Теріс оқу (эссе)

Орыс деген атыңнан,
Теріс жазған хатыңнан
Дулат ақын
Кемеңгер Мұхтар Әуезов «Абай жолы» романының 2-кітабының 410-бетінде, мынадай аса мағыналы сөзді келтірген:
− Бұл теріс оқуды неге сонша қада­лып оқиды екен ә!
Романда заман ыңғайына қарай жазушы мұны айтушылар «ел жуандары» деген, анығында, олар арабша, парсыша хат танитын елдің зиялы адамдары. Олай десе кемеңгер Мұхтарға қырағы коммунист-сыншылар қадала түспек. Бірақ, ретін тауып, орыс оқуының теріс екенін айтып қалған.
«Теріс оқу» бұл жәйдан жәй айтылған пікір емес. Ата-бабамыздан оқып келе жатқан кітаптар оң жақтан басталатын. Араб жазуын білетін қазақ кітап оқуды оңнан бастайды. Оңнан жазу, оқу қазақ дүниетанымына әбден сіңген. Тілек тілегенде – Жолың оң болсын – дейміз. Әлде неге көңіл жұбатып «ісіміз оңынан болғалы тұр» – деп сабырға түсеміз. Әлпештеп өсірген қыз баланы «қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай», ел көркі етіп тәрбиеленудегі орны – «оң жақ». Батамыз да «Ісіміз оңынан болсын» деген ізгі ниеттен беріліп жатады. Қазақтар үшін оң деген сакралды дүниеден озған адамды оң жаққа салу рәсімі бар. Ал, Абай болса, теріс оқуға ынтық болған, бұл несі? Заңды сұрақ.
Бұл мәселенің басын ашып айтсам, рас, оңынан оқу – бір дүниетаным болса, теріс оқу − екінші дүниетаным. 
Екі оқудың идеологиясы екі басқа. Діни ұстанымдары өзгеше. Араб жазуы оң жақтан басталып жазылады. Ол − Құран тілі. Мұхаммед пайғамбарға Құранның аяттары араб тілінде түскен. Бұл жөнінде Құран  Кәрімнің бірнеше сүрелерінде айтылған. «(Мекке тұрғындарын), оның төңірегіндегіні ескертуің үшін, қиямет күніндегі (қиындықтан) сақтандыруың үшін Біз араб тілінде осы Құранды түсірдік. (Шура сүресі, 7 аят) Құран пайғамбар тілінде түскен. Осы мәселе талқыға түскені үшін Фуссейлат сүресінің 44 аятында былай делінген: «Құранды Біз ғажам тілінде» (бөтен бір тілде) түсірсек, онда олар, дау жоқ, «Құран аяттары неге (бізге түсінетін тілде) ашық баяндалмайды? Пайғамбар – араб, ал  Құранның бөтен тілде болғаны қалай?» – дер еді». 
Өзімізді исламдық дәуірмен анықта­сақ, біздің мәдениетіміз оң өрістегі мәде­ниет. Дүниетаным осы мәдениетке негіз­делген. 
Абай замандастарының, оның «теріс оқуға» ынта қойғанына таңданыс біл­дір­ген­дерінде мағына бар. Теріс оқу халық­ты теріс жолға салмай ма? Ресей әкім­шілігі жергілікті халық өкілдерінен өздеріне қызмет етулері үшін балаларды оқуға жинағанда, байлар, молдалар бұл ұсыныстан бас тартты. Уәж − балаларымыз «шоқынды» болып, бұзылып кетеді деген қауіп. Бұл шындық еді. Ресей әкімшілігіне, шынында да «бұзылғандар»,  яғни халыққа емес, орыс әкімшілігінің ісін атқарушылар қажет болған. Олардың бұл ниетін Абай «Интернатта оқып жүр, талай қазақ баласы» деген өлеңде ашып берген. 
Интернатта оқып жүр
Талай қазақ баласы –
Жаңа өспірім, көкөрім,
Бейне қолдың саласы.
