Ұлттық мемлекеттердің рөлі ешқашан төмендемейді

Әлемдік сарапшылардың талдауы бойынша, қазіргі өзгерген және жаңарған әлемде ұлттық мем­­лекеттердің рөлі төмендейді немесе олар екінші кезекке ке­те­ді деген пікір негізсіз. Бұ­ған на­зар аударып отырған се­бе­­біміз, қазіргі замандағы ұлт­тық  мемлекеттердің тағд­ы­ры ту­расындағы пікірлер үш топқа бө­лінеді: әсіре жаһан­шы­лар (ги­перглобалистер), шү­бә­лә­ну­ші­лер (скептиктер) және тран­с­формистер. 

Әсіре жаһаншылар үшін жаһандану адамзат тарихындағы жаңа дәуірдің басы болып табылады да, олардың көзқарасынша  дәстүрлі ұлттық мемлекеттер та­биғи бола алмайды. Олар тіпті дү­ниежүзілік экономиканың ком­мерциялық бірлігі де болып кі­рік­пейді. Әсіре жаһаншылар эко­номикалық жаһандану, сайып кел­генде, өндірістің, сауданың, қар­жы саласының трансұлттық же­л­ілерін құру арқылы эко­н­о­миканың «ұлтсыздануына» әке­­леді деп дәлелдемек бола­ды. Бұл «шекарасыз» эконо­ми­ка­да ұлттық үкіметтер әлем­дік ка­питалға қызмет ететін «жал­ғас­тырушы белдік» неме­се бас­қа­рудың жергілікті, аумақтық жә­не халықаралық механизмдері ара­сындағы байланыстарды қам­та­масыз ететін делдалдық инс­ти­тут­тың орнына ғана ие болады деп дәлелдеуге күш салуда. 

Жаһандық экономиканың пай­да болуын, дүниежүзілік басқару институттарының қыз­метін, мәдениеттердің бар­лық жерлерде жақындасып, аме­ри­калық бұқаралық мә­де­н­иет­тің кең тарауын әсіре жа­һан­­шылар мүлде жаңа әлемдік тәр­­тіптің орнап, ұлттық мем­ле­­кеттің жойылуының белгісі ре­­тінде түсіндіруге тырысады. Олардың пайымдауынша, ұлт­­тық экономика кең тар­мақ­­талған әлемдік экономика ағындарының тармақтары ға­на болып отырғандықтан, ұлт­тық мемлекеттердің өкілеттігі мен легитимдігінің өзі күмәнді. Ұл­т­тық мемлекеттер өз ше­к­а­р­а­сының ішінде болып жатқан үдерістерді бақылауға және азаматтардың қажеттерін өз бет­терімен қанағаттандыруға қа­білетсіз. Осы факторлардың нә­тижесінде ұлттық мемлекеттер күн өткен сайын экономикалық үде­рістерді басқарудың өтпелі ұй­ымының бір түрі ғана болып  қалады деген тұжырымға келеді.

Ал шүбәланушілер болса, жаһанданудың әлемдік дең­ге­йі, табиғаты жасанды әсіре баға­ланған деп, жаһаншылар уәж­дерін негізсіз, үстірт әрі қа­ра­байыр деп есептеп,  әлемде еш­теңе өзгере қойған жоқ деген ұстанымда болып, олардың ұлт­тық мемлекеттердің күйреуі немесе жойылуы туралы пікір­ле­рін де теріске шығарады.  Транс­фор­мистерге келетін  болсақ, олар жаһандануды қазіргі өз­гер­мелі әлемнің қозғаушы кү­ші деп таниды. Олардың пікі­рін­ше,  жаңа  «егемендік тәр­тіп» мем­лекеттіліктің дәстүрлі тұжы­рым­­­дамасындағы абсолютті, ажы­­­рамас, аумақтық томаға-тұй­­­ық қоғамдық билік тура­лы түсініктерді теріске шыға­ра­­ды. Трансформистердің аса бір маңызды ескертуі – қазіргі за­манғы халықаралық эко­но­микалық байланыстардың к­үшеюінен жеке елдердің ұлт­тық экономикалық кеңістігі  сол мем­ле­кеттердің өз аумағы ше­­карасы­мен сәйкес келе бер­мейді. Ол одан әлдеқайда кең және ауқымды.

Қазіргі заманғы дамыған және дамушы елдер үшін аса ірі әлемдік проблема көші-қон мә­се­лесі болып отыр. Халықтың көші-қоны кең өріс алып, соңғы 30  жылда Еуропа елдеріне 20 миллион, АҚШ, Канада және Латын Америкасы елдеріне 40 млн-ға жуық адам қоныс ау­дарған. Біріншіден, қазіргі жа­рия, сондай-ақ, жасырын қо­ныстанушылар ағынының күрт өсуі ұлттық мемлекеттердің өз ұлттық шекараларын қорғау мүм­кіндіктерінің шектеулі еке­н­­дігін көрсетіп отыр. Екіншіден, өз шекараларына бақылауды кү­шейткен елдің өзі де көші-қон ағынына тосқауыл қоя алма­ды. Үшіншіден, көші-қон тас­қы­нының күрт өсуі көптеген ел­дердің ішкі саясатындағы ба­сымдықтарға өзгерістер әке­ліп,  яғни елдердің ұлттық құ­ра­мы өзгеріп, онда сая­сат пен әлеу­меттік мүдделерде едәуір өз­герістер пайда болды. Оның ай­қын мысалы – соңғы жылдары Франциядағы Араб, Африка елдерінен қоныстанған аза­маттар мүддесімен ресми би­ліктің әлеуметтік саясаты ара-қатынасындағы  бүкіл елде үлкен алаңдатушылық туғызған  өткір қайшылықтар.

