Құрылтайда рухани құндылықтар сөз болады

– Естеріңізде болса, тәуелсіздіктің елең-алаңында, 1992 жылы Алматыда өткен І құрылтайда Тұңғыш Прези­дентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: «Бүгінгі құрылтайдың басты мақ­саты – бүкіл әлемдегі қазақ қауымының бола­шағы жөнінде ойласу, ұлтымыздың тарихындағы осынау ерекше белестің тұсында ендігі тағдырымыздың қалай өрлейтінін талқылау. Қазақ диас­по­расының қалыптасуы – зерделі жанды таң қалдыратын құбылыс. Әрбір үшінші адамның біреуі атамекеннен жырақта жүрген қазақтан басқа халықты атау қиын шығар», – деп тебірене толғаған болатын. 
Бүгін де алдымызға өркениеттіліктің ең өзекті мәселесі – рухани жаңғыру міндеті қойылған шақта, ұлтымыз­дың келешекте қалай өсіп-өркендеуін тұтас ұлт болып талқылау өте маңызды. Сондықтан да Құрылтай «Рухани жаңғыру және шет елдегі қазақтар» деген тақырыпта өтпек.Оған әлемнің 38 елінен қазақ диаспорасының 350 өкілі қатысады. Мұның сыртында оларға елімізден 370 қазақстандық зиялы қауым және Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының өкілдері қосыла­ды. Құрылтай Тәуелсіздік сарайында өтеді және оған қатысатын шетелдік қонақтардың 60 пайызын 35-ке дейінгі жастар құрайтын болады. Сондай-ақ Құрылтайға қатысушылардың 80 пайызы Атажұртқа алғаш қадам басады. Мұның бәрін Құрылтайдың басты ерекшеліктері дер едім. 
Ал қаралатын мәселелерге келсек, жиында шет елдердегі қазақ мәдени орталықтарын қаржыландыру, қазақ жастарын Қазақстанға оқуға шақыру, қандастарға басқа да көмек көрсету сияқты түрлі мәселелер талқыланбақ. Басты мақсат – шетел қазақтарының Қазақстанға деген қызығушылығын арттырып, елге шақыру, көшіп келуге ынталандыру, олардың неге мұқтаж екенін білу. 
– Демек, жастарға басымдық беріліп, сенім артылып отыр дейсіз ғой?
– Қазіргідей бәсекеге қабілеттілік мәселесі басты орынға шыққан жаһан­дану жағдайында өзгелермен білім­сіз тайталасу әсте мүмкін емес!Сон­дықтан да Елбасы биылғы Жолдауын «Қазақстанның Үшінші жаңғыруы: бәсекеге қабілеттілік» деп атап, алдағы міндеттерді айқындап берді. Ал «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында: «Бірақ, ойлағанымыз орындалу үшін мұның өзі жеткіліксіз. Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан бұрын жаңғырып отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыруларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады» деп тұжырымдады. Сондықтан да біз тек ел ішіндегі ғана емес, шетелдегі қазақ жастары да Қазақстанда оқып білім алып, тағылымдамадан өтіп, жұмысқа орналасып, қазаққа қыз­мет етсе, демографиямыздың, эконо­ми­камыздың, әлеуметтік жағдайымыздың жақсаруына үлес қосса дейміз. 
Осыған орай «Нұр Отан» партиясы Төрағасының бірінші орынбасары Мұхтар Құл-Мұхаммед мырзаның қолдауымен, тұңғыш рет шет елдегі қазақ жастарының көшбасшылары мен «Жас Отан», «Жасыл ел» ұйым­дарының, сондай-ақ шет елдерде «Бола­шақ» бағдарламасы бойынша оқып жатқан жастар көшбасшыларының форумын өткізсек деп отырмыз. Бұл да жастардың туған жерге, елге деген сүйіспеншіліктерін арттырып, пат­риоттық сезімдерінің нығаюына ұнамды әсер ететінін сөзсіз.
–Құрылтай бағдарламасы бір жиынмен шектелмейтін шығар? Өйткені, мемлекеттік органдардың қатысуынсыз онда қаралатын мәселелерді шешу қиын ғой. Қандай іргелі шаралар ұйымдастырылады?
