Қызыл сандық (эссе)

  Ауыл менің әдемі естелігіме айналғалы қай заман? Мен енді ауылдық емеспін. Урбанизация илеуіндегі жанкешті қалалықпын. Тақ-тұқ сөз, там-тұм сезім, бәрі тақ-тұқ, там-тұм... Аспанның түсін ұмытып қалдым ба деп қорқам,  себебі, далада жүргеннен гөрі компьютерге үңілетін кезім көп, шілденің шіліңгір түнінде бақалардың  әнін тыңдап жатып, масаханадан басты шығарып қойып жұлдыз санауды доғардым, өйткені балалықпен әлдеқашан қоштасқам, әжемнің жанында отырып, ертегі оқымаймын, ертегі кейіпкерінің тағдырын кешуді армандамаймын. Өйткені әжем қайтыс болды. Өмір ертегі емес екен. Әсіресе қалалық адамның жанкешті өмірінің ертегіге түк қатысы жоқ десем сенесіз бе? Кәдімгі қалалықтарша жүріп-тұратын, суықтау амандасып, аз-кем ғана жөн сұрасатын әдет ауылдан шықса да, қағынан жеріген құландай аңқылдақ мінезден жерініп кеткен көбінде бар шығар. Мен де оңашада «ауылға барғанда ана туысымды немесе мына көршімді көрсем оған айтар ем...» деп аңқылдамақшы болам да, ауылға барғанда ешкімге ештеңе айтпаған күйі жөніме кетемін.  Әжем өлгелі ауылға өте сирек қатынаймын. Астана-Шымкент аралығын жүріп өткен соң Шымқаладан мақта өсіретін біздің кентке дейін такси ұстаймын. Бекеттен түскен соң тағы да үйге дейін көлік жалдап, дәл қақпаның алдынан түсіп, ұзындығы екі метр болатын қақпамызды ашып үйге кіріп кетемін. «Ауылға келе жатырмын, ауылға келдім міне» деп жан-жағыма жар салып көрмеппін. Бірақ, бір-екі сағаттан кейін «қаладан келген қызбен» сәлемдесуге ауыл адамдары өздері-ақ жетеді. Онда да адамды қысылтып кәрі кісілер келеді. Бүгіндері олар да азайды.  Бәрі бірінен кейін бірі ана әлемге аттануда. Тірілерінің өзі қартайып, көз алдымда шөгіп кетті. Осыдан жиырма шақты жыл бұрын адуынды көрінетін, сөздері кесек, айтқаны өтімді Жарқынай апамның өзі бүгінде бүгежектеген кішкентай ғана сары кемпірге айналды. Үлкендігін, қазақылығын сақтаған қайран кәрілер-ай! «Айналайын-ай! Сайыпжамал апам бауырына басқан қыз ғой бұл. Апамның көзісің, апамды еске түсіресің» деп елжіреседі. Мен де елжіреймін, ағыл-тегіл, көл-көсір жылағым келеді, әжем өлгелі мынау аппақ әлемде сап-сары сағыныштың болатынын білдім, қуат алатын, шуақ шашып тұрған рухани әлемім күйреді деп іштей қатты күйзелемін. Бірақ  сырттай жымиып тұрам. Мақталы  ауыл ол кезде аудан орталығы болатын. Дәл сол 1991-92 жылдары   гректер мен немістер, кәрістер мен орыстар отандарына көшіп кетіп жатты. Тіпті 95-жылға дейін 90 пайызы көшіп кетті десем өтірік емес. Біздер онда ойын баласымыз. «Орыс мола» аталып кеткен зират тура біздің көшенің басында. Қызығушылықпен анда-санда барып қақпа сыртынан қарап тұратынымыз бар-тын. Өзге ұлт адамдарының қабірлерге құшақ-құшақ гүл қойып жүргенін таңсық көретін шығармыз. Тура көшемізден қаралы музыкасын ойнатып өтетін көліктер шеруі аза бойыңды қаза қылатын. Өмірдің мәңгілік еместігін орыс моланың қасында тұрған біздер ерте түсіндік пе қалай? Арамыздағы ең бұзық бала Лаура бір күні «гүл ұрлайық» деген ұсыныс тастады. Гүлді ұрлаудан бұрын молаға кіруді қызық көріп, бәріміз мақұлдай кеткеніміз де есімде. Алғаш рет қабір басында тітіркеніп, кейіннен ауырып қалғаным да бір нашарлау естелік негізі. Кейін осы әңгімені бір жас жазушыға майын тамызып айтып та бергем. Молада неміз бар? Гүл көрмегендей неге гүл ұрладық? Бұл оқиғалардың бәрі қазір елеске айналған. Бүгінде ол жаққа қарай құшақ-құшақ гүл тасып жүрген ешкім жоқ. Олардың туыстары қопарыла отандарына көшіп кеткен... Кіндігі байланбаған деген сол шығар. Зират біртүрлі жетімсіреп көрінеді. Лентаны сырғытып отырып, «Киров» каналында шомылып жүргенімізді көремін. Жазда әдетте біз жақта терезелерді қараңғылап тастап ұйықтайды. Өйткені маусымда 40-41 шамасында болатын аптап ыстық шілде түсісімен 45-46-ға дейін, тіпті кейде 50 градусқа дейін көтеріледі. Сол ыстықта балалар каналда шомылып жүреді.  