Қытай-Қазақстан қарым-қатынасы: Жаңа тарихи кезеңде

Чжоу ЛИ, Қытай Халық Республикасының Қазақстан Республикасындағы  Төтенше және өкілетті елшісі. 1 қазан – Қытай Халық Республикасының құрыл­ған күні.  Ғасырлар бойы үлкен қасіретті басынан өткерген осы ежелгі ел 62 жыл бұрын өзінің тәуел­сіздігін жариялап, әлемдік сахнаға қайтадан көтерілді. Өткен 62 жыл ішінде қайта туған республика ғаламат табыстарға қол жеткізіп, даму­дың теңдессіз жолынан өтті және ол жаңғыру бағытымен сенімді түрде әрі мақсат­керлікпен алға басып келеді. ҚЫТАЙДЫҢ ТАРИХИ ТҰРҒЫДАН АЛҒАНДАҒЫ ДАМУЫ Бүгінгі таңда Қытайдың дамуы әлем назарын барған сайын көбірек аудара түсуде және оны бағалау да әрқилы. Біреулер Қытайдың экономи­калық ға­жайыбына, Қытай моделіне таңданыс білдіріп жатса, екіншілері Қытай қатері мен Қытай экспансиясы дегеннен қауіп­тенетін сыңайлы. Ал үшін­шілері Қытай күш ала түскен­нен кейін бейбіт даму бағытын ұстануды жалғастыра ма, әлде гегемония жолына түсе ме деп күмән­дануын қояр емес. Бір сөзбен айтқанда, қазіргі кезде Қытай қандай жолды таңдайды және Қытай­дың дамуы әлем үшін нені білдіреді деген мәсе­лелер назарда тұр. Көнеден жеткен дана сөз былай дейді: өткенге көз жіберіп, өрлеу мен құлдырудың себебін білуге болады, демек қазіргі Қытай мен оның да­муын дұрыс және оң қыры­нан түсіну үшін тари­хын көбірек білу қажет. Қытай – көне өркениетті ғажайып ел. Қытай өркениеті – ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін жеткен ертедегі төрт әлемдік өркениеттің ішіндегі бірден-бірі. Оған Қытай мәде­ние­тіне тән толерантты­лық­тың жоғары дең­гейі, ашықтық және көпқыр­лылық себеп. Үйлесім­ділік – Қытай мәде­ниеті құнды­лығы­ның мәні. Қытай мәдение­тінде ерте заманнан әлем тұтас және үйле­сімді болуы тиіс деген ұст­а­ным қалыптасқан. Бұл тұжы­рым қытай ұлтының ой-сана­сы мен тәртібіне терең ықпал етсе, қытайлықтардың адамдар ара­сын­дағы, адам мен табиғат және елдер арасын­дағы қарым-қаты­насын реттеуде құн­ды қадамға айналды. Қытай ұлты қашанда түрлі мәдениет­тердің өзара кірігіп, бір-бірін байы­туына ұмтыл­ған және шетел мәдениеттерін үлкен жүрек­пен қабылдаған. Әлемге әйгілі Жібек жолында Қытайдың бас­қа елдермен сауда және мәдени байланы­сы­ның ізі қалған. Мин әулетінен шыққан Қытайдың ұлы сая­хатшысы Чжен Хэ Азия мен Африка өңірлерінің 30-дан астам елінде болып қана қоймай, соларға Қытайдың жетекші мәдениеті мен ғылым және техника жетістіктерін алып бара отырып, жеті мәрте шетелдік теңіз экспедиция­ларын жүзеге асырған. Оның бұл сапарлары барған елдерінде үлкен қолдау мен құрмет ту­дырған. Қытай халқы өзінің еркін басқаларға ешқашан таңған емес және қашанда түрлі мәдениеттер мен түрлі идео­логия­ларға өзара құрмет­пен қа­рауға шақырады. 