– 23 маусым күні Елбасы, Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың қатысуымен Тәуелсіздік сарайында Құрылтайдың салтанатты ашылуы өтеді. Одан бөлек бес секция жұмыс істейтін болады. Оның біріншісінде – Мәдениет және спорт, Ақпарат және коммуникациялар, Дін істері және азаматтық қоғам министрліктерінің өкілдері қатысып, тиісті мәселелер қаралатын болады. Ал екіншісінде – Білім және ғылым министрлігі, үшіншісінде – Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, Сырт­қы істер, Ішкі істер министрлігі, төртіншісінде – Инвестициялар және даму, Ауыл шаруашылығы министр­лігі, бесіншісінде Денсаулық сақ­тау министрлігінің өкілдері қатысып, рухани жаңғыру, жастарға білім беру, кәсіп үйрету, жұмысқа орналастыру, көші-қон, туризмді дамыту сияқты мәселелер жан-жақты талқыланады. 
Тағы бір айтар жайт, біз Елбасы айтқан «100 жаңа есім» жобасы  сияқты, сыртта жүрген қазақтың 100 есімін шығаруға дайынбыз. Бұл да жергілікті тұрғындармен бірге сырттағы қан­дас­­тарымыздың да наза­рын тартып, Қазақ­станға деген қы­зы­ғу­шылықтарын арттыра түсетіні анық.
Ал мәдени шараларға келсек, Астана қаласы әкімдігінің бағдарламасына сәйкес, қонақтар Ұлттық музей, Әзірет Сұлтан мешіті, Тұңғыш Президент-Елбасы кітаханасын барып көреді. Ұлттық салт-дәстүрлерімізді паш ететін «Этноауыл» кешенін аралайды (айт­пақшы, бұл кешен үш ай бойы үздік­сіз жұмыс істеп, көрмеге келушілерге бүкіл тарихи, мәдени құндылықтарымызды таныстыратын болады). «Қазақ елі» монументіне гүл шоқтарын қойып, ЭКСПО-2017 кешенін тамашалайды. Ұлт­тық академиялық кітапхана ғима­ратында «Халифа Алтай және қайта оралған тарих» атты халықаралық конференция ұйымдастырылады. 
– Тәуелсіздік жылдарында Елбасы­ның  бағыт беруімен жүргізіліп келе жатқан көші-қон саясатының маңызы өте зор. Құрылтайдың мақсатына қарасақ, келешекте де бұған баса мән берілмек. Бұл неден туындап отыр?
– Аллаға мың да бір шүкір, алғашқы Құрылтай тағдыр тәлкегімен төрткүл дүниеге тарыдай шашылған қазақтың қайта қауымдасуына үлкен жол ашты. Тұңғыш Президентіміздің жан-жақты ойластырылған көші-қон саясатының арқасында 25 жыл ішінде 1 миллионнан аса қандастарымыз атажұртқа оралды. Олар Қазақстанның демографиялық, әлеуметтік-экономикалық, мәдени-рухани дамуына өлшеусіз үлес қосты. Олардың 61,5 пайызы – Өзбекстаннан, 24 пайызы – Моңғолия мен Қытайдан, 6 пайыздайы –Түрікменстаннан, 4 пайыздайы – Ресейден. Қалғандары – Ауғанстан, Иран, Түркия және Еуропа елдерінен келді. Егер олар келмегенде, ел тұрғындарының саны сол деңгейде қалуы, тіпті, кеміп кетуі де мүмкін еді. 
Осы тұрғыдан Нұрсұлтан Әбішұлының І Құрылтайда айтқан «бүкіл әлемдегі қазақ қауымының болашағы жөнінде ойласу» бүгін де өте маңызды. Ал қазіргі Қазақстан үкіметінің бас қатырып ойланатын басты мәселелерінің бірі – міне, осы демографиялық жағдай болуы тиіс! Нақтырақ айтсақ, Қазақстанның біртұтастығын сақтап, қауіпсіздігін қамтамасыз ету арқылы әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына қосылуы, Мәңгілік Ел болуы демографиялық жағдайға да тығыз байланысты. Оның үстіне үштің бірі туған топы­ра­ғы­нан сыртта жасайтын ұлттың руха­ни жаңғыруы, Елбасы айтқан ұлт­тық коды­мызды сақтау, ұлттық құн­ды­лық­­тары­мызды игілікке жарату мін­дет­терін де сырттағы ағайынсыз шешу оңайға соқпайтыны анық. Сол себеп­ті де Құрылтайда ортаға қойы­латын ең негізгі тақырып – шет ел­дегі қазақ диаспорасына қол­дау көрсету, сырттағы ағайынды атажұрт­қа мүмкін болғанынша көбірек орал­ту, олар­дың ұлтымызды рухани жаңғыртуға, қосар әлеуетін тиімді пайдалану жөнінде болмақ.