Балам закон білді деп,
Қуанар ата-анасы
Ойында жоқ олардың
Шариғатқа шаласы.
Әңгіме неде болып отыр? Қазақ дала­сына Абай заманында Ресейдің отар­шылдық жүйесі әбден орнықты. Ендігі жерде қазақ тағдыры тек патшалы Ресей қолында. Хандық билік, Билер кеңесі келмеске кеткен. Сонымен бірге, Ислам діні мен қазақ тілі де әлсіреген. Орыс шенеуніктерінің еркіне салсаң бір-ақ күнде дінді де, тілді де жойып жібермек ниеттері анық. Бірақ, дүйім жұрт бұған көне қояр түрі жоқ. Сол себепті уақытша айла-шарғылар керек. Халықты бір жағынан алдаусыратып, екінші жағынан қорқытып-үркітіп, жаңа тәртіпке иілдіру − Ресей идеологиясының түпкілікті мақсаты. Интернат ашып, оған қазақ балаларын «теріс оқуға» оқытуда мақсат – орысша білгізу, мүмкін болса халық мүддесіне қарсы жалдамалы «ұлт шенеуніктерін» қалыптастыру. Абай бұл ниетті анық сезген, сондықтан да бұл «теріс оқудағы» балалар шариғатқа шала дейді. Шариғат – ислам жолы, ол ізгілік жолы. Ол орыс идеологиясына қажеті жоқ, залалды іс. «Теріс оқу» мейлінше шариғатқа қарсы. Абайдың айтпақ болған трагедиясы осы. Ол «оң оқуды» да, «теріс оқуды» да білген. Заман теріске кетіп барады. «Теріс оқудың» мәнісі:
Орыс тілі, жазуы – 
Білсем деген таласы.
Прошение жазуға 
Тырысар келсе шамасы.
Ынсапсызға не керек,
Істің ақ пен қарасы.
Міне, бар шындық. Мәселе, орыс тілінде өті­ніш, арыз жазуды үйреніп алып, орыс шенеу­ніктерімен бірлесіп халықты сору, сауу. «Теріс оқу» ынсапсыздарды даярлауда. Заты қазақ болғанымен Ресей әкімшілігінің нағыз жалдамалары. Осы үрдісті көп кейін коммунист-қазақтар жалғастырды, олар «шаш ал десе, бас алатындар» болып тәрбиеленіп, өсіп-өніп қазақтың дініне де, тіліне де қырғидай тиіп, халықты бүгінгі халге жеткізді. Ондай коммунистерді жұрт кезінде «шолақ белсенділер» деп атаған.  Сірә, оларды бүгінгі заман лексикасына орай «ұлттық нигилистер» деп атаған жөн. Сондайлардың қалыптасуын хакім Абай тамаша бейнелеп берген. 
Ойында жоқ бірінің
Салтыков пен Толстой,
Я тілмаш, я адвокат
Болсам деген бәрінде ой
Көңілінде жоқ санасы.
Ақылы кімнің бар болса, 
Демес, мұны тілі ащы.
Айтыңызшы болсаңыз
Здравомыслящий
Ақыл айтпай ма ағасы.
Абайдың «я тілмаш, я адвокат болсам деген бәрінде ой» дегені, қазақтардан сот, прокурор дегендерді даярлауға тыйым салынған. 
Абай «теріс оқуға» кіріскенде іздегені, Толстой сияқты ойшылдар еді. Ақылды адам­ның тілі ащы, ол бисымақтарға (болыс­тар­ға) ұнамайды. Сонда не істеу керек? Абай ақыл айтатын «Здравомыслящий» ағаларға дәмелі. Ондайлар аз, мәселе азшылықта емес, олардың сөзін тыңдаушы жоқ па деген қай­ғылы шешімге келесің. Мұндай жағдайда «Здравомыслящий» Абайдың өзі ғана болып тұр. Оның ақылы – алтын.
Пайда ойлама, ар ойла, 
Талап қыл артық білуге.
Артық ғылым кітапта
Ерінбей оқып көруге.