5000 жылдық өркениет қытай хал­қы­ның бо­йында күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан және жаңа мағынамен тұрақты толы­ғып отыратын даңқты бейбіт­сүйгіш дәстүр қалып­тас­тырған. Жаңа Қытай жүріп өткен соңғы 62 жыл, оның ішінде, әсіресе, реформалар мен ашық­тық саясаты жүргізілген соңғы 30 жылдан астам уақыт Қытайдың зор өзгерістер мен тамаша табыстар жылдары болды. Ел жоғары орталық­тандырылған жоспарлы эконо­микадан өмір сүруге қабілетті нарықтық экономи­каға табыс­ты өтті. Сөйтіп, тарихи бет­бұрыс жасап, сыртқы дүниеге жабық мемлекеттен жан-жақ­ты ашық экономикалы мемлекетке айналды. Қытай эконо­ми­касы жылдық 10 пайыздық өсімін сақтап отыр. ІЖӨ 2010 жылы 6 триллион долларға жетсе, 1978 жылмен салыстырғанда 16 есеге көп және бұл көрсеткіш бойынша Қытай әлемде екінші орынға шықты. Сонымен бір мезгілде, халықтың әл-ауқаты айтарлықтай жақсарып, олар­дың өмірі жаппай кедейліктен орташа деңгейдің бастапқы кезеңіне аяқ басты. Осылайша Қытай орта деңгейдегі үйле­сімді қоғам құру мақсатына сенімді түрде нық қадаммен келе жатыр. Қытай табысының тәжірибесі мынада: ол өз елі шындығына сәйкес, яғни қы­тайлық спецификасы бар социалистік жол арқылы дамудың оң арнасын тапқан. Қытайдың даму тәжірибесі батыс елдері жүріп өткен гегемония мен сыртқы экспансияға ұмтылатын жолды қайталамай, бір елдің өзінің әлеуметтік-экономикалық дамуы және өзара пайдалы негіздегі халықаралық ынтымақтастығы есебінен көте­ріле алатынының жарқын айғағы болды. Қытай әлемдік экономи­каның тұрақты дамуын қамтама­сыз етуге маңызды үлес қосып отыр. Соңғы жылдары Қытай­дың әлемдік экономика өсіміне қосқан үлес коэффициенті 10 пайыздан астамды құрады. Қытай БСҰ-ға өткен 2001 жылғы кезеңнен бері елдің орташа жылдық импорты шамамен 750 млрд. АҚШ доллары болса, тиісті елдер мен өңірлерде 14 млн.-нан астам жұмыс орнын құруға мүмкіндік берді. Өткен 10 жыл бедерінде ҚХР аумағында шетел инвестицияларының қатысуымен жұмыс істейтін кәсіпорындар Қытайдан 261,7 млрд. доллар табыс әкетті, аталған көрсеткіш­тің орташа жылдық өсімі 30 пайызды құрады. 2000-2010 жылдары Қытайдың шетелдердегі тікелей қаржылай емес жылдық инвестициялары шамамен 1 млрд.-тан 59 млрд. дол­ларға өсті. Сөйтіп, тиісті елдердегі экономиканың дамуына үлкен серпін қосты. 2009 жылы шетелдерде жұмыс істейтін Қытай кәсіпорындары төлеген салық көлемі 10,6 млрд. АҚШ доллары болды. Сол Қытай кәсіпорындарында жұмыс істейтін жергілікті тұрғындар саны 439 мың адамға жетті. 1997 жылы Азиядағы қаржы дағда­рысы туындатқан Қытаймен жапсарлас елдердегі валютаның айтарлықтай девальвациясы жағ­дайында ҚХР негізінен ұлт­тық валютасының тұрақтылығын сақ­тап қала алса, ол өз кезегінде өңірлік экономикалардың тұрақ­ты­лығы мен дамуын қамтамасыз етті. 2008 жылы, халықаралық қаржы дағдарысы бұрқ ете түскеннен кейін, Қытай экономи­калық ортаны сауықтырудың «20 тобы» және басқа да тетіктері шеңберіндегі шараларға белсенді қатысып,   халықаралық деңгей­де қаржы жүйесін реформалауға атсалысты, яғни тауарлар сатып алу үшін шетелдерге үлкен делегациялар жіберіп, күрделі жағ­дайда қалған мемлекеттерге кө­мек қолын созды. Қытайдың бейбіт даму жолы, әлемдік тарихқа кең тұрғыдан қарағанда, елді бүкіл әлемде бейбітшілікті қорғау есебінен дамы­туда және өзінің дамуы арқылы планетадағы бейбітшілікті қам­та­масыз етуде жатыр. Осындай зор табыстарына қарамастан, Қытай әлі де болса дамушы елдер қатарында қалып келеді. Елде тұрғындар саны көп және экономикалық негіз әлсіз. ҚХР бүкіл әлем тұрғындарының шамамен 20 пайызын планета­мыздағы жыртылатын жерлердің тек 7,9 пайызын, тұщы судың 6,5 пайызын ғана пайдаланып асы­рап отыр. Әлеуметтік-эконо­микалық даму табыстары 1,3 млрд. адамға бөлінуі тиіс. Сон­дықтан халықтың сұранысын үздіксіз қанағаттандыру мен дамыту үлкен проблема болып қалуда. 