Асық атуда, ләңгі тебуде ұлдардан қалыспайтыным да күлкілі. Ауыл баласына тән бұзықтықты талай жасаған шығармыз. Бірақ сол шақтарда ауыл баласының өтірік айтпайтыны күні кешегідей көз алдымда.  Арамыздағы біреудің өтірігін біле қалсақ,  «Нан мен Құран» деп айтшы деп бәріміз әлгіге ентелейміз. Ол көзі бозарып, бетінің ұшынан бастап құлағына дейін қызарады. Бірақ айта алмайды әлгі сөзді. Кіп-кішкентай болса да киесінен қорқады.  Құран да, нан да ең бір қасиеттіміз ғой.  Солай сіңірілген санамызға. Біздің сол шақтардағы малсақтығымызды айтсаңызшы. Қыста туылған қозы-лақтарды қорада үсіп қалмасын деген ниетпен үйге әкеліп қояды апаларымыз. Содан қысты күні шана сүйретіп жүрген әр бала өз үйіндегі пештің жанында қанша қозы-лақ бар екенін айтып мақтанысады. Сол балалардың барлығының мұрнында осы күнге дейін қозының исі қалып кеткен шығар деп ойлаймын. Ал аудан орталығы Жетісай қаласына көшкен соң біздің дүрдей ауданның қарапайым ғана ауылға айналып шыға келуі әркімге әртүрлі әсер етті.  Жұмыс орындары қысқарып, нәпақасын үлкен қалалардан іздеуге аттанған адамдар пайда болды. Сол күйі ауылдан қара үзіп кеткендері қаншама. Мұның бәрі баланың психологиясында тайға таңба басқандай бейнеленетіні өз алдына бөлек әңгіме ғой. Сол шақтарда Қытайдан әкелінетін бір бағадағы, бір түсті киімдерді киіп, мақтансақ «Адидаспен», «Монтанамен» ғана мақтанып, алдағы аз ғана жылдарда қоғамның топқа, тапқа, жікке бөлініп кетіп, әлеуметтік теңсіздік ұғымы қалыптасатынын білмеген, сезбеген мұңсыз, қамсыз күйде бала боп ойнай алған құлыншақтардың  соңғы буыны біз шығармыз негізі? Реалдағы өмірдің қара дүрсін бейнесіне емес, қиялдағы әдемі арманға  ғашықтықтан басталған өмір еді біздікі... Көшемізде аңғал, даудыраған ақкөңіл адамдар көп-тін. Қазір де бар ғой олар. Сол мінездеріне қарай әрқайсының лақап аттары да болған. Ағынан жарылып «Онда нағып?» деп әңгіме бастайтын бір ағамыз сол күйі «Онда нағып» атанып кетті. Ылғи ойдағысын ашық айтып отыратын, ешкімнен ықпайтын  бір ағайымызға «Черный смерть» деген лақап ат таңылды. Тойдан той қоймайтын, тойда сұранып жүріп қызмет ететін бір жеңгеміз «Тойбастар», мінезі жеңілтектеу болғанымен, өзі ақкөңіл, әңгімешіл бір апамыз «Патефон»,  осылай кете береді. Бұл кісілердің бәрі менің ішкі әлемімде өмір сүретін әдеби кейіпкерлерім сияқты. Мұндай адамдарды қаладан таппайсың. Бар шығар. Бірақ өзіме кездеспеді. Тіпті мұндай адамдардың қалаға көшіп кетуі де өздері үшін трагедия. Бірде жақын туысым әйелімен дауласып отыр: «Әй, қалаға, балаларымның жанына кетем. Өлсем сонда өлермін. Сен жүресің бе, жоқ па?» дейді. Жеңгеміз: «Өле кетсең, ауылдан ешкім жаназаңа бармайды. Барса да балалардың сол жақтағы араласып жүрген қызметтестері мен достары ғана барар». «Қой әрі, – дейді туысым. – Алжыған шығарсың! Ауылдағы бауырларым, туыстарым, құда-жегжаттарым түгел барады». «Жоға. Қалай барады?  Мәрзия құдағиың ауырып жүр... Нағашыбай құдаңмен онша жақсы емессің. Құдағи да сазарған біреу. Астанаға сенің жаназаңа бармайтынына сөз берем. Туыстарың да бара қоймас. Не, ешкім бармайды деген соң өлгің келмей қалды ма?»-дейді жеңгеміз. «Шынында да Астанаға барғым келмей қалды ғой. Өлсем ешкім артымнан бармайтыны не деген қорлық? Ауылда отырып өлейін. Құрығанда 200 адам жиналар» дейді туысым. «Е, Алла, ақ өлім бере гөр, абыройлы өлім бере гөр» дейтін қазақ қана түсінеді ғой бұл диалогтың сырын. Туған жерге кіндігі байланған, рух мәңгіліктігіне, Жаратушыға сенетін қайран да менің қазағым-ай.. Бүгінде әжемді сағынсам, ауылды аңсасам жатын бөлмеде тұрған, жасауыммен ілесе келген қызыл сандықты ақтарамын. Өзім үшін бағалы бұл сандық жәй ғана заттарды салып қоятын мүлік емес, құпия сыры бар, мені ауылмен байланыстырып тұрған әжемнің көзіндей дүние. Бірақ менің де жүрегім сырға толы емес пе? Ауылымды бүкіл болмыс-бітімімен, адамдарымен қоса жүрегіме көшіріп алғам мен... Айгүл Сейілова, «Егемен Қазақстан»