– Шетелдегі қандастарымыз ұлттық рухани салада нақты қандай қолдауға мұқтаж болып отыр және ол қалай жүргізілгені дұрыс?
– Бүгінгі таңда сырттағы қазақ диас­порасы мәдени саладағы қол­дауға өте мұқтаж. Өйткені, олар­дың болашақта қазақ ұлтының өкілі ретінде сақталып қалуы осы мәселеге келіп тіреледі. Өр­ке­­ниетті елдердің көбі шетелдегі ұлт­тық мәдени орта­лық­тарына бюджеттен арна­йы қар­жы бөліп, нақты қолдау жасай­ды. Қазақ­стан да шетелдегі Қазақ мәдени орталықтарына осындай қам­қор­лық жасауды жүйелі түрде қолға алуы керек. Сондай-ақ, шет елдердегі қазақ жас­тарының арасынан әдебиет пен өнерге, білім-ғылымға, спортқа, кәсіп­­кер­­лікке бейім дарынды балалар­ды тауып, тәрбиелеуге көңіл бөлу қажет. Бұл тұрғыда сырттағы ағайындарымыз оқу-білім және ана тілі мәселесі жөні­нен қолдауға аса мұқтаж. 
Мысалы, бұрын біздегі жоғары оқу орындарына қабылдаудың типтік ережесіне сәйкес, ұлты қазақ шетел­дік азаматтар мемлекеттік тапсырыс бойынша конкурстық негізде тегін білім алуға құқылы еді. Бұған қоса оларға екі пайыздық мөлшерде квота бөлінетін. 1500 талапкерге арналған дайындық курстары жұмыс істейтін. Ал Білім және ғылым министрлігі дайындаған типтік ереженің жаңа жобасында бұл жеңілдіктер мүлде алып тасталған. Егер ол осылай бекітіліп кетсе, шетелдегі қазақ жастарының Қазақстанға келіп оқып, білім алуы біржолата тоқтап қалуы мүмкін.
– Негізінде бұл сырттағы ағайынды елге шақырудың тиімді тетіктерінің бірі емес пе? Мен тіпті, үштің бірі тарихи Отанынан сыртта тұратын ұлт үшін екі пайыздық квотаның өзі тым аз ба деп ойлаймын...
– Солайы солай ғой. Бірақ Білім және ғылым министрлігі мұндай ере­жені қандай қисынға сүйеніп жасап отырғаны түсініксіз. Мысалы, 150 мил­лионға жуық халқы бар, тұрғыны да, маманы да жеткілікті көрші Ресейдің өзі жер жүзіндегі барлық отандастарына оқу-білім жөнінен есігін айқара ашып қойған. Біздегі жастардың да біразы сол жаққа кетіп, тегін оқуға түсіп жатыр. Ресей сонымен бірге «Сооте­чест­венники» мемлекеттік бағдар­лама­сының аясында сырттан көшіп-қоныс­танған, ал «Русский мир» бағдар­ламасының аясында өзге елдерде тұра­тын қандастарына қолдау көрсету­дің тиімді жүйесін жүзеге асырып келеді. 
Бір таңқаларлығы, жаңа ереже бо­йынша, Қазақстанда тұрақ­ты тұратын, азаматтығы жоқ шетел­діктердің тегін оқу мүмкіндігі бұрын­ғысынша сақталып қалған. 
Айта берсек, мұндай қиыншы­лық­т­ар жеткілікті. Кешегі Кеңес кезін­де көрші республикаларда тұра­тын қандастарымызға қазақша кітаптар, газет-журналдар көптеп тарайтын. Қазір бұл мүлде тоқтаған. Алыстағы ағайынға қазір тек Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы жанынан жарық көретін «Алтын бесік» журналы мен «Туған тіл» альманағы ғана жеткізіліп тұрады. Бұлардың өзін соңғы кездері қаржылық қолдау тым төмен. Өкініштісі – мұ­ның бәрі сырттағы ағайынның бүкіл қазақ халқына ортақ ана тілі мен ата салтын, мәдениеті мен өнерін, ұлттық коды­мыздың негізі саналатын ұлттық ерекшеліктерімізді сақтап, дамытуына айтарлықтай кедергі болып тұр. Ендігі жерде осы мәселелерге жанашырлық көзқарас өте қажет.