2010 жылы жан басына шаққандағы ІЖӨ 4400 АҚШ долларын құрады. Бұл көрсеткіш бойынша Қытай әлемде шамамен 100-ші орынға орналасқан. Біздің алдымызда сондай-ақ өңірлер дамуының ала-құла­лығы, ресурстардың жетіспеушілігі, экологиялық ахуалдың на­шар­лауы, тағы басқа осы сияқты проблемалар тұр. Осының бар­лығы Қытай шындығы. Қы­тай басқа дамыған елдер бірнеше жүздеген жылдар бойы жүрген жолды қысқа ондаған жылдар ішінде жүріп өтті. Елді индус­трияландыру мен урбанизация үдерістерінде дамыған елдер тап болған барлық проблемалармен біз де бетпе-бет келіп отырмыз және бұл проблемалар мейлінше өткірлігімен және күрделілігімен ерекшеленбек. Қытайды нағыз қазіргі заманғы елге айналдыру үшін бірнеше ұрпақтың күш-жігері қажет болады. Тек осыларды қаперге ала отырып қана біз Қытайдың дамуы мен оның халықаралық қоғам­дас­тықтағы ұстанымдарына барын­ша объективті және әділ көз­қарас таныта аламыз. Болашақта Қытай бейбіт даму жолымен шешімді және нық жүретін болады. Қытайлықтар – көптеген қиындықтарды баста­рынан өткерген және солардан айтарлықтай зардап шеккен, жаңа тарихи кезеңде де кедей­шіліктің дәмін татқан  халық. Осы себепті қытайлықтар бейбіт өмірді қастер тұтады және де әл-ауқатқа бейбітшілік арқылы ғана қол жеткізуге болады деп біледі. Бейбіт даму – бұл Қытайдың стратегиялық таңдауы. Қытай ешқандай жағдайда агрессиялық және экспансионистік саясат жүргізуге ұмтылмайды, ешқашан гегемон болмайды және әлемде үстемдік құру үшін күреспейді. Өзінің бейбіт даму қағидатын қорғаумен қатар, планетада бейбітшілікті қамтамасыз етуге ұмтылады және ортақ даму жолында күш-жігер жұмсайтын болады. ҚЫТАЙ-ҚАЗАҚСТАН: ӨТКЕНІ, БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ Қытай мен Қазақстан жақын көршілікте өмір сүруде және ортақ таулармен және өзендер­мен байланысқан. Екі елдің достығы мен тату көршілігінің тамыры тереңде жатыр. Бүкіл әлемге әйгілі Ұлы Жібек жолы екі ел арасындағы ғасырларға жалғасқан достықтың нақты айғағындай. Біздің еліміз Қазақ­станның тәуелсіздігін алғашқы­лардың бірі болып таныды және онымен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. Сол сәттен бері Қытай-Қазақстан қарым-қа­тынасы халықаралық конъюнк­ту­раның өзгерістері сынақ­тарына шыдас бере отырып, сенімділік, тең құқылық, өзара тиімділік пен өзара ықпалдастық сипатын айғақтап, саламатты және тұрақты арнада жедел дамуда. Біздің елдеріміздің ара­сындағы байланыс өңірдегі және тұтастай алғанда әлемдегі тату көршілік пен достықтың шын мәніндегі жарқын мысалы болып табылады. Алдағы жылы екі ел ара­сында дипломатиялық қарым-қатынас орнағанына 20 жыл толады. Өткен 20 жыл екі ел үшін әлеуметтік-экономикалық даму мен мемлекеттілік құруда адам айтқысыз табыстарға қол жеткізген,  сонымен қатар, Қы­тай мен Қазақстанның стратегия­лық әріптестік қарым-қатынасын дамытуда тұрақты кезең болды деуге негіз бар. Әлемдегі екі жетекші, өскелең мемлекеттер ретінде біздің елдеріміз арасын­дағы қарым-қатынас қазірдің өзінде екі жақты шеңберден шығып, маңызды стратегиялық мәнге ие болып отыр. Бірінші кезекте, Қытай мен Қазақстан – шынайы және сенімді саяси серіктестер. Саяси өзара сенім – бұл екі жақты қарым-қатынастың басты басымдығы. Тараптар шекара мәселесін то­лықтай шешті. Саяси салада да шешілмеген мәселелер жоқ. Екін­ші жақтың түбегейлі мүд­делеріне қатысты маңызды мәсе­лелерде де бір-бірін нық қол­даудан танған емес.  