Военный қызмет іздеме, 
Оқалы киім киюге.
Бос мақтанға салынып, 
Бекер көкірек керуге.
Қызмет қылма оязға,
Жанбай жатып сөнуге.
Тым биік талап. Оң ойлаудың үлгісі. Ар ойламай, пайда ойлау – теріс сана. Ар туралы ойландыратын қазақ қауы­мында институттар қалмаған. Бәрі өзгер­ген, қиратылған. Абай секілді ғұламаны дүниеге әкелген қазақтың алтын ғасыры, XVIII ғасыр келмес­ке кетті. XVIII ғасыр қазақтың гүлденген, көркейген, өзімен-өзі бола бастаған ғасыры еді (Егер заман сапасын ғасырмен, яғни жүзжыл­дықпен өлшесек. – Ғ.Е.).
***
XVIII ғасырда қазақ жерінде қандай инсти­туттар болып еді? 
Бірінші. Бас­қару­дың хандық институты. Елді хандар басқарды. Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы. Әз-Тәукенің Жеті Жарғысы. Сонау Шыңғыс хан, Жошы ханнан келе жатқан ел басқару жүйесі бар. Ел аузында «Ханда қырық кісінің ақылы» бар деген түсінік. Хандық билік негізінен Отан қорғау ісімен айналысып, қазақ мемлекетінің сыртқы саясатын жүргізіп отырған. Осы аталған жайлар − хандық институтының жүйелері. 
Екінші. Ел басқарудың Билер инс­титуты. Осы ғасырда қазақтың үш биі­нің атақ-даңқтары қатар шықты, олар Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би. Хандық билікке Билер таласқан жоқ, олар Хан сайлау құқына иелі болды. Бұл ертеден бар дәстүр, бірақ XVIII ғасырда, ол дәстүр жаңа сапаға көтерілді. Аталған үш бидің сол заманда қазақ қауымына ықпалдары зор еді. Билер қазіргі Парламенттің және Сот жүйесіне тиесілі қызметтерді атқара бастады. Осы кезде «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» – деген Төле би сөзі императивке айналды. Сол кезде қазақ елінің ішкі шаруа­сын, тұрмысын негізінен үш би жүр­гізіп отырды. Оңтүстік жақты Төле би, Орталық және Солтүстік аймақты Қазы­бек би, Батыс өңіріне Әйтеке би билік жүргізді.  
XVIII ғасырда қазақ қауымы азамат­тық қоғамның тамаша үлгісін көрсетті. 
Мемлекетті қорғау және сыртқы сая­сатпен айналысатын Хандық институт бар. Елдің ішкі шаруасымен айналысып, әділеттілікті қорғайтын Билер институты бар. Биліктің тармақтары қалыптасты.
Үшінші. Батырлық институты. Ер баланы ес білгеннен бастап жауынгерлік рухта тәрбиелеу – қазақ қоғамының басты мәселесі. Отан қорғау, атамекен, туған жер туралы тәрбие жүйесі әбден сұрыпталып өнегелік мазмұнға ие болған. Ақын Махамбет айтқандай: «Ат – жігіттің майданы, қылыш – жанның дәр­мені», деген қағида әрбір ер азаматтың құла­ғына құя беретін тәрбие-сана. Батырлар жырларын жатқа айту дәстүрі – ерлікке, мәртікке тәрбиелеу ар­на­сы. Әр – ер баланың арманы – батыр атану. Бұл отбасындағы ең өзекті әңгіме болатын. 
Төртінші. Жыраулар институты. Жыраулық, шешендік әрі кетсек Сақ дәуірі Анахарсистен, одан бергіде Түрік қағанатындағы Тоныкөк, Иоллытегіндер, қазақ атанғалы Доспамбет, Қазтуған, Асан қайғы, бертіңгі Бұқар жыраулар ХVIII ғасырда ерекше аңғарылды. Шындығы сол, жыраулар хан мен халықтың арасындағы көпір бол­ған. Жырау, шешендерді бүгінгі сая­си лек­си­­каға салсақ, парламент, мәс­лихат депу­таттары деуге болады. Дарынды жастар­дан жырау, шешендер даярлау қазақ қауы­мында жүйелі түрде жүргізіліп отырған. Әрбір жырау, шешеннің  ұстаздары болған және өзінен кейінгілерге ұстаздық еткен.
