бастады. Жақсылықтың алғашқы ірі жеңісі 1975 жылы Алматы қаласында өткен алтыншы жазғы спартакиада еді. Еліміздің ең таңдаулы күрескерлерімен белдесіп, олардың бәрін сан соқтырып, Спартакиада чемпионы атанған ол, осы сайыста өміріндегі алғашқы алтын медалін жеңіп алды. Ж.Үшкемпіров бұдан кейін еліміз чемпионатының жеті дүркін жүлдегері атанды.
Түрлі халықаралық турнирлерде, одан кейінгі одақтық біріншіліктегі чемпион атанған табысынан кейін ғана Ж.Үшкемпіров Олимпиада ойындарына кандидаттық жолдама алады. Жақсылық Үшкемпіров – еркін күрестен Қазақстан чемпионы, грек-рим күресінен КСРО-ның екі дүркін чемпионы, әлем чемпионаты мен кубогының жеңімпазы, КСРО-ның еңбек сіңірген спорт шебері, даңқты боз кілем ардагері. Ол 1980 жылғы Мәскеу Олимпиадасында белдескен қарсыластарының бәрін жеңіп, бүкіл одақтың, қалың қазағының үмітін абыроймен ақтап шықты. 48 келі салмақта классикалық күрестен төрт адамның кандидатурасының ішінен аз ғана арасалмақпен алға шыққан Жақсылықтың кандидатурасы өтті. Бұл қиын жарыста тек Ж.Үшкемпіров қана жеңетінін басшылыққа дәлелдеген жаттықтырушысы Вадим Александрович Псаревтың еңбегі ерекше. Олимпиада барысында Ж.Үшкемпіров чемпиондыққа үміткер қарсыластары: румын Александру, поляк Керпач, болгар Христов, венгр Шерештерді шебер техникасымен, шапшаңдығы және төзімділігімен жеңіп шықты. Осылайша қазаққа «Олимпиада чемпионы» деген тұңғыш атақты Жақсылық Үшкемпіров әкелді.
Содан бері де отыз жылдан астам уақыт өтті. КСРО спорт шебері, Қазақ КСР еңбек сіңірген жаттықтырушысы Жақсылық Үшкемпіров есімі кешегі әлемнің жеті дүркін чемпионы атанған Дәулет Тұрлыхановтар үшін қандай мақтаныш болса, бүгінгі қазақ күресінің жас майталмандары үшін де құрмет тұтар қасиетті есімге айналып қала бермек. Жақында ғана өзінің алпыс жылдық мерейтойын тойлаған ел ағасына туған елінің де ыстық ықыласы аз болған жоқ. Атымтай жомарттары астына қос-қостан көлік мінгізсе, бірі мемлекет марапатын жеткізді, бірі кеудесіне қайраткерлік төсбелгісін қадады. Осының барлығы да кішкентай ғана қарапайым ауыл баласына спорттың берген нәтижесі, оның өмір жолындағы темірқазықтай жолбастары болған сүйікті кәсібі күрес өнерінен тапқан жемісі еді.
Аты аңызға айналған қазақтың бiртуар ұлдарының ішінде шоқтығы биік тағы бір ерен тұлға – КСРО еңбек сіңірген спорт шебері Серік Қонақбаев. Кейінгі жылдары біздің барлығымызда олимпиадалық ойындар басталған тұста бар үмітімізді бокс өнеріне артып, додаға қосқан жүйріктерімізге сеніммен қараймыз. Яғни, қазақ боксының бүгінгі биікке көтерілуіне ұлттың үміті мен сеніміне айналуына да кешегі Бекзаттардың биік белеске шығып, Ермахан, Мұхтарханның үмітті үкілетуіне де Серіктей ағаларының үлкен әсері болғаны әмбеге аян.
С.Қонақбаев әуесқой бокстан Кеңес Одағының құрамына 1979 жылы, 20 жасында iлiндi. Оның ел аузына iлiгуi 1978-1979 жылдары болатын. Осы кезде Жамбыл гидромелиоративтiк-құрылыс институтында оқып жүрген студент боксқа толыққанды бетбұрыс жасап, өз салмағындағы боксшыларға дес бермей жүрген. Заманына қарай ол кезде ұлттық республикалардың спортшыларына Одақ жетекшілері өгей баладай қарайтыны белгілі. Аяқтан шалу көп болатын. Бiрақ, жасындай жарқылдаған, алмас қылыштай өткiр, көптiң аузында жүрген Серiктей боксшыны құрама қатарына алмауға басқа уәж болмады. Серiк Қонақбаевты мұндай қиындықтардан өзiнiң талантты спортшы болғандығы ғана құтқарды. Бокстан Мәскеу Олимпиадасының күміс жүлдегері, 2 дүркін әлем кубогының иегері, 2 дүркін Еуропа чемпионы, КСРО еңбек сіңірген спорт шебері Серік Қонақбаев 24 жасында кәсіби бокстан қол үзгенімен, спорт саласындағы қайраткерлік жолынан күні бүгінге дейін қол үзген жоқ. 1986-1992 жылдары бокстан Қазақстан құрама командасының мемлекеттік жаттықтырушысы болған ол кейіннен «Қазақстан» коммерциялық-спорт клубының президенті қызметін атқарды. Пан-Азиялық боксерлық ассоциацияның мүшесі (ПАБА). 1999 жылдан бері ҚР Парламент Мәжілісінің депутаты болып, халық қалаулысы ретінде ұлтымыздың спорт саласының заңдық негізінің қалыптасуына өз үлесін қосып келеді. Бүгінде біртуар азаматтың кеудесінде «Ерен еңбегі үшін» (1980 ж ), «Еңбек ерекшелігі үшін» (1984 ж.) «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне – 10 жыл» (2001 ж.), «Қазақстан Республикасының Парламентіне – 10 жыл» (2006 ж.) медальдары мен «Құрмет» ордені жарқырайды. Мемлекеттік «Дарын» жастар сыйлығының лауреаты (1993 ж.). Туризм және спорт академиясының құрметті профессоры.
