Ғимараттың тіпті, 1980-90 жылдары, атқораға айналып, жермен-жексен болуға шақ қалған тұсы да болған. Әрине, бір Құдайдың құдіретімен, көзі ашық, көкірегі ояу ел азаматтарының табанды ерлік істерінің арқасында қасиетті Алла үйі тоналса да жоғалмай бүгінге жетті. Енді, сол мешіт жайында елден естіген, өзіміз кездестірген құнды деректермен бөліселік.
Қарағандыда облыстық «Орталық Қазақстан» газетінің штаттан тыс тілшісі, қарқаралылық Сейітқұл Түсіпбеков атты ақсақал тұрды. Бертінде елордаға қоныс аударды деп естідік. Сонда Сейітқұл ақсақал осы Құнанбай қажы салдырған мешіт жайлы көп әңгімелеп жүретін. Қаңырап қараусыз қалған нысанды фотоға түсіріп, оны «Қазақ әдебиеті» газетіне жариялап, атқораға айналып кеткен Алланың үйін қайта қалпына келтіртуге мұрындық болыпты. Сол Сейітқұл ақсақалдың суреттеріне зер салсаңыз, мешіттің мұнарасы мен айшығы жоқ екенін аңғарасыз. Әрине, қасиетті мешітті басында кеңсе, пионерлер үйі, астық сақтайтын қойма, соңында атқораға айналдырып жатқан шолақ белсенділер оның мұнарасы мен айшығын қалдырып қойсын ба? Бұл жайында әріптесіміз, журналист Назерке Жұмабай «Құнанбай мешітінің құпиясы» деген мақаласында «1924 жылы шолақ белсенділердің: «мешітті бұзып, минарасын құлатып, кеңсе қыламыз!» деп, араларынан Имаш деген кісі, «Мен құлатамын, онда тұрған не бар?» деп, ағаш мешіттің үстінен аяғы тайып құлап, сол жерде мерт болыпты» деп жазады.
Ал, өлкетанушы, журналист Ерлан Мұстафин бұл деректі тағы нақтылай түседі. Ол естіген әңгіме бойынша, көп жылдар бойы Қарқаралының имамы болған аса қадірлі Қапаш Жолдыбалаұлы ақсақал мұнараны құлатқан оқиғаны балаларына айтып кетіпті. Қаданбану Қапашқызы әкесінен естігенін былай деп еске алыпты: «Кеңес өкіметі кезінде, дінге қарсы болған жылдары Құнанбай мешітінің айшығын атып түсіріңдер деген приказ болады. Біраз кісілер атқанмен, оқтары бармайды. Содан бір кісі атып кеп қалғанда, айшық жерге құлап түседі. Атқан кісі сол жерде доп сияқты доп-домалақ болып қалып, жан тапсырыпты. Әкем өз көзіммен көрдім деп айтатын. Содан марқұмды «Ақ бейітке» апарып жерлепті».
Бүгінгі әңгіме сол айшық туралы болып отыр. Осыдан бес жыл бұрын Ерлан Мұстафин ол айшықты Қарқаралыны аралап жүріп, біреудің қорасындағы Қытайға өткізейін деп жатқан темір-терсектің арасынан тауып алыпты. Қазірде құнды жәдігер өлкетанушының үйінде ақ матаға оралып тұр. Ерлан айшықтың бертінге дейін сақталғаны туралы қарқаралылық Мұрат Даниялұлы Сәдуақасовтан естіпті. Ести салысымен, кәсіби тарихшы бірден іздеуге кіріседі. Мұрат Сәдуақасовтың айтуынша, оның атасы Сәду молданың төсегінің бас жағында жастықтың астында темір ай жатады екен. – Үйде 5 жасынан көзі көрмейтін Әсия деген апай болатын. Мен: «Мынау немене ай?» деп сұрағанымда, апай: «Бұл Құнанбай мешітінің айы, құлатқанда әкеліп қойған» деп жауап берген еді...
Ол айшықтың Құнанбай мешітінікі екенін дәлелдейтін тағы бір дерек бар. Сәду ақсақалдың көзі тірісінде, Қарқаралыға келген сайын үйіне атақты Ақжан Машани келеді екен. Құнанбай мешітін қайта қалпына келтірейін деп жатқанда Ақжан Машани Алматыдан қоңырау шалып, бір қарияны жұмсап, Сәду молданыкінен айшықты алдыртқан екен. Бірақ та мешіт құрлысының ұйымдастырушы алқасында компартия мүшелері болып, ол айшықты қалайда мұнараға ілгізбеуге қарсы әрекеттер жасаған деседі. Содан ай ұшты-күйлі тағы да жоғалады. Ширек ғасырдан астам табылмай келген қасиетті жәдігер жайлы бүгін, міне қайта әңгімелеп, оның сенімді қолда екеніне көз жеткізіп отырмыз.
Біз айтып отырған адам есімдері, нақты деректер Ерлан Мұстафиннің 2012 жылы «Қарқаралы» газетінде жазған сүйінші мақаласында егжей-тегжейлі айтылып, жазылған. Сөзінің соңында, «Құдай қаласа, осындай көне ескерткішті Құнанбай қажы мешітіне тапсырмақшымын» депті.
Қазірде Құнанбай қажы мешіті әбден қалпына келген. Өзінің әсем айшығы да бар. Сондықтан, ол айшықты биыл Қарқаралы ауданы орталығынан ашылғалы жатқан жаңа мешітке тапсырған жөн деп есептейміз. Символдық тұрғыдан да, сауапты іс ретінде ұтымды шешім сол болар еді. Қайткен күнде де ұлы тұлғалардың ұмытылмас жәдігерлерін жинақтап жүрген Ерлан Мұстафинге бек разымыз.
Мирас Асан,
«Егемен Қазақстан»
Қарағанды облысы