Бесінші. Діни институт. Ислам діні XVIII ғасырда қазақ елінде нық күші­не енген. Бірақ, қазақ жұрты ислам дінін Қожа Ахмет Ясауи негізінде қабыл­дады. Түркіленген ислам, сопылық хал­қы­мыздың мәдениетіне игі әсер етті. Орта ғасыр­ларда қалыптасқан исламдық мәдени кеңістік XVIII ғасырда сапалық көрі­нісін тапты. Қожа Ахмет Ясауи, Махмұт Қашқари, Жүсіп Баласағұн т.б. теолог ойшылдардың еңбектері қазақ даласына таралып, өз оқырмандарын тапқаны белгілі. Осы дәуірде зиялы қауым үш тілді еркін меңгерген, поэ­зияда – парсы тілі, дін мен фило­софияда – араб тілі, билікте – түрік тілі. Осы үрдіс XVIII ғасыр­да да айқын аңғарылды. Діни-ғұ­рып­тарды моллалар, имамдар, хазіреттер ат­қарды. Діни медреселер қызмет ат­қа­рып, елдің діни сауатын көтерді. Батыс өңіріндегі (қазіргі Қызылорда) ахун­дар мектебі қалыптасқанын айту да қажет. Діни мәдениетті көтеруде Қожалар сословиесінің орны ерекше еді.  
Алтыншы. Ақындар институты. Ақындық өнер XVIII ғасырда сапалы дең­гейге көтерілді. Ақындық жы­рау­лық­тан бөлініп, жеке салаға ай­нал­ды. Жы­рау, шешендер оқиғаға орай сөз қайталап, тұрақты тіркестерді кеңі­нен қолданса, ақындар тың теңеулер, айшық­ты дүниетанымдық метафораларға қарай ауысты. Махамбет, Абай осы XVIII ғасыр ақын­дық өнердің жалғастырушы әрі жетіл­діру­шілері. Қазақта суырыпсалма ақындар көп болған. Сөз қадірін түсінген қазақ ақындарға да биік талап қоя білген. Батырлар жырлары, лиро-эпос жырларын дүниеге әкелген қазақ ақындары. XVIII ғасыр ақындары бұрынғы аталған жырларды «редакциялап» бізге жеткізген, соның бір озық үлгісі – «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жыры.
Жетінші. Сал-серілер және бақсы­лық, балгерлік институты. Сал бір басқа, сері бір басқа. Салдар бүгінгі заманның әртістері. Серілік – жігіттік өнер, ол әскери өнерге де жақын­­дау. Серілер аңшы, мерген, жүйрік ат бап­­таушы, әрі ақын, әрі композитор, әрі әнді орын­даушылар. Салдар да осындай үш өнерге ие жандар. Бізге белгілері Біржан сал, Ақан серілер, бұлар кең байтақ қазақ дала­сының бар жерлерінде болған. Оларсыз руха­ни мәдениет жоқ. Халықтың көңіл-күйі үшін осын­дай талант, дарын иелері қызмет көрсететін. 
Бақсы тумысынан өзге табиғат, бітім-болмысы бар жан. Оған гипноз да, өзге де сапранды қасиеттер біткен жоқ. Балгерлік – емші. Балгер де ерекше қасиетке ие жан. Халықтың денсаулығы осы балгерлерге тікелей қатысты болған. Бақсы да адамға, әсіресе, психологиялық ауытқығандарға жәрдем беретін адам.
Сегізінші. Кәсіби институттар. Қол өнері, оның толып жатқан түрлері – темірмен (ұсталық), ағашпен, сүйекпен, терімен т.б. жасалатын шеберлер қауым­дастығы. Мал шаруашылығы, егін шаруа­шылығы, жеміс-жидек шаруа­шылығы т.б. шаруашылық түрлері болған. 