Афинада өткен Олимпия ойындарында әуесқой бокстан елiмiзге жалғыз алтынмен оралған Бақтияр Артаевтың «Мен үшiн қазақ боксының биiгiнде қашанда Серiк Қонақбаев ағамыз тұрады» деген сөзi оның қазақ бокс өнерінің шамшырағындай әлі талай қырандарға үлгі болатынына дәлел болмақ. Қайраткер, жазушы Олжас Сүлейменов бірде «Әлемдегі әрбір халық атымен танылады. Өзінің атағымен әлемді мойындатқан адамдар өз халқының да атын шығарады. Менің және басқа да ұрпақтардың өмірін бақыт пен мақтанышқа кенелткен сәттерің үшін саған үлкен рахмет, Серік», деп өз ризашылығын білдірді. Ал Серік Керімбекұлы өзінің бір сұхбатында «Спортшылардың арқасында сол ел, оның күшін бағалау арқылы біледі, ел мықты болған сайын экономика да өседі, спорт дәрежесі де жоғарылай түседі» деген екен. Серік Керімбекұлына «КСРО-ның еңбек сіңірген спорт шебері» және де «Қазақтың туризм және спорт академиясының құрметті профессоры» атақтары берілген.
Бейбіткүл ТОҚАБАЕВА.
* * *
СПОРТТЫҢ ПАЙДАСЫ
Сұлтанғали ҚАРАТАЕВ, С.Бердіқұлов атындағы сыйлықтың лауреаты, тұңғыш спорт комментаторы: «Жолым ауыр адамдардың бірімін. Сол жолымның ауырлығы бетімде, жүзімде, қасымда, шашымда тұр. Жеті бала жетім қалдық. Соғыстың қиындығын көрдік. Кім ұрмады, кімнің есігінде болмадық… Сондай қиын-қыстау заманның із қалдыратындығы өз алдына, адамның мінез-құлқына таңба басып тастайды екен ғой. Бірақ мен жалтақтықты жеңдім. Боксқа қатыстым. Спорт сол жалтақтығымның көбін жеңді. Әйтпесе иіліп, бүгіліп, «тақсыр, аға, көке» деп басымызды көтере алмай тұратын жағдайларымызға өмірдің өзі душар етеді ғой. Міне, спорттың пайдасы – осы…» Қонысқара НҰРҒАЛИЕВ, білім беру ісінің үздігі: «Жігітке спортпен шұғылданғанның пайдасы өте зор. Ол ең алдымен адамның мінез-құлқына, табиғатына жақсы із тастайды. Одан кейінгісі әрине – денсаулық. Менің күрестен спорт шебері деген атағым бар. Бірақ, жас келген соң денсаулық та сыр бере бастады. Қан қысымым көтеріліп, үнемі ауыр жағдайда жүретін болдым. Әрине, аурудан арылудың жолы тек артық салмақтан арылу арқылы басталады деп сендім. Осылайша, өз денеме, ағзама лайықталған қозғалыс жаттығуларын жасап шығардым. Міне, соңғы 5 жылда мен өзімді жас жігіттердей мықты сезінемін. Денсаулығым да жақсы. Спорт адамның өмірінің бөлінбес бөлшегі болса деген арманым бар». Амалбек ТЫШАН, қайраткер: «Менің өмірім спортпен тығыз байланысты. Бір кездері бокстан Қазақстан құрамасында болып, чемпион да атандым. Спорт – менің екінші тынысым. Мен одан ешқашан қол үзгем жоқ. Қазір енді тенниске көштім. Апта сайын өзіміздің клубта теннис ойнаймыз. Ал, аңшылық деген демалыс қой, сергисің, жанның рахаты. Шама келсе ондай демалыстарға жиі барғың келеді. Кейде бильярд ойнаймын. Әр қазақтың жігіті мықты болу керек, ол үшін ең бастысы спортпен айналысу қажет».