Біздің елде­ріміздің көшбас­шылары тек тығыз жұмыс байла­ныстарын ғана емес, сондай-ақ терең жеке достық байланыс­тарын да ұста­нып келеді. ҚХР Төрағасы  Ху Цзиньтао Қазақ­станда жеті мәрте болса, Қазақ­стан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев сапармен, сондай-ақ халықаралық конференцияларға қатысу үшін Қытайда 17 рет болған. Бұған қоса, екі мемлекет­тің басшыла­ры екі жақты негізде, сондай-ақ өңірлік және халық­аралық күн тәртібінің көкейкесті мәселелері бойынша тұрақты түрде пікірлер алмасу үшін түрлі халықаралық шараларда да жиі кездесіп тұрады. Тараптар терроризм си­яқ­ты қазіргі заманның қасіре­тімен күш біріктіре күресу мақсатында БҰҰ, ШЫҰ, АӨСШК және басқа көпқырлы пішін­дерде өзара тиімді іс-қимыл танытып келеді. Өткен 2010 жыл екіжақты қарым-қаты­настарды дамытуда үлкен ма­ңызға ие жыл болды. Осы жылдың алғашқы жартысында Президент Назарбаев пен Төраға Ху Цзиньтао бір-бірімен сапарлар алмасып, екі жақты қарым-қатынасты жаңа тарихи кезеңге шығаруға алғышарт жасайтын жан-жақты стратегия­лық әріп­тес­тік құрып, дамытуға уағ­даласты. Осылайша Қытай мен Қазақ­стан өзара пайдалы сауда-эконо­микалық әріптестерге айналды. Соңғы жылдары елдердің ынты­мақтастығы сауда-экономикалық, энергетикалық, шикізаттық емес, инфрақұрылымдық және басқа салаларда жемісті дамып келеді. Елдеріміздің сауда айна­лымы дипломатиялық қатынас орнаған алғашқы жылдардағы 368 млн. доллардан 2010 жылы рекордтық көрсеткішке дейін, яғни  20,31 млрд. долларға дейін өсті. Нақ­тылай түссек, бұл – 60 еседен астамға артқан деген сөз. Бүгінгі күні Қытай Қазақ­станның аса ірі сауда әріптесі болып табылады және Қазақстан ТМД елдері арасында Қытайдың екінші сауда әріптесі болып отыр. Қытай мен Қазақстан арасында тауар айна­лымы ҚХР-дің Орталық Азия­дағы елдермен жалпы тауар көлемінің 70 пайызынан аста­мын құрайды. Екі мемлекет басшысы 2015 жылға қарай тауар айналымын 40 млрд. доллар деңгейіне жеткізу туралы мақсат қойды. Бұл жерде атап көрсе­тетін жәйт – екі елдің эконо­микалық ынтымақ­тас­тығы еш­қан­дай қосымша саяси шартсыз, яғни тең құқылық, сенім және өзара тиімділік негізінде жүр­гізіліп келеді. Міне, сон­дықтан да мұндай ынтымақ­тастық үлкен өмірлік күшке ие және тұрақты түрде кеңейе әрі тереңдей түсе алады. Қытай – Қазақстанның сенімді экономикалық серіктесі. ҚХР бүгінде Қазақстанның аса ірі импортеріне айналған. Қытайдың Қазақстанға инвестиция көле­мі 10 млрд. долларға жетсе, қазіргі кезде Қазақстанда Қытай капи­талының қатысуы­мен 1000 қаралы кәсіпорын жұмыс істейді. Қытайлық кә­сіп­орындар пайда таба оты­рып, өзінің әлеуметтік жауапкершіліктері туралы да ұмыт­қан емес. Олар жергілікті әлеуметтік даму бағдарлама­ларына белсенді қатысып, қазақ­стандық жұ­мыс­шы­ларды