Ол ең алдымен, жаһандану, экономикалық интернационалдану  үдерістерінің ұлттық мем­лекеттердің билік институт­тары қыз­метіне түсірер  салмағының күр­деленіп, ауқымының арта түсуі және ұлттық қауіпсіздік, ұлт­­тық терең мүдделер тұр­ғы­сынан бұрын-соңды болмаған жа­ңа міндеттерді қоюына бай­ланысты. Жаһандану жағ­дай­ында  әлемде осы уақытқа дей­­ін мойындалған, танылған көп­теген жас мемлекеттер әлі де ұм­ты­лып отырған мемлекеттік-ұлт­тық егемендік мәселесінің өзі  терең дағдарысқа түсіп, оған үлкен қатер туып отырғанына әлем оқымыстылары, саясат­кер­лер, дипломаттар алаң­дау­шылық білдіруде. Олар жаһан­да­ну үдерісін тек әлемдік игі­лік, жағымды үдеріс деп бір­жақты бағалаудан бас тарта бас­тады. Өйткені, жаһан­да­ну мен халықаралық бай­ла­ныс­тардың интенсивті дамуы әлеуметтік және билік инс­ти­тут­тарының  уақыттық-ке­ңіс­тік тұрғыдан трансформацияла­нуы­на түбегейлі әсер етіп, би­ліктің құрлықаралық және ай­ма­қ­аралық жаңа нысандарын қа­лып­тастыруда.                        

Формальды түрде халық­ара­лық қатынастардың база­лық бірлігі болып табылатын ұлт-мемлекет институты нақ­ты трансформацияға түсіп, мем­лекеттердің ішкі істеріне араласуға болмайтындығы, оның ұлттық егемендік принципін бұ­затындығы туралы дәстүрлі көз­қарас уақыт өткен сайын көмес­кі­леніп, ал іс жүзінде ыдырауға тү­суде. Мұндай көзқарастың инс­титуттық факторы әмбебап ха­лықаралық ұйымдар, мемлекеттен үстем юрисдикциялар, әртүрлі халықаралық режімдер, әлемдік гуманитарлық құқықтар, адам құқықтарының мемлекеттің тәуелсіздігі принциптерінен ба­сым­дығы болып табылады. 

Жаһандану үдерісінің бас­ты  зерттеушілерінің әрі дем бе­рушілерінің бірі АҚШ-тың Гарвард университетінің профессоры К.Омэ ұлттық мемлекеттің күні өткендігі, олардың саяси тарихының ақыры таянғандығы туралы пікірін ашық  айта бас­тады.

Көптеген батыстық оқы­мыс­ты­лар ұлттық мемл­е­кет­тердің қа­зіргі заманның сындарына жауап беруде бой көрсетіп  отырған әлсіздігін баса көрсетіп,  ұлттық мемлекеттер өзінің  мәртебелі құқықтарынан кейбір әлеуетті халықаралық ұйымдардың пайдасына бас тартады дегенді айтады. Қысқасы,  мұның барлығы, түптеп келгенде, ұлттық мемлекеттер эволюцияға түсіп, жа­һан­дану жағдайындағы саяси тәр­т­іпке сай келетін саяси ұйым бола­ды, олардың «мемлекет-ұлт» деген табиғаты, сапалық белгісі көмескіленіп, жойыла бастайды деген   болжамды негіздемек болады.

Мұның барлығы – Қазақ мемлекетінің, қазақ халқының ұлт­­тық мүдделеріне де қайшы ке­­летін ұстанымдар. Бұл бол­жау­лар мен көзқарастар өз тәу­елсіздігіне енді ғана қол жет­кізген ТМД елдерінің де терең ұлт­тық мүдделеріне қай­шы. Сон­­дықтан, жаһандану жағ­дай­­ында мемлекеттік билік инс­­титуттары ұлттық мемле­кет­­терге төнген осындай қа­тер­лер­ді дер кезінде танып, т­а­би­ғатын, ауқымын, келер зиян­ын бағамдап, болжай біліп, өз әре­кетінде, іс-қимылында ба­сым­дықтарды батыл және тү­бе­гейлі қамтамасыз етуге ұмты­лу­ға тиіс деп есептейміз.

Нәубат ҚАЛИЕВ,
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия  ұлттық университетінің профессоры, саяси ғылымдар докторы