– Ал көші-қон саласында қандай түйткілдер бар?
– Жоғарыда айтқанымыздай, еліміз Тәуелсіздік алғаннан бері қол жеткізген үлкен табыстарымыздың бірі – бір миллиондай қандасымыздың атажұртқа оралуы! Мұндай үдеріс бізбен көрші бұрынғы кеңестік республикалардың бірде-бірінде болған емес. Мысалы, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан республикаларының сырт жердегі диаспорасының мөлшері біздегіден аз емес. Соған қарамастан олар біздегідей жүйелі көші-қон саясатын жүргізген жоқ. Керісінше, бұл елдерден жүз мың­­­даған адам өзге елдерге көшіп жа­тыр. Айталық, армян халқының отыз пайыз­дайы туған топырағын тас­­тап, шет ел­дерге көшіп кеткен. Осы тұр­ғы­дан ал­ғанда Қазақстанның шет­ ел­дердегі қандас­тарына қамқорлық жасап, олардың бір миллион ағайынды көші­ріп алуы – қай жағынан болса да мақ­тан етуге тұрарлық үлкен жетістік. Өкінішке қарай, соңғы кезде этникалық көш біршама азайды. 
– Оның себептері неде деп ойлайсыз?
– Біріншіден, бізде көші-қонға бай­ланысты заңдар мен ереже-тәртіптер жиі өзгеріп отырды. Екіншіден, осы үдеріс­ке байланысты заңдар мен ереже­лер­ді шетелден келіп жатқан қандас­тары­мызға дұрыс түсіндіріп, жүйелі наси­хаттау және олардың бұл­жытпай орын­далуын қадағалау бір жүйеге түс­пеген. Үшіншіден, бұл мәселені сая­­сат­қа айналдыру барынша кең етек ал­ды. Төртіншіден, көшіп кел­ген этни­ка­­лық қазақтарға тұрақты тұру­ға рұқсат беру мәселесі күрделеніп кетті, олардың аза­­мат­­тық алуында үл­кен қиындықтар бар. 
Бұрын сырттағы ағайын атажұртқа келген бойда тұрақты тұруға қажетті құжаттарын дайындап, бұрынғы тұрған елінің төлқұжатын өткізіп, Қазақстан азаматтығына оңай қол жеткізетін. Қазір едәуір қиын. Мысалы, сырттан келетін ағайындардан бұрынғы тұрған елінің құзіретті органы куәландырған соттылығының жоқ екендігі туралы анықтама талап етіледі. Ал Қытайда соттылығы бар адамдарға сыртқа кетуге рұқсат етілмейді және ондай анықтама мүлде берілмейді. 
Біздің ойымызша, бұл ең алдымен көші-қонға жауапты мемлекеттік меке­мелердің осы үрдістің мән-жайын жан-жақты зерделеп, дұрыс түсінбеуінен, жүйелі жұмыс жүргізе алмауынан туындап отыр. Тіпті бізде бұл іспен нақ­ты кім айналысатыны белгісіз. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау ми­нистр­лігінің қарамағындағы «Этни­калық және ішкі көшті реттеу» деп атала­тын шағын басқарманың ел үшін аса ма­ңызды бұл мәселені толық шешуге құзы­ры да, қауқары да жетпейді! Құрыл­тайда осы түйткілдердің де түйінін тар­қататын ұсыныстар айтылуы бек мүмкін.
Ал Дүниежүзі қазақтарының қауым­дас­тығы – төрткүл дүниеге тарыдай шашылған барлық қазақтың басын қосып, ұлттық тұтастықтың ұйытқысына айналған ең үлкен қоғамдық ұйым десек, ол Қазақстанда қолға алынған бар­­лық маңызды бастамаларды шетел­дегі ағайындарға дер кезінде жет­кізіп, насихаттап отыруы, Елбасы, Қауым­­дастық Төрағасының ұлт бола­шағы­на қа­тыс­ты қолға алған барлық іс-шараларына өзінің лайықты үлесін қосуы тиіс.

Әңгімелескен Құтмағамбет ҚОНЫСБАЙ