Тоғызыншы. Тәрбие институты. Ұл бала тәрбиесі. Қыз бала тәрбиесі. Қыз өссе елдің көркі. Қызға қырық үйден тыю. Қыз баланың жолы жіңішке т.б. түсініктер тәрбие қағидалары. Ер баланы азаматтыққа, ерлікке тәрбиелеген. Әжелер тәрбиесі, жеңгелер тәрбиесі т.б. тәрбие жүйелері болған.
Оныншы. Байлар институты. Қазақ бай болуды арман еткен. Балаларына (ұлдарға) ат қойғанда бай деген сөзді жалғап отырған, мысалы Құнанбай, Назар­бай т.б. бай болу – мақсат. Бай адам елге ие. Ол жұртқа жұмыс беруші. Шаруа­шылықты ұйымдастырушы. Жоғарыда аталған тоғыз институттың жұмыс істеп тұруына мүмкіндік беруші байлар.
XVIII ғасырда қазақ халқында байлар көп болды, соның арқасында ғана ел кемелдену жолына түсті. Байлық деген – барлық деген сөз. Бар болса, іс түгел. Кедейлік − ел еңсесін басатын  мұң.
***
Осы қоғамдық институттар XIX ғасырда күйрей бастады, Хакім Абай ес жинаған аза­мат болғанда, аталған институттардың көбі­нің жұрнағы ғана қалған. Хандық билік, Би­лер билігі мүлдем жойылды. Абай заманында билерге қалғаны – бос мақалдап, сөз сөйлеу.
***
Теріс оқу теріс сана, түсінік, дүние­таным әкелді. Жұрт теріс оқуды қабылдағысы жоқ. Бірақ «теріс оқу» заман оқуы. Заман билігі терісшілер қолына өтті. Араб тілін, парсы тілін және араб жазуын білу – «терісшілер» үшін білім­сіздік. Кеңес заманында араб жазуын біліп, араб тілінде оқу зиянды құбылыс деп саналып, ескіше (оң сауаттылық) білі­мі барлар қудалауға түсті. Араб тілінде жазылған еңбектер өртелді, жойылды, жұрт оларды жер-жерге тығып әуреге түсті. 
***
Неге Абай «теріс оқуға» ден қойды? Бір сөзбен айтқанда, заманға бейімделу. Ол «жаңа тәртіпке» бейімделе бастады, басқа шара жоқ. Әкесі Құнанбаймен келіспеушілік те осы мәселеде. Құнанбай «оң оқу» бағытындағы дүниетаным адамы. Абай заманға жұртты ыңғайлай бастады. Басқа амал бар ма еді?!
Абай «Жиырма бесінші» қара сөзінде: «орыстың ғылымы, өнері – дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі», деген. Тек орыс тілі арқылы әлемге «шығуға» бол­мақ. «Орыс ғылымы дүниенің кілті» дегені сондықтан. Еуропа елдерімен бай­ланысқа, қарым-қатынасқа түскен орыстарға еуро­палық білім, ғылым әсерлері келіп жеткен. Ресей империясына қызметке көптеген шетелдік ғалымдар келген. Оларды білу үшін орыс ғылымы, өнері қажет. Бұл бір десек, екіншіден, Абай орыс ғылымын, өнерін білсек дүние арзанырақ түседі дейді. Бұл прагматизм. Орыста барды даяр алсақ, әрине, дүние арзан болмақ. Ол үшін бұл халықтың тілін біліп алу жөн.  
Осы орайда Абай орыс біліміне балаларын оқытқан қазақтарды, олар адал болсын деп емес, өзге қазақтарды аңдысын, соларға күш көрсетсін деген мәністе болғандары үшін сынайды. «Қазаққа күзетші болайын деп біз де ел болып, жұрт білгенді біліп, жұрт қатарына қосылудың қамын жейік деп ниеттеніп үйрену керек» – дейді Абай. 