дайындаумен қатар, темір жол, жылыжай құрылыстарын салуда. Сөйтіп, еңбекпен қамту, жергілікті салық түсімдерін ұлғайту мәселелерін шешуге өз үлестерін қосуда. Жақын­дағы халықаралық қаржы дағ­да­рысы кезінде Қытай Қазақ­станға 13 млрд. доллар көле­мінде несие ұсынып, өзінің осы іс-әрекеті арқылы Қазақ­стан экономикасына қолдау көрсетті. Алға көз тігетін болсақ, елдеріміздің іскерлік ынтымақтастық әлеуеті әлі де жоғары екенін көреміз және оның болашағы аса зор екенін байқаймыз. Бүгінде Қытайда жүзеге асырылып жатқан 12-ші 5 жылдық жоспар көп ба­сымдықтары бойынша Қазақ­станды дамытудың 2020 жыл­дарға дейінгі кезеңге арналған стратегиясымен сәйкеседі. Елдеріміздің мәдени-гума­нитарлық салада да әріптестер екенін айта кеткен жөн. Қытайдың көне тәмсілі былай дейді: Мемлекетаралық қаты­нас­тардың негізінде өзара ұнамдылық пен халықтарының жақындасуы жатады. Біздің мемлекеттеріміздің мәдени дәс­түрлері, салттары мен саналары әрқилы және бұл екі елдің түрлі салалардағы ынты­мақтастығын одан әрі дамы­тудың іргетасы ретінде өзара түсіністік пен байла­ныстары­мызды нығайту­дың маңызды шарты болып табы­лады. Қытай мен Қазақстан арасын­дағы достық байланыс­тардың тереңдей түсуіне орай жыл өткен сайын екі ел азамат­тарының бір-біріне жұмыс­қа, оқуға немесе саяхатқа келулері жиілей бастады. Бүгінде Қы­тайда бірнеше мың қазақ­стандық студент білім алып жүрсе, Қытай тарапы да Қазақ­станнан оқитын студент-сти­пендиаттардың жыл сайын­ғы квоталарын 200 адам­ға дейін көбейтті. Қазақстанда да мың­нан аса қытайлық студент біліммен сусындауда. Қытай-Қазақстан қарым-қатынасы өміршеңдігінің бас­тауы олардың дамуы екі ел халықтарының мүдделеріне түбегейлі жауап беретіндігінде және екі елдің тұрақтылықты сақтау мен дамыту талапта­рына  толық сәйкес жүргізіле­тіндігінде жатыр деп ой түюге негіз бар. Бұл арада екі мемлекеттің де ынтымақтас­тықтың арқасында нақты тиімділік пен өзара пайда көріп отырғанын, қай тарап артық­шы­лыққа ие немесе бірі екіншісіне қысым көрсетуде деген тұрғыда сөз қозғалуы мүмкін емес екенін атап көрсеткен абзал. Қытай мен Қазақстанның ынтымақтастығы шын мәнінде  өзара пайдалы негізде жүргі­зіліп, қос тарапқа да нақты пайда әкелуде. Қытайдың дамуы Қазақстан үшін қатер емес, үлкен мүмкіндіктер. Осы­­ны жақсы түсінгендіктен де Президент Нұрсұлтан Назарбаев пен Қазақстанның басқа да ресми адамдары Қы­таймен ынтымақтастықты жан-жақты дамыту Қазақстан сыртқы саясатының басым бағыт­тарының бірі екенін әр кез мәлімдеп келеді. Бүгінде Қытай мен Қазақ­станның қарым-қатынасы жаңа тарихи сатыға көтерілді, алды­мыздан жаңа мүмкін­діктер ашылды. Жинақталған бағалы тәжірибе мен өткен 20 жыл ішіндегі ынтымақтастық бай­ла­ныстар біздерге одан әрі де ілгері жылжуға ырғақты серпін береді. Біз Қазақстан  тарапы­мен бірге өзара сенім­нің, өзара тиімділік пен бірлесіп дамудың жоғары рухын басшылыққа ала отырып, ынтымақтастықты барлық дең­гейлерде және барлық бағыт­тарда біздің стра­тегия­лық әріптестігімізді одан әрі дамы­ту тұрғысынан ны­ғайта беруге дайынбыз. Осы­лайша ортақ күш-жігер жұм­саудың нәтиже­сінде ғана біздің халық­тарымыз бейбітшілікпен, тұрақты­лықпен қамта­масыз етілетін болады.