Жұрт қатарына қосылуды, жетуді мақсат тұту кісілікті, азаматтық сананы қажет етеді. Ауыл-аймаққа айналсоқтай бермей, жұрт қамын жеу – заманынан озық адамның арман-тілегі. Мұхтар Әуезовтің бар ғұмырын Абайға арнауы – кемеңгерлік, яғни өзінің де өз заманынан озық болғандығының дәлелі.
***
Абайдың қара сөзіне қайта оралсақ, ол одан әрі былай деген: «Қазірде орыстан оқыған балалардан артық жақсы кісі шыға алмай да тұр». Абай оның себебі «ата-анасы, ағайын-туғаны, бір жағынан, бұзып жатыр» дейді. Солайы солай, бірақ, бұл түпкі себеп емес, түпкі себеп, ол «теріс оқуда», оларды арнайы жүйемен «теріс оқытуда». Сондықтан да орыстан оқығандардан артық жақсы кісі, яғни кісілікті адам шыға алмауда. Абай заманында солай болған, кейінгі біздің заманымызда «теріс оқудың» залалы тым ауыр еді. Теріс жазуды былай қойғанда теріске тәрбиелеп, теріс оқуды оқытты емес пе?
Абай заманының талабы, қазақ баласы орысша оқығанда «теріс білім» алып, теріс тәрбиеленіп шығу ісін орыс әкімшілігі жіті қадағалап отырды. Мұның бір-ақ амалы, емі бар, ол − орыс оқумен бірге «оң оқуды» қатар оқытып, «оң тәрбие» беру үрдісін жүйелі түрде жүргізу. Еврей халқы балаларын қай елде болсын, сол елдің білімін алуымен қатар, отбасында өз халқының жазуын, білімін, тәрбиесін жүйелі түрде алып отырады. Сөйтіп, еврейлік дәстүр ғасырдан ғасырға сақталып келуде.  
Бірақ, Абай прагматист. Ол заман жағдайын ескеріп отыр. Бүгінгі күнгі, қалай болса да «теріс оқу» қажет. Абай айтады: «Сөйтсе де оқыған балалар – ана оқымаған қазақ балаларынан үздік, озық». Бар жағдайды қабылдамай, ауылда өмір сүре берем деген, әрине, надандық. Шәкәрім айтқандай «құбылған әлем жарысы – ақылды жанның табысы». Заман ақылы, әзірше орыс ғылымы мен өнерінде. Соларды меңгер де, әрі қарай биіктей бер, жол аша бер.  
Абай «теріс оқуға» ден қойып, ынталы болғанымен, ол барлық шығармаларын оң жазумен арабша жазды. Ол «Алланың өзі де рас, сөзі де рас, рас сөз ешқашан жалған болмас» деген қағидадан ажыраған жоқ.
***
Қазақ жұрты «оң жазу» және «теріс жазу» ортасында көп талқыға түсті, әлі де өз бағытын, яғни дүниетанымын анық анықтай алмай келе жатқан халық. Сол жазу (теріс жазу) – христиандық дүниетанымға негізделген. Оң жазу – мұсылмандық дүниетанымға негізделген. Қазіргі қазақ осы екеуінің қайсысын таңдауы керек. Меніңше заман жазуы – латынға көшу, ол прагматистік тұрғыда ғана, құбылған әлем жарысынан өз үлесімізді алып, пайда табу үшін. Бірақ ол дүниетанымға айналмауы керек. 
Дүниетаным үшін, оң жазу араб жазуына өту қажет. Ол − Құран тілі. Ғұмыр мәні, мағынасы, адамның бүгіні мен ертеңі – Құран Кәрімде баяндалған.
Қазақтың Құран Кәрімнен, мұсыл­мандықтан мүлдем алыстап кетуі қауіпті. Бұл арнайы тақырып етіп, ойланып, толғанып санаға сабыр сала, ақылмен тарихи шешімдерге келуді қажет ететін келелі мәселе!

Ғарифолла ЕСІМ, 
академик, жазушы